TANIMI - DÜNYADA - TÜRKİYEDE

. i ~ ~:rı ~.'... \ \ \ i

ISTANBUL TİCARET ODASI Ekonomik Yayınlar Dizisi No.: 14 SERBEST BÖLGE TANIMI - DÜNYADA - TÜRKİYEDE EKİM 1983 İstanbul

L Hazırlayan: ENGİN AKYÜREK

içtndekiler BİRİNCİ BÖL 'ÜM SERBEST BÖLGE NEDİR?.1 - SERBEST BÖLGENİN TANıMLANMASı...... II - SERBEST BÖLGELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ... ;.. III - SERBEST BÖLGELERİN çeşitleri.... A. Serbest Ticaret Bölgesİ..."... B. Serbest Üretim Bölgesi... c. Diğer Ölçütler.1ıo... "o "".ıtilo.o"... 'III.II0 ii".ııotı"o..... 1 - Açık Serbest Bölgeler... 2 - Kapalı Serbest Bölgeler...,... IV - SERBEST BÖLGELERE NEDEN İHTİYAÇ DUYULDU? KISA TARİHÇE " <if "!lo it it to " " " " " ".. lt" "... '" <i ".. 'lı.. " <ıl., iii ci iii'... '" ıi' ci... LO".. O".? 41 v - SERBEST BÖLGELER NERELERE KURULABİLİR?... VI - SERBEST BÖLGELER NE GiBi YARARLAR SAGLA- YABİLİR? cı." lt"."" "... " <t 111"" (i"... iii <il lll" 11 iiio". /i t) II" 41". "i ('$";0. '* o" ç." ~ Q ıs A. İthalat Açısından Se,ğlayacağı Yararlar... 0.0 o B. İhracat Açısından Sağlayacağı Yararlar... ~.. c. Diğer Yararlar... ".~. "." ~ Ci." /i &'0'. /i if... o (lo.'0 0 /111'.1 u '0. ii' VII ~ SERBEST BÖLGELERİN DÜNYA TİcARETİNDEKİ ROLÜ ".O 0'... ltl).lii O~... 8" O.~."' $q. O ~ {i 10 12 12 12 13 13 13 14 16 18 IS 19 20 21 İKİNCİ BÖLÜM BAZI ülkelerdeki SERBEST BÖLGE MODELLERİ i - DÜNYADAKİ BELLİ BAŞLı SERBEST BÖLGELER... 25 A. Avrupa B. Amerika C. Asya D. Afrika II - MISIR ARAP CUMHURİYETİNDE SERBEST BÖL.. GELER A. Mısır'daki Serbest Bölgelere Genel Bakış..... Be Mısır Modeli 1J. '"., '" ". $"".,. 0- iii ılı... <i' 0''' i) 'iii " ~ tl \11 ci lt. <i' &. 110.,.... iii o il 1 -- Serbest Bölgelerin Oluşturulması ve Yöntemi 2 - Serbest Bölgelerde İş Kurma ve Projeler... 25 25 26 26 27 27 28 28 31

3 Serbest Bölgelerde Mallann Dolaşımı ve Giriş - Çıkişî 32 4 Serbest Bölgelerde Parasal İlişkiler 36 5 Serbest Bölgelerde" Harç ve Vergiler 37 6 Şirketlerin Muhasebeleri 37 7 Serbest Bölgelerde İstihdam 38 '"ill 'ÜRDÜN'DE SERBEST BÖLGELER 40 -A.- Ürdün'deki Serbest Bölgeler ' ' 40.1 Akaba Serbest Bölgesi. 40 2 Zarka İç Serbest Bölgesi 41 B. Ürdün Modeli 41-1 Serbest'Bölgelerin Yönetimi 41 Ürdün'deki Serbest Bölgelerde Sınai Faaliyetler 42 3 Ürdün'deki Serbest Bölgelerde Bankacılık Faaliyetleri 43^ IV "İSRAİL'DE SERBEST BÖLGELER 44 A. İsrail'deki - Serbest Bölgeler...: 1 44 1 Hayfa ve Elya Serbest Liman Bölgelerinde Yatırım Yapmanın Sağlayacağı Yararlar 44 2 Hayfa Serbest Liman Bölgesi 44 B.îsrûiî Modeli 45 1 Serbest Bölgelerin Kurulması ve Yönetimi... 45 2 Serbest Bölgelerde İş Kurulması 46 3 Malların Giriş - Çıkışları 46 V YEMEN DEMOKRATİK HALK CUMHURİYETİNDE SERBEST BÖLGELER... ^ : 47 A. Genel 47 1 Yasal Düzenleme 47. 2 Sağlanan Kolaylık ve Ayrıcalıklar 47 B. Serbest Bölgelerdeki Faaliyetler 48-1 Sanayi ve Montaj Faaliyetleri 48 2 Depolama ve Transit Hangarları 48 VI KIBRIS TÜRK FEDERE DEVLETİNDE SERBEST BÖLGELER A. K.T.F.D. Serbest Liman ve Bölge Yasası... 49 1 Serbest Bölgedeki Faaliyet ve İşlemler 49 2 Serbest Bölgenin Yönetimi ve İşletilmesi... 49 B. Tüzükler 50 VII DANİMARKA'DA SERBEST BÖLGELER 53 -A. Gerıer-.. o.. :.......................... 53 49^

'R Kopenhag Serbest Limanı...^ '' 53 1 Yasal Temeli... 53 2 Yapı ve Tesisat o... «... 54 3 ~ Bina ve Alanların Kiralanması 54 4 Gümrük, 55 Vm FEDERAL ALMANYA'DA SERBEST BÖLGELER... 57 A, Genel... 57 B. Hamburg Serbest Limanı 57 IX ~ A.B.D.'DE SERBEST BÖLGELER 59 : A. Genel...59, B. Miami Dış Ticaret Bölgesi 59 X SHENZHEN (ÇÎN HALK CUMHURİYETİ) SERBEST ' RETİM BÖLGESİ 61 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE'DE SERBEST'BÖLGE KONUSU I TÜRKİYE'DE SERBEST BÖLGE KONUSUNU GÜNDEME GETİREN GELİŞMELER, 65 A. Benimsenen Ekonomik Mo^iel 65 B. Orta Doğu Pazarlarının Önem Kaşanması 66 C. Türkiye'nin Döviz İhtiyacının Giderek Artması 66 D. Dış Ticarette.Daha-İyi Rekabet Olanaklarına Duyulan İhtiyaç 66 E. Yabancı Sermaye Gelişini Teşvik Etme İhtiyacı... 67 F. Orta Doğu Ticaretinde Önemli Bağlantı Merkeslqri Olan Bazı Limanların Devre Dışı Kalması 69 G. Serbest Bölgelerin Dünyadaki Uj^gulamalanmn Sağladığı Yararların Görülmesi '.. 69 SERBEST BÖLGE KURULMASI TÜRKİYE'YE NE KA ZANDIRACAKTIR, 70 A. Dış Ticaret Açısından....... 7 0 1 İthalatta Sağlayacağı Yararlar... 70 2 İhracatta Sağlayacağı Yararlar... 71-3 Reeksport Faaliyetlerinin Gelişmesi... 72 B. Yerli Üretim Açısından 73 C. Yabancı Sermayenin Teşvik Edilmesi Açısından 73 D. Transit Ticaret ve Karayolu Taşımacılığı Açısından 74 E. Döviz Gelirlerinin Artması Açısından... 74

Ill TÜRKİYE'DE SERBEST BÖLGE KURULMASINA YÖNE- LİK GİRİŞİMLER 76 A. İlk Girişimler (1920'ler) 76 1 İstanbul Ticaret ve Sanayi Odasının İstanbul'da Bir Serbest Bölge Kurulmasına İlişkin Hazırladığı Raporlar 76 2 1927 Serbest Bölge Yasası 89 3 «Ford Motor Company» Deneyimi 92 4 Mehmet Ali Naf set'in Raporu 98 B. 1930» 1950 Arası Dönem 100 1 Şakir Kesebir Planında Serbest Bölge 101 2 Şark Balı ve Kilimleriyle Benzerleri ve Hayvan Postları İçin Kurulacak Serbest Yer Hakkında Kanun 106 C. 1950 Sonrası 106 1 6209 Sayılı Serbest Bölge Kanunu 106 2 İskenderun'da Bir Serbest Bölge Kurulmasına İlişkin Kararname 109 3 Parasal Düzenlemeler 110 4 6209 Sayılı Yasayı Yeniden Düzenleme Çalışmaları 110 5 İstanbul Ticaret Odası'nm İstanbul'da Bir Serbest Liman Tesisi Hakkındaki Raporu 111 D. 1980 Sonrası 112 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRÇİYE İÇİN NASIL BİR SERBEST BÖLGE MODELİ? I YASAL DÜZENLEMELER 117 A. 6209 Sayılı Serbest Bölge Kanununda Yapılması Ge* reken Değişiklikler 117 B. Diğer Yasal Düzenlemeler 118 II AMAÇLARIN SAPTANMASI 120 III SERBEST BÖLGELER NERELERDE KURULABİLİR? 121 IV SERBEST BÖLGELERİN ÖRGÜTLENMESİ ve YÖNETİMİ 122 A. Serbest Bölgelerin Ulusal Çapta Örgütlenmesi 122 B. Serbest Bölge Şirketleri 123 Yararlanılan Kaynaklar 125

BİRİNCİ BÖLÜM SERBEST BÖLGE NEDİR?

I SERBEST BÜLGENİf^ TANİMLAMMÂSI : En genel anlamıyla «Serbest Bölge», bir ülkede dış ticarette uygulanan mevzuat ve kısıtlamalarm belirli bir bölgede kısmen ya da tamamen geçersiz kılınması anlamına gelmektedir. Bazı devletler, uluslararası ticaretin ve kendi dış ticaretlerinin gelişmesini teşvik etmek amacıyla, kendi toprakları üzerinde olan, ancak «Gümrük Sınırları» dışında kabul edilen belli bölgelere malların giriş-çıkışlarını her tür gümrük ve vergiden muaf tutma yoluna gitmişlerdir. Bu bölgelere giren mallar, norm.al Gümrük muamelelerine tâbi tutulmazlar. Bu tür bölgeler, en geniş anlamıyla, «Serbest Bölge» olarak tanımlanırlar. 1976 Eylül ayında Brüksel'de imzalanmış olan «Gümrük İşlemlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlu Hale Getirilmesi İçin Uluslararası Anlaşma» da serbest bölge şöyle tanımlanmaktadır: iiserdest bölge, bir devletin topraklarının bir parçası olan, ancak bu bölgeye giren malların, ithalat resim ve vergileri söz konusu olduğu zaman, genellikle o devletin ((gümrük alann dışında sayıldığı ve bu malların normal ''gümrük kontrouc'ne tâbi tutulmadıkları bölgelerdirn (1) Serbest bölge, 1976 yılında kabul edilen «Ürdün Serbest Bölgeler Kun rumu Kanunu»nda da şu şekilde tanımlanmaktadır: ((Krallığın topraklarının bir parçası olan, sınırları açıkça belirlenmiş ve burada depolanan ve işlenen malların. Krallık sınırlan dışında varsayılarak her tür vergi ve resimden muaf tutulduğu bölgelerdim (2). Tanımlardan da görüleceği gibi, serbest bölge kurulmasındaki esas, ulusal hükümranlık sınırları içinde bulunmasına rağmen, belirli bir sahanın gümrük sınırları dışına alınması ve burada gümrükte ilgili yasalar ve hükümlerin uygulanmamasıdır. ; Daha kapsamlı bir tanımlama ile serbest bölge, bir ülkenin siyasi sınırları içinde olup da gümrük sınırları dışında tutulan, malların gümrüksüz girip-çıkabildiği, depolanabildiği ve çeşitli işlemlere tabi tutulduğu, ticari, endüstriyel, bankacılık ve sigortacılık faaliyetlerinin geliştiği, ticari faaliyetlerin yoğunlaştığı ve odaklandığı yerlerdir. (1) International Convention on The SImpüfication And Harmonization of Customs Procedures: Brussels, September 1976, s. 20. (2) The Hashemite Kingdom of Jordan The Free Zones Carporation, The Free Zones Corporation Law, Amman, 1980, s. 5.

II ~ SERBEST BÖLGELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ : Yapılan tanımlar çerçevesinde, serbest bölgelerin bazı ortak özelliklen şöylece sıralanabilir: (1) Serbest bölgeler genelde, ülkenin dış ticaretin! geliştirmek, döviz gelirini arttırmak, ülkedeki sanayii canlandırmak, ithalat ve kolaylaştırmak amacıyla kurulurlar. ihracatı (2) Serbest bölge «sınırlandırılmış» bir yerdir. Sınırları kesin olarak belirlenmiştir. Burası ya bir limanın tamamını veya bir kısmını kapsar, yâ da bir limanın veya transit yolların yakınlarında oluşturulur. Bir şehrin bütünüyle serbest bölge olarak ilân edilmesi de mümkündür. (3) Serbest bölgeler, bulundukları ülkenin siyasi sınırları içinde olmalarına rağmen, gümrük sınırlarının dışında sayılırlar ve gümrük mevzuatından ve ülkenin dış ticaret rejiminden tamamen veya kısmen muaftırlar.,.. ; (4) Serbest bölgeler çeşitli ticari faaliyetlerin yoğunlaştığı ve odaklandığı yerlerdir. (5) Serbest bölgelerde, bölgede ikameti işi gereği zorunlu olan kişilerle bazı hizmetlerin sağlanması için gerekli olan kişilerin dışında, genellikle yerleşim yasaktır. (6) Serbest bölgelerdeki bütün işlemler yabancı para birimleri île yapılmaktadır. (7) Serbest bölgelerde yapılmasına müsaade edilen faaliyetler depolama, yükleme-boşaltma, ambalajlama, çeşitli biçimlerde işleme ve pazarın ihtiyaçlarına göre hazırlama, karıştırma, temizleme, imha etme, montaj, bankacılık, sigortacılık, çeşitli araçların bakım ve onarımları, çeşitli endüstriyel faaliyetler ve çeşitli hizmetlerdir. (8) Tüccar, forvarda, broker vb. işlerde uğraşan kişiler serbest bölgelerde depolama, çeşitli biçimlerde malı işleme, taşıma, pazara hazırlama vb. İşleri yapabilirler ve bu faaliyetler için gerekli olan depo ve ardiyeleri işletebilir, atelye kurabilir, büro açabilirler.

(9) Serbest bölgeleri genellikle hükümet, yerel idare, kanunla kurulmuş tüzel kişilikler, kurumlar veya özel şirketler yönetirler. (10) Serbest bölgelerde genellikle yabancı şirketler ve bankalar şube açabilir, çeşitli yatırımlarda bulunabilirler. Bunların bir kısmı özel izne tâbi olabilir. (11) Serbest bölgelere malların giriş-çıkışları da ortak özellikler gösterir. Genellikle serbest bölgeye girecek olan mallar miktar olarak, malın menşei olarak veya bölgede kalma süresi olarak kısıtlanamaz. Serbest bölgeler malların giriş ve çıkışları bakımından yabancı topraklar gibi muameleye tâbi tutulurlar. Dış ülkelerden serbest bölgeye giren mallar her tür ithalat vergisi ve formalitelerinden muaftır. Serbest bölgenin bulunduğu ülkeden serbest bölgeye gönderilen mallar ihraç edilmiş sayılır ve ihracat prosedürüne tâbi tutulurlar. Serbest bölgeden ülke içine alınan mallar ise o ülke açısından ithalat sayılır ve ithalat işlemlerine ve vergilere tabi tutulur. Serbest bölgeden diğer ülkelere gönderilen mallar ise, o ülkeye girerken gümrüğe tabidirler. (12) Serbest bölgeler bulundukları ülkenin gümrük sınırları dışında sayılmalarına rağmen, gümrük yetkililerinin direk veya dolaylı kontrolü altındadır ve kaçakçılığın önlenmesi için etrafı duvar veya parmaklıkla çevrilmiş ve polisiye tedbirler alınmıştır, (13) Serbest bölgeler genellikle geniş hinterlandı olan, uluslararası transit yollar üzerinde bulunan, gelişmiş kara, demir, hava ve deniz ulaşım olanaklarına sahip yerlerde kurulurlar.

Ill SERBEST BÖLGELERİN ÇEŞİTLERİ : «Serbest Bölge» (Free Zone), kuruluş amaçfarma göre değişik türierl kapsayan ana bir kavramdır. Bu temel kavram, kuruluş amaçtan, yasal yapıları, fonksiyonları ve kapsamlarına göre çeşitli biçimler alabilir. Serbest bölge, öncelikle fonksiyonları açısından bir ayınma tâbi tutulmalıdır. Bu ayrımda esas, o serbest bölgede hangi tür iktisadi faaliyetlerin yapıldığıdır» Bu açıdan Serbest Bölgeler iki ana gruba ayrılırlar: \. A. Serbest Ticaret Bölgesi s Serbest Ticaret Bölgelerinde (Free Trade Zone) genellikle sadece maf^ ların depolanması, muhafaza edilmesi, paketlenmesi veya pazara hazırlanması için bazı işlemlere tâbi tutulması, nakliyesi, reeksport ve transit ti^ caret gibi ticarî faaliyetlere müsaade edilmekte, endüstriyel faaliyetlere izin verilmemektedir., Genellikle, «Serbest Liman» (Free Port) deyimi, «Serbest Ticaret Bölgesi» deyimi yerine kullanılmaktadır. Serbest Liman, bir tür serbest ticaret bölgesi olup, sadece bir limanı veya limanın bir kısmını kapsayan serbest bölgedir. Ayrıca, bir bölge içersinde ağırlıklı olarak bankacılık faaliyetlerinin yapıldığı serbest ticaret bölgeleri de «Kıyı Bankacılığı» (Off Shore Banking) olarak adlandırılır. B. Serbest Üretim Bölgesi : «Serbest Üretim Bölgesi» (Free Production Zone) veya «Endüstriyel Serbest Bölge» (Industrial Free Zone) çeşitli endüstriyel faaliyetlerin ihracat veya ülke tüketimi için yapıldığı serbest bölgedir. Bu tür serbest bölgelerde ağırlıklı olan ticarî değil endüstriyel faaliyetlerdir. Bu bölgeler genellikle uluslararası sermayenin ucuz emek ve hammaddelerden yararlanmak, çeşitli vergilerden muaf olmak gibi avantajları kullanabilmek için yatırım yaptıkları serbest bölgelerdir. Bu bölgelerde dev endüstri tesis-

îeri kurulur ve burada üretilen sınai mallar çeşitli ülkelere ihraç edilir. Serbest üretim bölgeleri «Dünya Fabrikaları» olarak da adlandırılabilir. Serbest üretim bölgeleri, serbest ticaret bölgelerine kıyasla yeni bir uygulama türüdür. C«Dîğer öiçiîîer ^ Serbest bölgeler, kuruluşlarında ele alınan serbestliğin yapışma göre de iki ana gruba ayrılabilirler: t Açıic Serbest-.Bölgeler: Her türlü ticarî ve sınai faaliyetlerinyapılmasına izin verilen ve ülkeye ait mevzuatın tamamının uygulanmadığı, oldukça liberal ilkelere göre kurulmuş olan serbest bölgelerdir. 2 Kapalı Serbest Bölgeler: Sadece belirli bazı iktisadi faaliyet-, lerin yapılmasma izin verilen ve ülke yasalarının sadece bîr kısmının uygulanmadığı bölgelerdir. Faaliyetler kesin bir biçimde belirlenmiştir. Uygulamada her iki tür de saf haliyle bulunmazlar. Ancak her serbest bölge, yasal yapıları ile açık ya da kapalı serbest bölge tipine daha yakındır. Ayrıca, serbest bölgeler alanları itibarıyla da bir ayrıma tâbi tutulabilirler. Sadece bir limanı kapsayan serbest bölgelere «Serbest Liman» denilmektedir. Serbest bölge, bir liman içinde çok kısıtlı bir alanı, örneğin limanın sadece bir kısmmı, hatta sadece birkaç depoyu da kapsayabilir. Bunlar, ithal edilen malların gümrük vergisi ödemeksizin depolanabileceği ve yine gümrük müdahalesi olmadan ihraç edilebileceği «gümrük antrepolarındır ve belli özellikleriyle serbest bölge tanımı içersine girebilirler. Bunun dışında bir şehrin bütünüyle serbest bölge olarak ilân edilmesi de mümkündür. Hong Kong bunun bir örneğidir. Çeşitli yapıdaki serbest bölgeleri kesin kalıplar halinde birbirinden ayırmak mümkün değildir. Serbest bölgenin türünü, yasal yapısını, yerini, îdüyüklüğünü, faaliyet türlerini vb. özelliklerini serbest bölgenin hangi amaca yönelik olarak hangi koşullarda kurulacağı belirlemektedir. Uygulamada, birbirlerinden oldukça farklı serbest bölge modelleri görmek mümkündür.

IV SERBEST BÖLGELERE NEDEN İHTİYAÇ DUYULDU? KISA TARİHÇE t «Serbest Bölge» kavramı, çeşitli biçimleri ile, ülkelerin kendi sınırlan dışından gelen mallara gümrük uygulamaya başlaması ile ilk kez ortaya çıkmıştır. Çağımızın başında ortaya çıkan Avrupa ulusal devletleri* gelişmelerinin ilk aşamasında, yani ticarete yönelik dönemde, ekonomik politikanın en önemli amacının, ülke sınırları içinde kendi kendine yeterli olabilmek için en iyi şartları yaratabilmek olduğunu düşünmüşlerdir. Bu amaca yönelen yollardan biri ise ağırlıklı bir «gümrük koruma» ile yerli sanayi teşebbüsüne yardımcı olmaktı. Dış ticaret kısıtlamaları genel olarak yurt içi üretimin dış dünya malları ile rekabet edemeyeceği endişesinden kaynaklanmaktadırlar. Çeşitli ülkelerde kullanılan teknolojinin, üretim faktörlerindeki verimliliğin, tüketici tercihlerine uyumda gösterilen başarı ve kalite üstünlüğünün farklı seviyelerde gelişm.iş olması gerçeği, yurt içi üretimin dış dünya karşısında rekabette zayıf görünmesine ve gümrük vergisi gibi uygulamalarla yabancı malların yurt içindeki fiyatlarının pahalılaştırılarak ve hatta burjarın yurda girişi engellenerek yerli sanayinin korunması yoluna gidilmesine neden olmuştur. Dış ticaret kısıtlamalarının diğer önemli bir nedeni de, ödemeler dengesi açığının giderilmesi için ithalatın kısılması şeklinde olmuştur. Ancak zamanla milletlerarası mal mübadelesi artmış ve bunun ekonomik gelişmeye büyük katkısı olduğu görülmüştür. Bu koşullarda, esas olarak yurt içi üretimi korumayı ve ödemeler dengesi açığının kapatılmasını amaçlayan ve temelde ithalatı kısıtlayan dış ticaret kısıtlamaları, uluslararası ticaretin büyük yararlar sağlayabileceği gerçeği ile çelişmeye başlamış ve sonuçta çözüm olarak «Serbest Bölge» kavramı geliştirilmiştir. Koruma sisteminde bazı değişiklikler yapılmaksızın, ülke sınırları içinde, ithal edilen malların kısa veya uzun bir süre için depolanabileceği, hatta istenilirse bu malların gümrükten geçmeden işlenebileceği bazı bölgelere sahip olmanın çok yararlı olacağı ve uluslararası ticareti arttıracağı ve kolaylaştıracağı anlaşılmıştır. Sonuçta, serbest bölgeler ilk olarak dışarıdan ülkeye gelen malların karaya indirileceği, başka ülkelere veya o ülke içine tekrar gönderileceği,

gümrük işlemlerinden muaf ve güvenli bir liman olarak ortaya çıktı. Avrupa'nın bütün büyük ticaret merkezlerinde, «gümrük antrepoları» gibi, ithal edilen malların gümrük vergisi ödenmeksizin depolanabileceği ve gümrük müdahalesi olmadan ihraç edilebileceği yerler oluştu. Daha sonra sadece güvenli bir depolama alanı olarak kurulmuş olan serbest liman veya gümrük antrepoları, giderek daha başka fonksiyonları da üstlenerek günümüzdeki çeşitliliği ile serbest bölgeleri oluşturmuşlardır. Endüstriyel serbest bölgeler, bu gelişmenin en son aşamasıdır ve çok yakın tarihimizin bir ürünüdürler. ^" ilk biçimleri ile serbest bölgelerin oldukça eski bir tarihi vardır. Ancak modern anlamıyla ilk serbest bölge uygulaması 16. yüzyılda Avrupa'da başiatılmıştır ve o zamandan beri Avrupa'nın bütün önemli ticaret mer-; közlerinde serbest bölgeler ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılda serbest bölge uygulaması Amerika'da da görülmeye başlamıştır. Ancak serbest bölgelerin tüm dünyada yaygınlaşması 1930'lu yıllara rastlar. Bazı ülkeler, 1929 yılında başlayan ekonomik krizin kendileri üzerindeki etkisini azaltabilmek için ticarî bölgelerindeki mal akışını arttırabilmenin yollarını ve çözümünü serbest bölgeler oluşturmakta bulmuşlar ve bu dönemde serbest bölgeler oldukça yaygınlaşmıştır. 1970'li yıllarda gelişme yolunda olan ülkelerde de serbest bölge uygulamaları görülmeye başlanmış, ve bu durum yakın zamanda serbest bölge uygulamasının dikkat çekici bir b'çîmde yaygınlaşmasına neden olmuştur. Bu eğilim 80'li yıllarda daha büyük bir ivme kazanmıştır. 70'1 i yıllara kadar sadece Avrupa ve Amerika gibi gelişmiş ülkelerde görülen serbest bölge uygulaması, bu yıllardan sonra gelişmekte olan ülkelerce de benimsenerek yaygm bir biçimde uygulanmaya başlanmıştır. Günümüzde, gekşmekte olan ülkelerdeki serbest bölgeler, Avrupa ve ABD'deki serbest bölgelerden sayıca çok daha fazladır. Bu gelişme sonucu, son 10-12 yıl içinde dunyadaw serbest bölge sayısı neredeyse dört katı artmıştır.

": V SERBEST BÖLGELER BERELERE KÖRyLABÎLlR? Serbest bölgelerin kurulmasında rol oynayan temel motivleri şöylece sıralamak mümkündür : (1) Dış ticaret politikasında izlenen kısıtlayıcı tedbirleri bir ölçüde yumuşatmak ve dış dünyaya bir pencere açmak, (2) Ülkenin döviz kazancını arttırmak ve bu yolla ödemeler dengesini düzeltmek, (3) Transit ticaretini ve karayolu taşımacılığını geliştirmek, (4) İthalat kolaylığı sağlamak ve böylece yerli sanayinin girdi maliyetlerini düşürmek, (5) Depolama, reeksport ve switch faaliyetlerinde bulunarak gelir ve çeşitli yararlar sağlamak, (6) Yabancı sermayeyi ve turizmi teşvik etmek, (7) İstihdam olanaklarını arttırmak, (8) Sanayileşmek ve yeni teknoloji transferini sağlamak. Serbest bölge kurulurken bu bölgenin yeri, ülkenin ve çevresinin coğrafi ve ekonomik koşullarının yanı sıra, yukarıda sıralanan motivlerden hangilerinin daha ağır bastığı ile de belirlenir. Yani kurulacak olan serbest bölgenin yerinin seçimi, bu serbest bölgenin ne amaçlarla, hangi yararları sağlamak için kurulduğuna bağlıdır. Genellikle serbest bölgeler deniz ve hava limanları dolayında ya da içinde kurulurlar. Bu, limanların yükleri odaklayıcı ve dağıtıcı özelliğinden ötürüdür. Gemiler buralara gümrük işlemleri olmaksızın girip-çıkabiür, yükleme ve boşaltma yapabilirler. Mallar ise gene gümrük işlemleri olmaksızın depolanırlar, gerektiğinde pazarın ihtiyaçlarına göre bazı işlemlerden geçerler. Ticarî faaliyetleri yavaş ve yük akışı düşük olan limanlarda Serbest Bölge er ya da geç ölmek zorundadır. Serbest bölgeler uluslararası ticaretin yoğunlaştığı ve odaklandığı limanlarda kurulmalıdırlar.

Serbest bölgelerin varlık kazanabilmeleri için, kurulacakları yerler saptanırken, şu noktalar dikkate alınmalıdır : (1) Serbest bölge ulusal ve uluslararası ticaretin yoğunlaştığı ve odaklandığı yerlerde (limanlarda) kurulmalıdır,. (2) Ulusal.ve uluslararası ana ulaşım ve transit yollan üzerinde olmalıdır, (3)- Serbest bölgenin kurulacağı limanın geniş bir hinterlandrcimalı, iç bölgelerdeki- ticaret ve sanayi merkezlerini besleme ve bu bölgelerden beslenme olanaklanna sahip bulunmalıdır, : (4) Serbest bölge önemli ihraç pazarlanna yakın olmalı, bölgenin Önemli ithalat ve ihracat merkezleri ile kolayca ilişki kurabilecek bir coğrafi konumu olmalıdır,. (5) Serbest bölgenin kurulacağı limanın gerekli alt yapı tesisleri bulunmalıdır. Bunlann başlıcalan şöyle sıralanabilir: Gelişmiş bir kara, demir, hava veya denizyolu bağlantısı ve ulaşım şebekesinin bulunması; gelişmiş elektrik ve su teşkilâtının bulunması; yeterli mendirek, rıhtım, yükleme ve boşaltma tesislerine sahip olan modern bir liman olması;, dünyanın önemli ticaret merkezleri iie bağlantısı olan gelişmiş bir telekomünikasyon şebekesinin (teleks, telefon vb.) bulunması; yeterli depo, anbar ve soğuk hava tesislerinin bulunması; otel ve konaklama yerlerinin yakın olması vb., (6) Ülkenin önemli endüstri merkezlerine yakın olmalıdır, (7) Bölgede bankacılık, sigortacılık, reklamcılık gibi faaliyetlerin yeter derecede gelişmiş olması gerekmektedir. ir

VI SERBEST BÖLGELER NE GÎBÎ YARARLAR SAĞLAYABİLİR? Daha önce de belirtildiği gibi, çeşitli amaçlara yönelik birçok serbest bölge modeli olabilir. Serbest bölgenin ne tür bir serbest bölge olduğu ve bangi fonksiyonları göreceği, o serbest bölgeden ne gibi yararlar sağlanabileceğini belirler. Sadece transit ticaret ve mallann depolanması amacıyla kurulmuş olan bir serbest bölgenin büyük istihdam olanakları yaratması beklenemez. Ancak, çok fonksiyonlu olan ve en genel anlamıyla tanımladığımız bir serbest bölge, ülke ekoı^omisine aşağıda sıralanan yararları sağlayabilir. Elbette ki bunlardan biri veya birkaçı diğerlerine göre daha ağırlıklı olacaklardır. A. İtlıalat Açısmdaû Sağlayacağı Yararlar : Serbest bölge kurulması, ihtalatçıya maliyetlerini düşürme ve daha güvenli ithalat yapabilme açısından büyük yararlar sağlar. 1 Serbest bölge, ithalatın direk ve zamanında yapılmasını sağlar. Yerli üretim veya tüketim için gereksinim duyulan İthal malları daha önceden serbest bölgeye getiriüp depolanacağı için, sipariş verilmesi ile malın temini arasmdakî uzun süre ve uzun bürokratik İşlemler kalkacaktır. 2 İthal edilecek malın serbest bölgede sürekli bulunması, yurt İçindeki İthalatçı firmaların sermayelerini uzun süre stok îte bağlamak zorunda kalmalarına gerek bırakmayacak, döner sermayeleri mutlak anlamda artış gösterecektir. 3 Finansman sıkıntısı çeken ithalatçı firmalar, ithal etmiş oldukları mallan henüz ülkeye sokmadan serbest bölgeye getirterek burada depo ederler ve böylece mallann tamamına ait gümrük vergisini bir defada toptan ödemekten kurtulurlar, sadece kullanacaklan kadar malı serbest bölgedeki depodan alıp gümrüğünü ödeyerek ülke içine sokarlar 4 ~ İthalatçının fire oranı azalır. İthalatçının alacağı mallar daha on-, ceden satıcı firmalar tarafından serbest bölgeye getirilip depolanmıştır. İthalatçı bunlann gümrüğünü ödeyip yurt içine ithal etmeden önce bu mallan serbest bölgede inceler ve işe yarayamayacak olanlan, bozuk ve ha-

tall olanları ithal etmez. Bunlar için gereksiz yere gümrük ödemez. Nakliye sırasmdaki fire miktarı da oldukça az olacaktır. 5 Dışarıdan serbest bölgeye gelip depolanan tüketim malları için ithalatçı, bu ma!m gümrüğünü ödeyip ülke içine ithal etmeden önce, ülke içinde bir pazar araştırması yapıp bu malların satılıp satılamayacağını veya ne kadar satılabileceğini araştırarak ona göre ithalat yapar. Bu da zarar riskini azaltır. 6 Serbest bölgede stok edilerek sanayici ihtiyaç duydukça ülkenin gümrük sınırları içine ithal edilecek olan mallar, ithalatçının veya sanayicinin envanter maliyetlerini (sabit depolama masrafları, işçilik, sigorta, vergi, vb.) azaltacaktır. Bu malların tamamı ülke içinde değilde serbest bölgede depolanacağı için, bu tür masraflar büyük ölçüde malını serbest bölgede tutup oradan yerli sanayici ve ithalatçılara satmak isteyen yabancı ihracat firmalarına yansıtılmış olacaktır. 7 Eskiyen, modası geçen bozulan ve işe yaramaz haile gelen mallar, serbest bölgeden yurda sokulmadan imha edilirler. Oysa bu malın tamamı gümrükleri ödenip yurda sokulmuş olsa, işe yaramaz hale gelen mallar için de gümrük vergisi verilmiş olacaktır. B. İhracat Açısından Sağfayacağs Yararlar: - 1 Serbest bölgede, ihraç edilmek üzere imâl edilen veya arribalajlanan, çeşitli biçimlerde işlenen malların maliyetleri, girdi olarak küllanilârt ithal mallan için gümrük ödenmeyeceğinden düşük olacak ve ihraç mallannın dış pazarlardaki rekabet gücü artacaktır. 2 GIkenin içinden serbest bölgeye satılan her tür mal ve hizmetler ihracat sayılır ve yabancı para birimleri karşılığı gerçekleşir. Serbest bölgede faaliyet gösteren yerli veya yabancı firmalann o ülkeden mal ve girdiler satın almaları, çeşitli hizmetlerden yararlanmaları, o ülkenin ihracatını arttıracaktır.,.. _ 3 Mâlını serbest bölgeye getirerek tüm ihracât formalitelerînt tamamlamış olan ihracatçı, rahatlıkla dış pazarlardaki satış ve pazar duru^ mu avantajlannr inceleyebilir, malını, bağlantı kurduğu anda herhangi bîr işleme gerek kalmadan dış ülkelerdeki müşterisine sevk edebilir. Bu dururn ihracatçı firmalara büyük bir manevra kabiliyeti ve esneklik sağlar..:..-: 4 Serbest bölge ülkenin reeksport ve^ switch faaliyetlerinî İıız-' landifir.-. ^ /:... ^ ^

. 5 İhracatçı firmaların dünya piyasası ile daha sıkı ilişkiler kurabilrnesinevbu firmaların diğer yabancı firmalarla daha rahat ilişki kurabilmelerine ve dünya piyasasını daha iyi tanımalarına yardımcı olur. ',Dîğ@r Yararlar s 1 Serbest bölgeler, çeşitli gümrük vergi ve işlemlerinin ve birçok ulusal vergi yasalarının geçersiz olduğu bölgeler oldukları için yabancı yatırımlar açısından oldukça cazip yerlerdir. Serbest bölge uygulaması ülkenin yabancı sermayeden yararlanabilme olanaklarını arttırır. 2' Serbest bölge, ülkeye yeni teknolojilerin girmesini kolaylaştırır. 3 Serbest bölgeler, bulundukları ülkenin trans't ticaretini canlandırarak, bölgeyi uluslararası bir ticaret merkezi haline getirir. Ülkeye gireri çıkan araç ve mal hacmi artar.,,4 Serbest bölgelerde yapılacak yerli ve yabancı yatırımlar istihdam olanaklarını arttırır. 5 Serbest bölgeler ülkenin döviz girdilerini arttırarak ödem,e!er dengesi üzerinde olumlu bir etki yaratır. Denilebilir ki serbest bölgedeki her tür iktisadi faaliyet döviz kazandırıcı niteliktedir. Serbest bölgede kurulan depo, antrepo, yükleme ve boşaltma tesisleri ile taşıt araçlarının kullanılmasından elde edilen kira ve harçlar; bu arada sigortacılık, komisyonculuk, acentacılık gibi faaliyetler; gemi ve çeşitli araçların bakım, onarım ve montajları, gemilere ikmal yapılması ve kumanyacılık gibi hizmetlerin sağlanması; bölgede faaliyet gösteren kuruluş ve kişilere çeşitli hizmetler sağlanması ve tüketecekleri malların temini; bölgede çalışan Türk firmalarının kâr transferleri, işçi ve teknik elemanların ücretleri vb. faaliyetler Türkiye' nin döviz girdilerini arttıracaktır.. 6 Serbest bölgeler, bölgedeki fuariarm ve turizmin gelişmesine önayak olur, katkıda bulunuriar. 7 Serbest bölgede ortaya çıkan ekonomik hareketlenme yurt içi ekonomiyi de canlandırır, yurt içi tarım ve sanayi ürünlerine olan talep artar..

Vü SERBEST BÖLGELERİN DÜNYA TİCARETİNDEKİ ROLÜ r Serbest bölge uygulaması eskiden beri bilinen ve uygulanan bîr yöntem olmakla beraber, özellikle yakın zamanlarda dikkat çekici bir önem kazanmıştır. 1970'Ii yılların başında dünyada toplam 131 serbest bölge bulunurken, 1980 yilmda bu sayı yaklaşık üç kat artarak 362'ye yükselmiş, 1982 yılında ise 406'ya çıkmıştır (3). Bu artış, dünya ticaretindeki hızlı artışa paraleldir. Bu tip serbest bölgelerin sayısı dünyanın her yanında hızla artmaktadır.. Bu artış özellikle Orta Doğu, Afrika ve Amerika'da dikkat çekicidir.'. - -. ; Serbest bölgelerin dünya üzerindeki dağıîimmda, 1970-80 yıllan arasmda şu gelişmeler gözlenmiştir (4) : Sön 10 Yiîda Serbest Bölge Sayısındaki Artış 1970 1980 A.B.D. 10 60 Lâtin Amerika ve Karaipier 40 80 Avrupa 50 90 Afril<a 10 50 Orta Doğu 2 15 Uzak Doğu 15 35 1980 yılı ortalanndaki verilere göre, yıllık 1,6 trilyon dolar olan dünya ticaretinin Vo 9'u serbest bölgeler üzerinden gerçekleşttilmiştir. Serbest bölgelerde sağlanan toplam istihdam sayısının ise 6 milyon kadar olduğu tahmin edilmektedir, önümüzdeki yıllarda serbest bölgelerin dünya ticaretindeki öneminin giderek artarak, 1985 yılında, toplam dünya ticaretinin Vo 20'sini ifade eden bir paya ulaşacağı beklenmektedir (5). (3) Tansu Çiller, Serbest Bölgeler ve Dünyadaki Uygulama, 18 Ekim 1982 tarihînde f/iersin'de düzenlenen «Türkiye'de ve Dünya'da Serbest Bölgeler» semineri tebliği, s. 1. (4) Nuh Kuşçulu, Serbest Bölge, Reeksport ve Switch Muameleleri, 2-7 Kasım 1981 tarihleri arasında İzmir'de Düzenlenen İzmir 2. Türkiye İktisat Kongresi tebliği, s. 5. (5) age., s. 5,

Dünya'da ilk serbest bölge uygulaması gelişmiş Avrupa ülkelerinde başlamış olmasına rağmen, özellikle 70'Ii yıllardan sonra, gelişmekte olan ülkelerdeki uygulama giderek yaygınlaşmıştır. Günümüzde, dünyada mevcut olan serbest bölgelerin çoğunluğu gelişmekte olan ülkelerd bulunmaktadır, özellikle Orta Doğu ülkelerindeki serbest bölgelerin artış oranı çok dikkat çekicidir. Dünya ticaretinde son yıllarda artma eğilimi gösteren koruyucu tedbirlerin, serbest bölgelerin önem kazanmasında kuşkusuz katkısı vardır, özellikle, bir taraftan iç ekonomik sorunları nedeniyle kısıtlı bir dış ticaret politikası uygulamak zorunda kalan, diğer taraftan ise endüstrileşme, iş sahası açma, yabancı yatırımları teşvik etme ve dünya ticaretinde giderek daha büyük bir pay alma zorunda olan gelişme yolundaki ülkeler, günümüzde serbest bölge uygulamasına ağırlık vermektedirler. Bu ülkelerin geniş ihracat pazarları olması (özellikle Orta Doğu'nun), işgücünün oldukça ucuz olması (Uzakdoğu ve Lâtin Amerika) ve yabancı yatırımlara gereksinimleri olması, bu ülkelerdeki serbest bölgelerin sayılarının hızla artmasına neden olmuştur. Avrupa'da ise, AET ülkelerinin kendi aralarındaki ticaretlerinde, karşılıklı olarak, birçok malların gümrük vergisi çok düşük miktarlara indirilmiş veya tamamen kaldırılmış olduğundan ve bu ülkelerin coğrafi konumları nedeniyle, serbest bölgelerin önemi giderek azalmaktadır. ABD ve Batı Avrupa ülkeleri uluslararası ticaretlerinde daha çok Lâtin Amerika, Uzakdoğu, Ortadoğu ve Afrika'dakî serbest bölgelerden yararlanmaktadırlar.