Marnara lletigin Dergbi, Sayt8, Ekin 1991 Mannru Jounal ofcornnunicatiotlr, Nunber:8, October 1994 EKONOMi BASINI ve KAMUOYUNU AY DINLATM ADAKi OI.IEMi Ar$,Giir.$evket Say gan MARMARA UNIVERSITESI Iletilim Faktiltesi l- Basrn ve Dkonomi Herkesin kabul ettigi gibi basrn ve ekonomi islevsel olarak stirekli kargrhkl etkilegim igerisinde bulunan, birbirlerini qekillendiren kurumlardr. Bu etkilegim in baqlangrcr iilkemizde gergek anlamda 1980 sonras uygulamaya konulan ekonomik politikalaflnln etkisiyle onaya grktrf diisiiniilsede, ilk uygulamalan ekonomi basurnrn geng Cumhuriyetin 1929 Diinya Ekonomik Kdzi ile birlike ekonomi politikalanndaki degi$ikliei sraslnda ddnemin "Kadro dergisi" nin etkisi ile oluqtulu inkar edilemez. Bdylelikle ekonomi basrnmrn ciddi anlamda ilk uygulamasl "Kadro dergisi" ile ortaya grkmg ve Tiirkiyede onemli bir donemi baglatrruglr. Tiirkiye'de devletgilik ideolojik altyaprsl ile tam hazr olmamakla birlikte, "Kadro dergisi"nin yaylnlan ile devletgilik doneminin manifestosu yaratllmrlltlr( 1). Bundan sonraki en dnemli ekonomi baslnl adrna drnek 1940 yrllnda grknaya baghyan Ahmet Emin Yalmanln Vatan gazetesinde Fasih Inalln ekonomi siitunlafl ve ekonomi konusundaki taruemalar,baslndaki ekonomi habederinin toplu olarak yer aldrgr giri$imlerdi(2). Aynca 1947 yrhnda kurular "Yeni Isunbul" gazetesindeki yanm sayfahk ekonomi btiliirferi ve hatta bir ara bu sayfanm bir sayfaya kadar gktr& bilinmektedi{3). Ekonomi bastnt bu ilklerden sonrada gelilmesine devam etrni$ ve Akis, Forum ve Ydn dergilerinde ekonomi aglrhkl boliimler ve yazllar grkmaya baqlamtgur(4). Yukanda da belittigim gibi 1980 sonra$ Tiirkiye de ekonomi ba$nl gok btiyuk bir gelilme igine girmig ve ftim giinliik gmetelerin ekonomi sayfalafl bulunmakla bidikte sayfa say afl silekli aflmaktadr. Aynca bugun gazetelerin baq sayfa haberlerinin genel niteliklerine de bakacak olursak, ekonomi aerrhkh haberler hergegen giir saysal olarak artlq giisterdili ve okuyu- 67
cuyuda daha fazla ilgilerdirdigi goriilecektir. Bdyl edegilmenin altrnda yatan qardaj arasrnda birincisi Tiirk sosyal hayaundaki dinamizm ile birlikte ekonomik konulann agrrhk kazanmasr yani kigiler kaz anglannt kendi bireysel gabalan ile ydnlendirebilme imkant sayesinde her tiirlii ekonomik faaliyet konusunda bilgilendirlme ihdyacldr, ikincisi Ttirkiye'de deeigik nedenlerle ig ve drq politika konulanna kamuoyunda ilginin azalmasl ve deligik sosyal sorunlara karqln ortak ekonomik sorunlafln varhgrndan dolayr gazetelerin daha yaygrn bir okulucu kitlesine onak sorunlan konusunda mesaj verme istekleridir. Bir diler neden olarak farh sosyal konularda basln tek bk baskl gmbu olamazken ekonomik konulada gok buyiik bir ki e adrna baskr grubu olabilmektedir. Ancak tum ekonomi baslnl aelslndan bir delederdirme yaptlacak olursa, ekonomik konularda ortak bir paydanrn yakalanamadlf gdrtilecekfu. Bunda fiiphesiz en Onemli etken ortak politika eksikli[idir. Temel hedefler birbirlerinden farkh olunca da ortak politika ii.redlememektedir. Omk polltika eksikliginin rcmelinde ise basnrn bir iqletrne olarak sahiplerinin g*arlan ve uzun d6nem menfaatleridir. Aynca tiim basln kurulullan igin ge4erli olan ilan, reklam bafrmhhlr ise beraberinde ekonomi basmlmn hareket alanrnr losrtlamaktadr. K.rsacas basntn var oldugundan beri en dnernli sorun olan ve miicadelesi yapllan siyasi anlamdaki basrn dzgiirliigti bugiin belki de nitelik degiqtlerek, ekonomik dzgiirliik ihtiyacr olarak kar$lmua glkmaktadr. Belki de bu durum toplumsal fayda ve kamuoyunun aydrnlattlmast agtsrndan gok daha buyiik bir tehlike ta$makadr. llte boylesi bir ba$n kendi ana faaliyetleri drlmda ekonomik faaliyetler iginde yer almaya baglayacaktr. Bu durum da basrnrn sermayeye daha saygrh bir nrnrm iginde olmasr kagmtlmazdr. Qtinkii Oncelikle bir ilan, reklam iligkisi stiz konusudur, bdyle oluncada reklam veren lirketlere karll suya sabuna dokunmaz bir tavrr iginde olan hatta belli ydnlerde onlara iltifatlarda bulunmak zorunda kalacakur. Boyle bir ortam da kagrnrlmaz olarak, kamuoyunu aydlnlatma ve yonlendirme i$levledne sahip olan basrn ekonomi konulannda da alternatif gdrii$ledn rahatga ortaya konmasrndan, tartrerlmasrndan kagmmak zorunda kalacaktr. 2- Ekonomi Bastmn Geliqimi Ekonomik fa.liyetin oldueu her ortamda bt bilgi ahyedgininde olmasl kaglnllmazdr. En ilkel paz arda dahi haberle$me olmadan ekonomik faaliyetin olmayacagr kesindir. Gnegin yumurta sauclsl bir kdylii bile satacagl 68
malln piyasa deeerini, ibdyaglannrn piyasa degeri gibi bilgilere gereksinimi vardr. Bu geresinim doealdrr ki ekonomik ili$kiler karmayklaetlkqa gogalacak ve onemi gok daha fazla afiacaktlr' Alrrca bu bilgilerin stirekli Ye dogru olmasl diger bir dnem tasryan taraftrr. Igte o zaman kapsamh ve sistemli bir bilgi akr$' haberlesme abl ve bbyle bir yapr iginde ekonomi basrnlna olan ihtiyaq kendiliginden ortaya 9rkacaktrr. Bugiinkii ekonomi basntntn ortaya grkmastda bu gekilde olmu$ur' Aynca ekonomi karramtnrn toplum haya[ndaki belirleyici rolii de gozoniine ahnacak olu.rsa bireylerin karar verme siirecindeki ekonomik bilgiye ihtiyacr ve bu bilgiyi kullanmadaki imkanlan toplumsal ban$rn saelanmaslndaki onemide inkar edilemez. Bugtinkii anlamda en eski ve bugiinde yayrn haya!- na devam eden ekonomi gazetesi "Public l-edge"dir.iki yiizyrldan beri Ingiltere'de yayna devam eden bu gazete sekiz sayfadan ibaret olup 1760 ylmda ilk saysr grkmrgtr(s). BilindiEi gibi 18. yiizyrl sanayi devriminin ba$ladrbr ve etkilerinin ilk olarak ingiltere'de gdriildiigii bir ddnemdir. Telnoloji kavramrmn ortaya ElktrEl toplu itetim anlayrqlnrn gegerli otdueu bu donemde hem ulusal hemde uluslararasr i9 boliimiinun arttler gdriilecektir. Kiqiler mal ve hizmet ihtiyaglannl ka$llamada pmara baelanmaya baqlamlltrr' Beraberinde ulaltrrma imkanlarlnln geliftirilmesi, pazadama usullerinin yaygrnlalnnlmasr igin bir baskrda kendililinden olugmuqtur. Ticarede utsa$n kili- Iei hyatlan, hyat deligiklerini gunliik olarak tierenmek ve $artlar aleyhlerine dtinmeden 6nce sipariqlerin vermek ihtiyaglndadr' Satlcllarm ve ahcrlann bazl temel mallarl allp satabilmeleri igin serbest pazarhkla fiyatlafl oluqturabilecekleri piyasalara ihtiyag duyulmakadr. AnlaE dlgl gibi sanayi devrimi bugiinku bilgi toplumununda temelledni atrru9 ve siirekli, do!ru bilgi aktgtnrn gereklilini onaya grkarmrqnr. Utuslararasl baslnda da gdriilecegi gibi bu ddnem ekonomi baslirnrn dogulunuda hazlrlamlltrr' Ekonomi basrnrnm temel fonksiyonlaflndan olan kiz dncesi ve kriz donemterindeki kamuoyunu aydlnlatma, ydnetimi uyarma iglevleri gegtieimiz 1994 yh baqlnda gerqeklesen ekonomik kriz d0neminde faz laslyla yerine getirmigtir. Ancak ekonomi baslntnrn bu konuda zaylf ydnleride yok delildir. Ornelin ekomomik gerqekleri oldueundan biiyiik veya kiigiik goste-.ltdlgi du-*lardu bastnr prestij kayblna ugramaktadr' Ancak boyle durumtarda da ortaya basrnln holdingleri ile olan ililkileri ortaya grknak- "konomi tadr. Bazt bastn kuruluglartnrn yaklagrm ve yorum fatklltklan yan kuruluqu olduklan holdinglerin e*isinden kaynaklanmaktadlr' Ancak genelde asgan mtqterekte bulugmuglardfi. (1994 kizi buna iyi bir 6rnektir') Bunda da her basin kurulugunun bir igletme olarak ekonomik konjonkijrden etkilenmesi-
nin sdz konusu olmaslndan kaynaklanmaktadr. Bugiin ekonomi basml ekonominin temel sorunlanndan olan halk kapitilazizasyonunun gergekleemesinde roli.i inkar edilemez. Bu et.ki endirek goztikse de olmazsa olmaz bir onem ta$r. Ekonomideki aksakl*lar, suistimaller, tekelleqme, kartelle$menin karerslnda teorik olarak bir engeldir. Ancak bu baermse, objektif bir baslnla mtimkiindiir. Ekonomi basrmnm iki sorumlulueu vardr. Birincisi dofu yapllanl desteklemelq ikincisi yanhg yaprlanlan agrkhk ve karalhllkla elegtirerek kargrt gtiriigii onaya koymakff. Ancak bu sorunluluk yerine getirilirken onemli bir faktorde kalifiye eleman ihtiyagldr. Bu ihtiyag beraberinde kali@yi de etkileyecelq temel islevi olan kamuoyunu aydmlatma ielevinin gergek anlamryla yerine getirecektir. Ornelin kavram karmaqasma dii$miiq ve manupilasyonlara aglk bir ekonomi bastnr boylece saygrnhlrnl, inandlnclllemrda yitirecektir. OrneEin biitge agrklannln az alnas ile ilgili olarak bir ba$andan siyasi ikidar tarafindan bahsedilirken ekonomi basrnrnrn olayr do!ru algrlayrq bigimi kaliliye elernanlar ile miimkiindi.ir. Bilanqo okuyamayan, makyajlan gozemeyen bi gazeteci dolaldr ki kendisine aktafllan bilgileride aynen yansltacaktf. Son donemde bu durum nirclik deeiltirerek ekonomi basmntn bugtin " once spektilasyonunu yapryor, sonra maniipule ediyor" dii$iincesi yaygrndr(6). Yafl kamusal bir mal olan basrn boylelikle remel i$levlerinden olan sosyal faydayl ortadan kaldrrarak, 6zel mal sutiisiine gberek bireysel faydayr dn plana glkarma EeliEkisine di.ilmekredir.ciinkii giiniimiizde basrn i$letme olarak sermaye piyasasrndan ve borsa dan menfat saglamaktadr. Bdylesine bil iligk benberinde pozitif ve negatif olmak iizere iki ihtima.li ortaya grkarrnakadr. Birincisi negatifyonden sermaye piyasasrnda faaliyet giisteren bk basrn beraberinde sosyal sorurnlulugu konusunda kugkular uyandracaktr. ikincisi pozitif ydnden, sermaye piyasastndan olabildilince yararlanan ve faydalaflnr yalryan bir basrn sermaye piyasasr ve borsaurn geliqmesi igin olumlu nim imkanlaflnr kullanacak boylelikle Demokatik Ekonominin en dnemli kurumlallnln gelilmesine katklda bulunmul olacaklardlr. Bu iki gortil basrnln sermaye piyasasr ve borsada faaliyetleri arttrkga karll karqlya geleceklerdir. Boylesine ka$lltkh giiriillerin oldugu bt o amda ekonomi baslnmrn daha sorumlu olmasr gerekmektedir. Tabidf ki bu sorumluluk yerine gedrmediei durumlarda toplumun giiveni sarsrlacaktf. Bu da 4.kuvet olan basrnrn kuwetler ayrnmndaki yerinin sarsllmasnr kagtnrlmaz hale gedrccekdr. Aynca vugulanmasr gereken bir diler konuda ekonomi ba$nlntn sermayc piyasasr ve borsa ile ilgili mamtipijle edilmesi ve etmesi beraberinde ilan rek_ 10
Iam iliekisinin de sadece ekonomi basmrn degil fim basrn iqin sorun olmasrdr. Ancak gunda belirtmeliyim ki basrn kuruluslannm sade.e sanl gelideriyle yaeamalan da imkansrzdr ve ilan reklam geli eri finansal anlamda basrn i$etmesini donduren en onemli gelir kaynaeldr. Ancak burada gok ince bir dengenin kurulmasl gereknektedir. Boylesine yaqamsal oneme sahip olan ilan, reklam gelirlerinin ekonomi basrnlnln objektifligine ve bagrmslzllgrnl zedelememesi ayrica 6nem tallr(7). Goriildiigii gibi ekonomi baslnlnln komuoyunun aydrnlatrlmasr ilkesinde iistlenmis oldugu sorunluluk gok ince dengeler iizerinde gergeklegtirilmektedir. Kendi Ekadafl igin yapllan maniipilasyon belli bir sermaye grubuna yapllan gelir transferinde araclhk yapmaktan tjteye giuneyecektir. Baslnln ekonomik baelmslzhglnn saglanmasl veya giidtirnlu basln olmamasmln sallanmast ancak roplumsal menfaatlerin rchlikeye du$utiigii anda gijziim bulunmaya gah$lmasl ile ha.lledilemez. C0- ziim baslnrn ozgiidiigiin[ tehlikeye aacak iliqkilerin yalamaslna imkan vermemektir. Ekonomi baslnl unutulmamalldfi ki bir iilkenin uygulanan ekonomi politikalannln ba.lafl$ndaki r0lii inkar edilemez. Siyasi iktidartn uygulamaya koydulu kurailu toplum tarafindan benimsenip uygulandrf olgiide ba$anya ulagr. Toplumu benimsemesi ise dogru, hlzh aydlnlatrlmasr ile mijmkiindit. Bu konuda ekonomi baslnlnln sorumlulupuda anlaqtlacalt gibi gok daha fazla ortacaktr. Bu sorumluluk kamuyunun aydtnlamastntn yantnda styasi ikddar agrsrndan da bir emniyet siibabl niteligin m$maktadr. Ahnan karatar i''r yedlmi$ elemanladan kurul uobjekif ve baelmslz bir ekonomi basf nrnm siizgeqinden gegerek hatall, toplumsal maliyetleri ytiksek olacak uygulamalarda uyan giirevini yerine getirmi! olacaktr. Bugiin sermayenin ve giderek "biiyiik sermaye" olarak tanlmlanabilecek gruplann bu sistemdeki yerlerini almalarlndan soffa basm- devlet ili$kisi yerini sermaye - basln iliqkisine bfakmaktadf. Bastntn devle e olan siyasi ve beraberinde ekonomik ililkisi giinumtizin kabul gdren ekomomik sistemin geregi olarak (piyasa ekonomisi) ekonomi kendi dinamikleri iginde devletin alrrhlr mutlak olarak azalmgtr. Bu da beraberinde basln[ selmaye gruplanyla olan iliekisinde Onemli bir geligmenin ortaya glkrnaslna neden olmuqtur. Sermaye basln iliskisini birbidnin igine Segmiq iki alamada incelemek do!ru olur. 1- Basrnr, sermaye gruplarlnln parasal desteeine bagrmllhel (reklam, yardtm v.s.) 11
2- Basrn sektdrtiniin doerudan biiyiik sermaye, denetimine girmesi. 1990'h yrllann bagrnda populer gazete ve dergilerin oluqturdufu sektdr pastasrnrn I Trilyon lira civannda oldugu tahrnin edilmekt dir. Bu yrlhk cironun yiizde 70'lik boltimiinii gazete ve dergi satr$ gelirleri olugtururken ytizde 30'luk bdltmii de basna verilen reklarnlardan sallamyor. Ancak enflasyonist ortamda giidintiideki bu parasal biiyiikluge kar$hk yitde l'lere yakrn, gok dgiik bir kar marjryla gahsrnak zorunda kalmas beraberinde ekonomik babmsrhern tehlikeye diilmesine bununda toplumsal anlamda bilginin dagrmlmlna etkisinin olumsuz yainde olmasl sonucunu doeuacakur. Beraberinde tekellegme ve holdinglerin yan kurulugu olma yoluda agllmls olacaktlr. Burdan da anlalllaca& gibi bilginin sebesr dola$rml engellenmi0 ve toplumsal kalkrnmamn ivmesi diittiriilmtil olacaktr. SON SOZ lliqkiler arrrrkca bagrmhlrka afiar. DIPNOTLAR (1) Cahit Diizel, Basrnda Ekonomi ve Ekonomi Basrru, Hii_rrivet Vakfi Egitim yay. no: 5, 1983, s.9 (2) A.g.e. (3) A.g.e " s.l0 (4) Ding Tayang, Basrnda Ekonomi ve Dkonomi Basrru, Hiirriyet Vakfi Elitim yay. no: 5, 1983, s.33 (5) Dtizel, a,g.e., s.8 (6) B.Bagdikian. Media Monopoly, Beacon Press, Boston, 1989, s. 127 (7) Robert Picard, Media Economics, Sage, Londra,l 989,s.201 72