SELANiK'TE SANAYiLEŞME VE ÜCRETLi EMEK *

EKONOMİK YAKLAŞlM 25 19.YÜZYillN SONUNDA SELANiK'TE SANAYiLEŞME VE ÜCRETLi EMEK * Yüksel AKKAYA * * GiRiŞ Kapitalist ekonomiyle bağlantıda olan ayrıcalıklı liman kentlerinden Selanik, gerek demiryolu ulaşımı gerekse deniz yolu ulaşırnma açık olması nedeniyle önemli bir ticaret merkezi olup, hem nüfus açısından hem de iktisadi faaliyetler açısından Osmanlı İmparatorluğu'nun önde gelen kentlerinden birisi idi. 1840-1870 dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nda dış ticaretin hızla genişlediği, ithal malları rekabetine dayanamayan yerli "sanayii"nin ve zenaatlerin çöktüğü bir dönemdir. Bu nedenle daha 18. Yüzyılın başında dünya pazarıyla bütünleşmiş olan, dış ticarete açık Selanik gibi merkezlerde 1870'ten itibaren sanayileşme yönündeki çabalar ve ulaşılan sonuçlar önem taşımaktadır. Bu tür merkezlerden biri olan Selanik, 19. yüzyılın sonunda Osmanlı İmparatorluğunda geleneksel sanayi ve zenaatlerde yaşanmakta olan çöküşü, meydana gelen yeni gelişmeleri ve değişimi değerlendirmek açısından açıklayıcı örneklerden birisini oluşturmaktadır. Bu çalışmada, 1840-1870 döneminden sonra Selanik'te sanayileşme açısından yaşanan değişimin boyutu ve bu değişimin ücretli emek üzerindeki etkisi ele alınıp değerlendirilmeye çalışılacaktır. 1. Sanayileşme Çabalan ve Özellikleri 1834 yılında Selanik'in 40.000 olan nüfusu 1870'lerde 80.000'e, 1888'de IOO.OOO'e, 1905'te 150.000'e yükselmişti (AE, CCC, Salonique, C. 21; AN, F/1217190; Gounaris 1994: 104). Bu veriler, Selanik'teki nüfus artışının özellikle 1870'lerden sonra hızla arttığını göstermektedir. İncelenen dönemde, sanayileşme bakımından, gerek iç pazar, gerekse işgücü açısından bir nüfus sorununun olmadığı anlaşılmaktadır. * Bu makeledeki veriler Türkiye Bilimler Akademisi'nin vermiş olduğu üç aylık burs ile Fransa'da "Archives Affaires Etrangeres" ve "Archives Nationales"de yapılan araştırmalardan elde e_çlilmiştir. Yrd. Doç. Dr., Mersin Universitesi, Iktisat Bölümü Ekonomik Yaklaşım, Cilt 9, Sayı31, Kış 1998

26 Yüksel AKKAYA 19. yüzyılın başlarında sınırlı sermaye akışı, riskli ulaşım koşulları, Avrupa 'nın sanayi mallarıyla rekabet, düşük gümrük vergileri ve köylülüğün düşük alım gücü Selanik'te sanayinin gelişmesini engelleyen faktörleri oluşturmaktadır. 1838 yılında 10 ipek fabrikasında 625 kişi çalışırken, 1940 yılında fabrika sayısı 17'ye, bu fabrikalarda çalışan sayısı da 987'ye yükselmişti (Issawi, 1980: 257). 1830'1u yılların sonuna gelişimini sürdüren ipek sanayii, 1840'1ı yıllarda Selanik'te ayakta kalmayı başaran ve 35 ipek ipliği fabrikasıyla ilerleme kaydeden en önemli sektör idi. 1840'lı yıllarda Selanik'teki ipek sanayii ile ilgili gelişmeler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 1 :1840'11 Yıllarda Selanik'te Ipek Sanayii Yıl Tezgah İşçi Ödenen Toplam İpek Sayısı Sayısı Ücret İhracatı 1840 429 1058 2.737 23.182 1841 459 1103 2.932 24.773 1842 500 1237 3.204 26.773 1843 590 1447 3.746 33.636 1844 600 1470 4.735 49.031 1845 795 1977 23.280 92.181 Kaynak: Issawi, 1980: 258. 1840 yılında işçilere ödenen ücretin ipek ihracatına oranı yüzde 11.8 iken, bu oran 1845 yılında yaklaşık iki kat artarak yüzde 25.2'ye yükselmiştir. 1845 yılı hem üretimde, hem tezgah sayısında hem de çalışan sayısında artışın yaşandığı bir yıldır. İpek fabrikalarında çalışanların büyük çoğuuluğunu yoksul Hıristiyan ve Yahudi ailelerin kız çocukları oluşturmaktaydı. 14-15 yaşlarında olan bu çocuklar 6 ay boyunca günde ortalama olarak 14 saat çalışmaktaydı (Issawi, 1980: 258). 1850'li yıllarda fabrika sayısının yarıya inmesine rağmen, yoğun olarak ucuz çocuk emeğinden yararlanılması ve yerli kadın işçilere ödenen olağanüstü düşük ücretler nedeniyle, İpekçilik 1870'lerin ortasına kadar sanayideki önemini koruyabilmiştir. 1873 yılında 950 işçinin çalıştığı 475 iplik eğirme tezgahınasahip 18 ipek fabrikası bulunuyordu (Gounaris, 1994: 107). İpek fabrikaları ile birlikte dış ticaretin hızla genişlediği dönemin son yılı olan 1870'te, Selanik'teki temel sanayi kuruluşu sayısı yirmi dokuz idi. Bunun önemli bir bölümünü değirmenler, tabakhaneler, pamuk ve yün presleri oluşturmaktaydı (AN, F/1217190). 1874 yılında ise Selanik'te faaliyette olan sanayi kuruluşları 39'a yükselmişti. Bu kuruluşların üretimleri ve çalıştırdıkları işçi sayısı aşağıdaki tabloda verilmektedir.

EKONOMiK YAKLAŞlM 27! f 1 ~ Tablo 2: 1874 yılında Selanik'te Temel Sanayi Kuruluşları Sanayi Kuruluşları Toplam Faal Üretim Değer işçi (Frank) sayısı Buharlı değirmen 3 3 79.000 torba 3.150.00 ı22 Buharlı pamuk ve yün presleri 3 3 9.000 balya 3.875.000 ı4 Hidrolik pamuk presleri 4 4 ı2.000 balya 4.175.000 27 İpek fabrikaları ı8 ll ı2.928 bal;:a 653.725 675 Tabakhane ı8 ı4 32.000 deri 960.000 ı9o Kaynak: AN, F/ı217 ı90 ı870'li yılların ilk yarısına kadar varlığını sürdüren ipek sanayii, ı870'li yılların ortasından itibaren, pamuklu sanayinin gelişmesine paralel olarak gerilerneye başladı. Tablo 2'de de görüldüğü gibi ipek üretimi ile pamuk üretimi arasında miktar açısından ciddi bir fark olmamasına rağmen değer açısından pamuk lehine büyük bir fark vardır. Üstelik pamuk preslerinde az sayıda işçi çalıştırılırken, ipek fabrikalarında daha fazla işçi çalıştırılmaktadır. ı870'li yıllar, Selanik'te, pamuk sanayiinin ipek sanayiinin yerine almaya başladığı yıllar olma özelliği taşımaktadır. Bu gelişme sonucunda, ı8 ipek fabrikasından faaliyette olanların sayısı giderek azalarak ı874'te ll'e, ı875'te 7'ye ı877'de 5'e düştü (AN, F/ı217ı89; Fl1217ı90). Azalış izleyen yıllarda da sürdü. ı880'li yılların sonunda Selanik'te faaliyette bulunan ipek fabrikası sayısı ikiye düştü. Osmanlı İmparatorluğu'nun ipek sanayiini yaşatma çabalarına rağmen, en ucuz işgücü olarak çocuk ve kadın emeğinden yararlanan ipek fabrikaları diğer alanlardaki görece yüksek işçi ücretleri nedeniyle düşük ücretli işçi bularnama sorunu ile karşı karşıya kalmıştır. Tablo 4'te gösterildiği gibi ı874 yılında en düşük ücreti ipek işçileri almaktay dı ve ücretler ı Frank ile ı.80 Frank arasında değişirken, tablo 5'te de görüleceği gibi ı882 yılında en düşük ücreti pamuk ipliği işçileri alıyordu ve ücretleri ı ile 3 Frank arasında değişiyordu. Quataert (ı992; ı84), ucuz emek gücünden yararlanarak düşük maliyetle üretimde bulunan Selanik'teki ipek sanayiinin çöküşünde işçi ücretlerinin artışını önemli bir etken olarak göstermektedir. ı 870 'lerin başına kadar varlığını sürdürebilen ipek sanayi, pamuklu ve yünlü dokuma karşısında tutunamayarak çökme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı. Selanik'te, bir yandan yeni alanlarda sanayi ortaya çıkarken, diğer yandan ı870 öncesinde ücretli emeğin önemli bir bölümünü istihdam eden geleneksel sanayi can çekişmekteydi.

28 YükselAKKAYA ı870'li yıllar ve sonrası Selanik'in demiryolu aracılığı ile Avrupa'yla doğrudan bağlantı kurduğu yıllar oldu. Demiryolu ağının gelişimi ile birlikte Selanik bölgenin en önemli ticaret merkezi haline geldi, geleneksel ticaret mekanları olan fuarlar sönükleşerek, yerlerini modern ticaret mekanları olan dükkanlar ve ticari gezginlere bıraktı.! Ticaretteki bu değişim süreci, demiryolu, denizyolu ulaşımının yanı sıra haberleşme olanaklarının da gelişerek ticaretin önemli gereksinimlerinden biri olan Avrupa'yla kesintisiz iletişimi sağlamasıyla daha da hızlandı. 1864 yılında Osmanlı Bankası'nın bir şube açması ile başlayan bankacılık, ticaretin ve sanayileşmenin gereksindiği krediyi sağlama olanakları da sunmaya başlıyordu. Ulaşım, haberleşme ve bankacılık hizmetlerinin sağladığı bu yeni olanaklar 1870'li yıllardan itibaren sınai gelişme için elverişli bir ortam yaratıyordu. Sanayileşmede tercih hangi yönde olacaktı? Tercihin hangi yönde yapıldığını anlamak için izleyen yıllardaki sanayileşmeye bakmak gerekmektedir. ı 870 'li yıllarda sanayi alanında ortaya çıkan en önemli gelişme sabun imalatı ile un değirmenlerinde meydana gelmiştir. ı878 yılında inşaatına başlanan ve ı879 yılında faaliyete geçen pamuk ipliği fabrikası ise bir diğer önemli sanayi kuruluşu olmaktadır. 1870'li yıllardaki sanayileşmenin teknik düzeyi düşüktür, daha çok ucuz işgücüne dayanmaktadır. ı870'li yılların sonunda ulaşılan sanayileşme düzeyi, önemli bir değişiklik göstermeden 1880'li yılların başına kadar sürmüştür. ı881 yılına gelindiğinde sanayi kuruluşlarına bir pamuk iplik fabrikası, bir alkollü içki fabrikası ve bir briket fabrikası eklenmişti. ı880'lerin başındaki sanayi kuruluşlan ve üretimleri aşağıdaki tabloda belirtildiği gibidir. Tablo 3:1881 Yılında Selanik'te Temel Sanayi Kuruluşları Sanayi Kuruluşları Toplam Faal Üretim Değer işçi (Frank) sayısı Buharlı değirmen 8 8 156.000 torba 5.349.500 177 Buharlı pamuk ve yün presleri ı 1......... Hidrolik pamuk presleri 10 10 13.800 bal ya... 50 Pamuk ipliği fabrikası ı ı 60.000 paket 690.000 300 Tabakhane 5 5 20.000 deri ı50.200 40 Sabun imalathaneleri 7 7 ı.602.700 kg 1.202.000 35 Eriket fabrikası ı ı 800.000 tuğla 32.000 40 Alkollü içki fabrikası ı ı ı.soo hektolitre 82.000 54 Kaynak: AN, F/ı217ı90.

EKONOMİK YAKLAŞlM 29 1883 yılında bir bakır dökümhanesi kurma girişiminde bulunulmuş, ancak kullanılan yanlış malzeme nedeniyle başarılı olunamamışsa da, izleyen yıllarda kentin ihtiyacını karşılamaya yönelik küçük dökümhaneler kurulmuştur (AN, F/1217190; Rapports Commerciaux 1892: 69). Öte yandan iç pazara yönelik olarak kentin briket ve tuğla ihtiyacını karşılamak için küçük atölyeler kurulmuştur. 1884 yılında bir çivi imalathanesi, bir de demir karyola imalathanesi faaliyete geçerek, dayanıklı tüketim malı üretiminde ithal ikameci sanayileşmenin ilk girişimlerini oluşturdu. 1883 yılının Nisan ayında tütün rejisi, kentte 211 işçi çalıştıran bir fabrika açtı (AN, F/1217190). 1885 yılında ikinci pamuk ipliği fabrikası açıldı (Rapports Comerciaux, 1892: 67; Quataert, 1992; 181). 1880'li yılların ortasından itibaren kentin gereksinimlerini karşılamaya ve tarımsal ürünleri ihracat için işlemeye yönelik üretimden, dayanıklı tüketim maliarına dayalı üretime geçilmeye başlandı. izleyen yıllarda iplik fabrikalarının sayısı ve kapasitesi artırılarak ihracata yönelik üretime geçildi. 1880'li yılların sonunda her iki iplik fabrikasının toplam yıllık üretimi yaklaşık 1.500.000 kg idi. Bunun üçte biri içerde tüketilirken geri kalanı İstanbul, Yunanistan ve Suriye'ye ihraç edilmekteydi (Rapports Commerciaux,1892: 67). 1880'li yılların başında açılmış olan çok sayıdaki fanila ve örgü atölyelerinin yanı sıra kurulmuş olan 3 makarna fabrikası, 4 sandalye atölyesi, bir tahta kerevet fabrikası kentin diğer sanayi kuruluşlarını oluşturmaktaydı. Bu yıllar boyunca yerel yünlü dokumacılık da gözle görülür bir gelişim göstermiştir. Ancak yünlü do kumada hakim olan el emeğidir, makineleşmeye ve fabrika üretimine ancak 1908 yılında geçilebilmiştir (Quataert, 1992: 180). 1890'1ı yıllarda mevcut sanayi yapısında köklü bir değişiklik meydana gelmemekle birlikte, var olan sanayinin iyileştirilmesi ve kapasitesinin artırılması yönünde çabalar gösterildi. Sanayicilerin gereksinim duyduğu krediyi sağlayan kurum olarak, 1864 yılında açılan Osmanlı Bankası 'nın Selanik şubesinden sonra, 1888 yılında Allatini kardeşlerin Paris ve Viyana bankaları ile ortaklaşa açtıkları 2.000.000 Frank sermayeli Selanik Bankası, pek çok yerel sanayi işletmesinin kurulmasında önemli rol oynayarak, Selanik'teki sanayileşme sürecine hız kattı (Quataert, 1992: 178). 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla geçilirken, pamuk ipliği üretiminin artışına bağlı olarak, Selanik'te her birinde iki-üç işçinin çalıştığı çok sayıda küçük örgü atölyesi faaliyette bulunmaktaydı. Buralarda pamuk çorap, yün gömlek ve şal üretilmekteydi (Quataert, 1992: 181). 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde Selanik iç pazar kadar, sınırlı da olsa dış pazara yönelik de üretim yapan bir sanayileşme düzeyine ulaşmıştır. Bazı alanlarda dayanıklı tüketim mallarının yerli üretimine yönelinmiş, sanayi üretiminde belirgin bir mal çeşitliliği oluşmuştur. 19. yüzyılın sonunda kent Osmanlı imparatorluğunun en önemli pamuk ipliği

30 Yüksel AKKAYA üretim merkezine dönüşmüştür. Kentin en önemli sanayileşme dönemi 1880'1i yıllar olmuştur. Dış dünya ile ilişki kurma ayrıcalığına sahip bir liman kent olarak Selanik ithal malların rekabetinden sanayileşme açısından olumsuz yönden etkilenmenin ötesinde; ticaretin getirdiği ivme ve iç pazarın gereksinimleri çerçevesinde, ipek sanayii gibi geleneksel sanayii de bir çöküş yaşansa da, 1870'li yıllarda başlayan yeni alanlardaki sanayileşme süreci 1880'li yıllarda önemli bir gelişme sağlamış, 1890'lı yıllarda da mevcut sanayiinin kapasitesini artırmaya yönelmiştir. ll. Ücretli Emek Osmanlı İmparatorluğu'nda dış ticaretin hızla genişlediği 1840-1870 döneminin başında Selanik'te ücretli emeği istihdam eden en önemli sanayii dalları ipek sanayii ve tabakhanelerdi. 1840'lı yılların ilk yarısında 35 ipek ipliği fabrikasında büyük çoğunluğu kız çocuğu ve kadınlardan oluşan binden fazla işçi çalışmaktaydı. Düşük ücretiere rağmen 1850'li yıllarda fabrika sayısı yarı yarıya azalmış, 1873 yılında 18'e düşmüştü. Bu 18 fabrikadaki 475 iplik eğirme tezgahında 950 işçi çalışmaktaydı (Gounaris 1994: 107). Fransa'nın Selanik konsolasunun hazırladığı bir rapora göre, 1870 yılında Selanik'teki en yüksek ücret 12 Frank, ortalama ücret 2.50 Frank, en düşük ücret ise 1 Franktır. En yüksek ücreti alanlar fabrikalardaki makine aksamının tamirinde çalışan, Avrupa'dan gelmiş olan mekanisyenlerdir (AN, F/1217190). 1840-1870 döneminin sonunda, günde ortalama 12 saat çalışan, işçilerin sayısını ve ücretlerini yansıtan en önemli veriler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 4: 1874 yılında Selanik'teki Temel Sanayilerde Çalışanlar ve Ücretleri Sanayi Kuruluşlan Toplam Faal Işçi Günlük Günlük Sayısı İşçi ücreti İşçi ücreti En düşük En yüksek (Frank) (Frank) Buharlı değirmen 3 3 122 2.10 3.10 Buharlı pamuk ve yün presleri 3 3 14 3.50 4.00 Hidrolik pamuk presleri 4 4 27 3.00 3.50 İpek fabrikaları 18 ll 675 1.00 1.80 Tabakhane 18 14 190 1.20 2.00 Kaynak: AN, F/1217190. Tablodan da izleneceği gibi, yüzyılın başından itibaren ipek sanayii kentin en önemli sektörü olmasına rağmen, işçi ücretleri açısından en düşük ücret ödemektedir. Bunun temel

EKONOMiK YAKLAŞlM 31 nedenlerinden bir tanesi, bu sektörün dış pazara yönelik üretim yapması ve bu nedenle de diğer rakipleriyle rekabet edebilme gücünü arttımıa zorunluluğudur. Öte yandan 12 yaşından itibaren bu fabrikalarda çalışmaya başlayan genç kızların drahoma bedelini toplayıncaya kadar çalışıp, sonra işten ayrılmaları sektörde sürekli işçiliği engellemekte, bu nedenle ücretler düşük kalmaktadır. 1870'li yıllara kadar alternatif çalışma olanaklarının olmaması sektör üzerinde ücretleri artırıcı bir baskı yaratamamıştır. Nitekim, daha sonra yeni iş olanaklarının açılması, buralarda yüksek ücret ödenmesi, piyasaların değişen talep. sorunu ile de birleşen işçilik ve ücret sorunu ipek sanayiini oldukça zor durumda bırakmıştır. Kentin bir diğer düşük ücret ödeyen sektörü, yine oldukça eski bir geçmişe sahip olan tabakhanelerdir. 1.20 Frank ile 2 Frank arasında değişen ücret ödenmektedir. Tabakhaneler ipek sanayiinden sonra kentin en çok işçi çalıştıran sanayiidir. Düşük ücret ödeyen bir diğer sektör del850'li yıllardan beri faaliyette bulunan ve çalıştırılan işçi sayısı bakımında üçüncü sırada olan buharlı değirmenlerdir. 2.10 Frank ile 3.10 Frank arasında değişen ücret ödenmektedir. Ancak, burada ödenen ücretler düşük olmakla birlikte ipek sanayii ve tabakhanelere göre oldukça yüksektir. Kentin en düşük ücret ödeyen kuruluşları en eski kuruluşlarıdır. Selanik'te en yüksek ücreti pamuk ve yün preslerinde çalışan işçiler almaktadırlar (en az 3, en çok 4 Frank). Tablo 4 'ten de anlaşılacağı gibi buhar lı preslerde çalışanların ücretleri hidrolik preslerde çalışanlara göre daha yüksektir. Bu preslerde çalışan bir işçi ipek sanayii ile tabakhanelerde çalışanlardan iki-üç kat daha fazla ücret almaktadırlar. 1875 yılında değirmenlerde ve preslerde çalışanların ücretlerinde önemli bir değişiklik olmazken, ipek sanayiinde ödenen en yüksek ücret 1.80 Franktan 1.60 Franka, tabakhanelerde ödene en düşük ücret 2 Franktan 1.20 Franka, en yüksek ücret 2.20 Franktan 2 Franka düşmüştür. Ücretierin düştüğü her iki sektörden biri olan ipek sanayiinde, çalışan işçi sayısı 675'ten 72l'e yükselirken; tabakhanelerde çalışan işçi sayısı 190'dan 150'ye düşmüştür. Tabakhanelerde çalışanların ücretlerindeki düşüşün nedeni olarak, daralan talep kadar, boşta kalan 40 işçinin hala çalışmakta olan diğer işçilerle aralarında iş bulmak ve sahip olunan işi korumak için yarattığı rekabet de olabilir. İpek sanayiinde çalışan işçi sayısı arımakla birlikte faaliyetteki fabrika sayısı ll'den 7'ye düşmüştür (AN, F/1217190). Atıl kapasite ile çalışan ipek fabrikaları kapanan diğer ipek fabrikaların işçilerini istihdam ederken işçilerin aralarındaki iş bulma rekabetinden yararlanarak ücretleri aşağı çekmiş olabilirler. l 1877 yılında da değirmenler ile pamuk ve yün preslerinde çalışan işçilerin ücretlerinde bir değişiklik olmamıştır. İpek sanayiinde çalışan işçilerin aldıkları en düşük ücretlerde bir değişiklik olmazken, en yüksek ücret alan işçilerin ücretleri 10 Santim daha azalarak 1.50 Franka düşmüştür. Tabakhanelerde çalışan işçilerin ise aldıkları en yüksek ücret 30 Santim artarak 2.50 Franka yükselmiştir. İpek sanayiinde çalışanların sayısı 400'e, tabakhanelerde

32 Yüksel AKKAYA çalışan işçilerin sayısı da 70'e düşmüştür. İki sabun imalathanesinde ı2 işçi çalışmakta, aldıkları ücret ise 5 Frank olup, Selanik'te ödenen en yüksek ücrettir (AN, F/ı217ı89; F/1217ı90). 1878 yılında da ücretlerde önemli bir değişiklik olmamış, sabun imalathanelerinde çalışanların ücretleri düşerek kendi içinde farklılaşmış, en düşük ücret 2 Frank, en yüksek ücret 3 Frank olmuştur. 1879 yılında ise sabun imalathanelerinde çalışanların ücretleri artarak en düşük ücret 2.50 Franka, en yüksek ücret 3.50 Fı anka çıkmıştır. Diğer sektörlerde çalışanların ücretlerinde bir değişiklik olmazken yeni açılmış olan pamuk ipliği fabrikasında çalışan işçilere en düşük ücret olarak ı Frank, en yüksek ücret olarak da 4 Frank ödenmiştir (AN, F/ı2!7ı90). 1878 yılında buharlı değirmenlerde çalışanların sayısı 197'ye yükselmiş, ı879 yılında da ı 95 'e inmiş tir. Pamuk ve yü n preslerinde çalışanların sayısı 1877 yılında 80 'e ı 878 yılında da 86'ya yükseldikten sonra ı879 yılında 56'ya düşmüştür. ı878 ve ı879 yılında tabakhanelerde çalışan işçi sayısı 40'a düşerken sabun imalathanelerinde çalışanların sayısı 20'ye yükselmiştir. ı879 yılında faaliyete geçen pamuk ipliği fabrikasında ise 300 işçi çalışmaktadır (AN, F/ı217 ı90). ı 88 ı yılında da yerleşik sektörler olan değirmenler, sabun imalathaneleri, tabakhaneler ve preslerde çalışanların ücretlerinde ı879 yılına göre bir değişiklik olmazken; pamuk ipliği fabrikasında çalışanların aldıkları en yüksek ücret ı Frank artarak 5 Franka yükselmiştir. 188ı yılı Kasım ayında faaliyete geçen alkollü içecek fabrikasında çalışan 54 işçi ise en yüksek ücret olarak 3 Frank, en düşük ücret olarak 2.50 Frank almaktadır. Briket imalathanesinde çalışan 40 işçiye ise en yüksek ücret olarak 3 Frank, en düşük olarak da 2 Frank ödenmiştir (AN, F/1217ı90). 188ı yılında değirmenlerde ı77, preslerde 50, sabun imalathanelerinde 35, pamuk ipliği fabrikasında 250'si genç kız, 50'si erkek olmak üzere toplam 300, tabakhanelerde 40, alkollü içecek fabrikasında 54, briket imalathanesinde 40 işçi çalışmaktadır (AN, F/1217190). 1882 yılındaki temel sanayii kuruluşlarında çalışanların ücretlerini 1874 yılı ile karşılaştırabilmck için bir tablo şeklinde vermek yararlı olacaktır. Tablo 5 'ten de izlenebileceği gibi 1881 yılı ile karşılaştırıldığında pamuk ipliği fabrikası ile briket imalathanesi dışındaki alanlarda gerek en düşük ücretlerde gerekse en yüksek ücretlerde genel bir düşüş meydana gelmiştir. Çalışan işçi sayısında 1881 'e göre genelde bir değişiklik olmazken, briket imalathanesinde çalışanların sayısı 40'tan 70'e yükselmiş tir (AN, F 11217190). ı883 yılında ücretlerde önemli bir değişiklik olmazken tütün fabrikasının faaliyete geçmesi nedeniyle sanayi işgücüne l32'si genç kız, 79' u erkek olmak üzere toplam 2ıı yeni işçi katılmıştır. Bu işçilerden yetişkin erkeklere en düşük ücret olarak 2.40 Frank en

EKONOMiK YAKLAŞlM 33 yüksek ücret olarak 3 Frank, erkek çocuklara en düşük ücret olarak 1.75 Frank en yüksek ücret olarak 2.40 Frank, kız çocuklarına ise en düşük ücret olarak 1.1 O Frank en yüksek ücret olarak da 2.25 Frank ödenmektedir (AN, F/ı217ı90). ı883 yılı itibariyle imalathane ve fabrikalarda çalışan işçilerin yaklaşık yarısını yaşları 12-ı8 arasında değişen Musevi genç kızlar oluşturmaktadır. İplik fabrikası ve tütün fabrikası gibi çok sayıda işçi çalıştıran fabrikalarda ise bu oran yaklaşık% 75'e yükselmektedir (5ll işçinin 382 si genç kızdır). Tablo 5: 1882 Yılında Selanik'te Temel Sanayilerde Çalışanlar ve Ücretleri Sanayi Kuruluşları Toplam Faal İşçi Günlük Günlük Sayısı İşçi ücreti İşçi ücreti En düşük En yüksek (Frank) (Frank) Buharlı değirmen 8 8 ı83 2.00 3.00 Buharlı pamuk ve yün presleri ı ı......... Hidrolik pamuk presleri 10 10 50 3.00 4.00 Pamuk ipliği fabrikası ı ı 300 1.00 5.00 Tabakhane 5 5 35 2.00 3.00 Sabun imalathanesi 7 7 35 2.00 3.50 Alkollü içecek fabrikası ı ı 3ı 2.00 3.00 Briket imalathanesi ı ı 70 2.00 3.00 Kaynak: AN, F/ı217ı90. Kentin sürekli inşaat halinde olması önemli miktarda inşaat işçisinin istihdam edilmesine yol açmaktadır. Fransa'nın Selanik konsolasunun hazırladığı bir rapora göre ı883 yılı kışına göre yazın işçi talebi nedeniyle ücretler artmıştır. Usta duvaremın günlük ücreti 4 Franktan 4.75 Franka, duvaremın 2.50-3.25 olan ücreti 3.25-4 Franka, işçinin ücreti lj0-1.50 Franktan 1.50-2 Franka, çırakların ücreti 0.75-1.50 Franktan ı-2 Franka yükselmiştir (AN, F/ı217ı90). ı880'li yılların sonuna gelindiğinde yeni açılan işletmelere, arttırılan kapasitelere bağlı olarak kentte çalışan sayısı da artmaya başlamıştır. ı889 yılında faaliyetini sürdürebilen ipek sanayiinde çalışan 450 işçi de göz önünde tutulduğunda, kentin işçi çalıştıran en önemli kesiminin tekstil sektörü olduğu görülmektedir. Onu tütün sektöründe çalışanlar, değirmenler ve giderek çalışan sayısını arttıran briket imalathanesi izlemektedir. Yüz yılın sonuna doğru işçiler giderek belli mekanlarda yoğunlaşmaktadır. 1880'lerdeki

34 Yüksel AKKAYA sanayileşme sürecindeki yoğunluğun 20. yüzyılın başında da yaşanınası Selanik'te sanayide çalışanların sayısında önemli artışlara yol açmıştır. 20. Yüzyılın başında sanayi işçilerinin sayısı 20.000'e ulaşmıştır (Quataert, 1992: 190). Ulaşım sektöründe çalışan 5.000 işçi de dikkate alındığında işçilerin kent nüfusuna oranı% 20'ye ulaşmaktadır. SONUÇ Osmanlı İmparatorluğu'nda dış ticaretin hızla geliştiği 1840-1870 döneminden sonra Selanik'te başlangıçta iç pazarın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik tüketim malları üretimine dönük bir sanayileşmeye, daha sonra da yine yerel ihtiyaçları karşılamak üzere dayanıklı tüketim mallarının üretimine geçilmiştir. 19. yüzyılın sonuna doğru pamuk ipliği, sabun, sigara gibi ihraç mallarının üretiminde önemli gelişmeler sağlanmıştı. 20. yüzyıla girildiğinde Selanik Osmanlı İmparatorluğu'nun İstanbul ve İzmir'den sonra en önemli ticaret merkezlerinden birisi olmanın yanı sıra önemli bir sanayi kenti de olmuştur. Sanayileşme olgusuna bağlı olarak Selanik 19. yüzyılın sonunda iktisadi bakımdan gelişmiş, giderek sanayi toplumu özellikleri kazanmaya başlamış, toplumsal sınıfların belirginleştiği, önemli sayıda işçi kitlesinin oluştuğu bir kent kimliğine kavuşmuştur. Ücretli emeğin önemli bir kesimini, yaşları 12-18 arasında değişen Musevi genç kızlar oluşturmaktadır. Çalışma süreleri tekstil sanayiinde ortalama 12 saati bulurken, zaman zaman 15 saate çıkmaktadır. Selanik'te işçilere ödenen ücretler İmparatorluğun diğer bölgelerine göre daha yüksektir.2 İşgücünün yaklaşık yarısını oluşturan kadınlara ödenen ücretler en düşük ücretleri oluşturmaktadır. Sektörler açısından bakıldığında tekstil sektöründe çalışanlar değirmenlerde ve preslerde çalışanlara göre oldukça düşük ücret almaktadırlar. İmparatorluğun diğer bölgelerinde olduğu gibi Selanik'te de ücretler arasında hem sektörler açısından hem de cinsiyet açısından önemli bir farklılık oluşmuştur. NOTLAR 1. Fransa'nın Selanik Konsolosunun 1834 yılında hazırladığı bir rapora göre Rumeli'de Selanik'e bir gün ve üç gün uzaklıkta, bir hafta ile dört hafta arasında değişen sürelerde açık olan 9 önemli fuar bulunmaktaydı. A.A.E., C.C.C., "Memoire sur le commerce d'importation et d'exportation de vi lle de Salonique", Salonique, Volume: 21. 2. Ücretlerle ilgili bir karşılaştırma için bakınız Yüksel AKKAYA, "19. Yüzyılın Sonunda Çukurova Bölgesinde Sanayileşme ve Ücretli Emek", Toplum ve Bilim, Sayı 76, Bahar 1998.

EKONOMiK YAKLAŞlM 35 KAYNAKÇA AKKAYA, Y. (ı 998), "ı 9. Yüzyılın Sonunda Çukurova Bölgesinde Sanayileşme ve Ü ereıli Emek", Toplum ve Bilim, Sayı 76, Bahar ı998. Archives Etrangeres (AE), CoıTespondance Consulaire et Commerciale (CCC), Salonique, Volume 21. Archives Nationales (AN), F/1217ı88; F/1217189; F/ı217ı90. GOUNARIS, B.C. (ı994), "Selanik", Ç. Keyder, Y.E. Özveren ve D. Quataert (der.), Doğu Akdeniz'de Liman Kentleri (1800-1914) içinde, İstanbul: Tarih Vakfı ve Yurt Yayınları. 1 1 ı ISSAWI,C. (1980), The Economic History of Turkey ı800-1914, Chicago and London: The University of Chicago Press. QUATAERT, D. (ı992), "Premieres fumees d'usines", Salonique 1850-1914, Autrement içinde, Serie Memoires, Paris. Rapports Comınerciaux des Agents Diplomatiques et Consulaires de France (ı892), lmportance Comınerciale de Salonique, No 22, Paris. ' ı i ~ ı 1 ABSTRACT INDUSTRIALIZATION AND WAGED WORK IN SALONlCA AT THE END OF 19th CENTURY This article analyses evolution (development) of the industrialization and the situation of the w aged work in Salonica at the end of 19th century. Salonica w as a very important city of the Ottoman Empire which was experiencing important inustrial developments during 1870's and 1880, tended to increase its available capacity in 1890's. As a result of industrialization, the structure of labor force of the city began to change in favor of industry and women became an important part of the wage earners.