İSTANBUL TİCARET ODASI MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİMDE FİNANSMAN, HARCAMALAR VE MALİYET Yrd. Doç. Dr. Kenan Özcan YAYIN NO: 2010-20 İstanbul, 2010
Copyright e ÎTO Tüm haklar sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazann ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve ÎTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-600-4 (Basılı) ISBN 978-9944-60-604-2 (Elektronik) ÎTO ÇAĞRI MERKEZÎ Tel: (212) 444 0 486 ÎTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden ahnabilir. Tel Faks E-posta întemet (212) 455 63 29 (212)512 06 41 ito.yayin@ito.org.tr www.ito.org.tr Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CÎLT G.M. Matbaacılık ve Ticaret A.Ş. Tel: (212) 629 00 24-25 Faks: (212) 629 20 13 www.goldenmedya.com.tr
İÇİNDEKİLER SUNUŞ 15 ÖZGEÇMİŞ 16 ÖNSÖZ 17 BÖLÜM I 1. GİRİŞ 20 1.1. PROBLEM 20 1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI 28 1.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ 28 1.4. SINIRLILIKLAR 30 1.5. TANIMLAR 31 1.6. KISALTMALAR 32 BÖLÜM II 2. KURAMSAL ÇERÇEVE 34 2.1. EĞİTİMDE MALİYET, HARCAMA VE FİNANSMAN KAVRAMLARI 34 2.1.1. Eğitimde Maliyet 34 2.1.2. Vazgeçme (Fırsat) Maliyeti 35 2.1.3. Birim Maliyet 35 2.1.4. Ekonomik ve Parasal Maliyetler 36 2.1.5. Maliyet-Fayda Analizi 36 2.1.6. Eğitimde Harcama 36 2.1.6.1. Cari Harcamalar 37 2.1.6.2. Yatırım Harcamaları 37 2.1.6.3. Transfer Harcamaları 37 2.2. EĞİTİMDE FİNANSMAN (PARASAL KAYNAKLAR) 38 2.3. MESLEKİ VE TEKNİK EĞİTİMİN GETİRİLERİ 42 2.4. AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERDE MESLEKİ EĞİTİM VE YETİŞTİRMENİN FİNANSMANI 43 2.4.1. Almanya'da Mesleki Eğitim ve Yetiştirmenin Finansmanı 43 2.4.1.1. İşletmelerden Sağlanan Fonlar 45 2.4.1.2. Okul Tabanlı Yetiştirmenin Finansmanı 46 2.4.1.3. Sektör Yetiştirme Fonları 48 2.4.1.4. Mesleki OkuUarm Fonları 48
2.4.2. Fransa'da Mesleki Eğitim ve Yetiştirmenin Finansmanı 50 2.4.2.1. Çıraklık ve İş Yerleştirmeleri Altında Mesleki Eğitim 50 2.4.2.2. Çırak Yetiştirme Harcamalarının Paylaşımı 52 2.4.2.3. Alternatif Fonlardan Çıraklığa Aktarma 54 2.4.3. İngiltere'de Mesleki Eğitim ve Yetiştirmenin Finansmanı 54 2.4.3.1. Kamu Sektörü Mesleki ve Teknik Eğitim Bütçesi 57 2.4.3.2. Başlangıç Mesleki Eğitim ve Fon Kaynakları 59 2.4.3.3. ileri Eğitim Kolejlerinde Başlangıç Mesleki Eğitimin Finansmanı 59 2.4.3.4. Başlangıç Mesleki ve Teknik Okullarda Finansman 60 2.4.3.5. îskoçya, Galler ve Kuzey irlanda Mesleki Eğitimin Finansmanı 61 2.4.4. Hollanda'da Mesleki Eğitim ve Yetiştirmenin Finansmanı 62 2.4.4.1. Başlangıç Mesleki Eğitimi 62 2.4.4.2. Yönetim ve Kaynak Yapısı 63 2.4.4.3. Finansman Kaynakları 63 2.4.4.4. Fonların Dağıtım Mekanizması 64 2.4.4.5. Avrupa Birliği Ülkelerinde Mesleki ve Teknik Öğretimin Finansman Yapısının Karşılaştırılması 64 2.5. TÜRKİYE'DE MESLEKÎ VE TEKNİK EĞİTİMİN FİNANSMANI 65 2.5.1. 1923-1960 Dönemi 65 2.5.2. 1960-2006 Dönemi 68 2.5.2.1, Mesleki ve Teknik Öğretimde îç Finansman Kaynakları 69 2.5.2.1.1. Milli Eğitim Şûralarında Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Finansmanı 74 2.5.2.1.2. Sosyal Ortakların Mesleki ve Teknik Ortaöğretimdeki Rolü 76 2.5.2.2. Mesleki ve Teknik Öğretimde Dış Finansman Kaynakları 78 2.5.2.2.1. Sınaî Eğitim Projesi 79 2.5.2.2.2. Endüstriyel Yetiştirme Projesi (I) 79 2.5.2.2.3. Endüstriyel Yetiştirme Projesi (II) 80 2.5.2.2.4. Endüstriyel Okullar Projesi (LN2536-TU) 80 2.5.2.2.5. Yaygın Mesleki Eğitim Projesi (LN.2776-TU), 81 2.5.2.2.6. İstanbul -Haydarpaşa Anadolu Teknik Lisesi Otomatik Kumanda Bölümü Projesi 81 2.5.2.2.7. ikili Meslek Eğitiminin Özendirilmesi Projesi 81 2.5.2.2.8. İstanbul Tuzla Endüstri Meslek Lisesi ve Teknik Lisesi Projesi 81 2.5.2.2.9. İstanbul Profilo Anadolu Teknik Lisesi Projesi 82 2.5.2.2.10. Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP) 82
2.52.2Al, Meslekî ve Teknik Eğitim Kurumlarının Modernizasyonu Projesi (MTEM) 83 2.5.2.2.12. Ankara Polatlı Endüstri Meslek Lisesi'nde CNC Bölümü Kurulması Projesi... 83 2.5.2.2.13. Türk-Japon Teknik İşbirliği île Anadolu Teknik Liselerinde Endüstriyel Otomasyon Teknolojileri Bölümü Kurulması Projesi 84 2.5.2.2.14. Ayakkabıcılık Eğitim İşbirliği Projesi 84 2.5.2.2.15. Hazır Giyim Sektöründe Meslekî Eğitim Projesi 84 2.5.2.2.16. İnsan Kaynaklarının Mesleki Eğitim Yoluyla Geliştirilmesi Projesi (İKMEP)... 84 2.5.2.2.17. Ortaöğretim Projesi (OÖP) 85 2.5.2.2.18. Turizm Eğitiminin Altyapısının Güçlendirilmesi Projesi 85 2.5.2.2.19. Organize Sanayi Bölgelerindeki Mesleki Eğitim Kurumları Altyapısının Geliştirilmesi Projesi 85 2.5.2.2.20. Mesleki ve Teknik Eğitimin İçeriğinin ve Niteliğinin İyileştirilmesi Projesi 86 2.5.2.2.21. Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Hizmetlerinin Geliştirilmesi Projesi 86 2.5.2.2.22. Kız Mesleki Eğitiminin Kapasitesinin Güçlendirilmesi Projesi 86 2.5.2.2.23. Mesleki Eğitim Kurumlarının Donanımsal Kapasitesinin Güçlendirilmesi Projesi 86 2.5.2.2.24. Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Kapsamında Desteklenen Projelere Yapılan Harcamalar 88 BÖLÜM ııı 3. YÖNTEM 94 3.L ARAŞTıRMANıN MODELI 94 3.2. EVREN VE ÖRNEKLEM 95 3.2.1. Araştırma Yapılan Okullar, Okul Türleri ve Meslek Alanlarına İlişkin Demografik Özellikler 97 3.2.2. Ailelere İlişkin Demografik Özellikler 99 3.2.3. Öğrencilerin Demografik Özellikleri 107 3.3. VERILERIN TOPLANMASı 114 3.4. VERILERIN ÇÖZÜMLENMESI ıi6
BÖLÜM IV 4. BULGULAR 122 4.1. TÜRKİYE'DE PLANLI DÖNEMDE MESLEKÎ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİM HARCAMALARININ GENEL MÜDÜRLÜKLERE DAĞILIMINA İLİŞKİN BULGULAR 122 4.2. PLANLI DÖNEMDE MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİMDE ÖĞRENCİ BİRİM MALİYETİNE İLİŞKİN BULGULAR 139 4.3. MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİM GENEL MÜDÜRLÜKLERİNE BAĞLI OKULLARDA ORTALAMA ÖĞRENCİ BİRİM MALİYETİNE İLİŞKİN BULGULAR 147 4.4. ÖĞRENCİLERE AİLELERİN YAPILAN YILLIK EĞİTİM HARCAMALARINA İLİŞKİN BULGULAR 150 4.4.1.9. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamalarına İlişkin Bulgular 150 4.4.2.10. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 152 4.4.2.1. Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 152 4.4.2.2. Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 156 4.4.2.3. Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 157 4.4.2.4. Din Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 162 4.4.2.5. Öğretmen Yetiştirme Eğitimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 164 4.4.2.6. istanbul'da Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Öğrenim Gören Öğrencilerin Toplam ve Meslek Alanlarına Göre Maliyeti 168 4.5. İSTANBUL'DA MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİM OKULLARINDA BÜTÇE YÖNETİMİNE İLİŞKİN BULGULAR 173 4.5.1. Okul Bütçesi ve Döner Sermaye Gelirleri 174 4.5.2.Araştırma Kapsamındaki Okullarda Bütçe Yönetimine İlişkin Bulgular 176 4.5.2.1. Okulların Gelirlerine İlişkin Bulgular 176 4.5.2.2.0kul Bütçesinden Yapılan Harcamalara İlişkin Bulgular 177 4.5.3. Okul Bütçesinin Harcanmasmdaki Önceliklere İlişkin Bulgular 181
4.5.4. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Nasıl Bir Hizmet (Mal) Olduğuna İlişkin Bulgular... 181 4.5.5. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Finansmanının Kim/Kimlerce Karşılanması Gerektiğine İlişkin Bulgular 181 4.6. TÜRKİYE'DE SOSYAL ORTAKLARIN MESLEKÎ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİME SAĞLADIKLARI FİNANSMANA İLİŞKİN BULGULAR 183 4.7. MESLEKİ VE TEKNİK ORTAÖĞRETİMİN ÖĞRENCİYE SAĞLADIĞI YARARLARA İLİŞKİN BULGULAR 189 4.7.1.10. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Gördükleri Öğrenimin Kendilerine Yararına İlişkin Bulgular 189 4.7.2.11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Bulgular 198 BÖLÜM V 5. SONUÇLAR, TARTIŞMA ve ÖNERİLER 209 5.1. SONUÇLAR 209 5.1.1. Türkiye'de Planlı Dönemde Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Harcamalarmm Genel Müdürlüklere Dağılımına İlişkin Sonuçlar 209 5.1.2. Planlı Dönemde Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Öğrenci Birim Maliyetine İlişkin Sonuçlar 211 5.1.3. İstanbul'da Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Okullarda Ortalama Öğrenci Birim Maliyetin İlişkin Sonuçlar 211 5.1.4. İstanbul'da Mesleki ve Teknik Ortaöğretim OkuUarmda Bütçe Yönetimine İlişkin Sonuçlar 212 5.1.5. İstanbul'da 9. ve 10. Öğrenim Gören Öğrencilerin Aileleri Tarafindan Yapılan Yıllık Eğitim Harcamalanna İlişkin Sonuçlar 215 5.1.6. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Öğrenim Gören Öğrencilerin Toplam ve Meslek Alanlarma Göre Maliyetine İlişkin Sonuçlar 216 5.1.7. Türkiye'de Sosyal Ortakların Mesleki ve Teknik Ortaöğretime Sağladıkları Finansmana İlişkin Sonuçlar 216 5.1.8. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Öğrenciye Sağladığı Yararlara İlişkin Sonuçlar 216 5.2. TARTIŞMA 217 5.3. ÖNERİLER 219 5.3.1. Uygulamacılara Yönelik Öneriler 219 5.3.2. Araştırmacılara Yönelik Öneriler 220
KAYNAKÇA 221 EKLER 235 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Eğitimde Yatırım Öncelikleri ve Finans Kaynakları 40 Tablo 2. Almanya'da (1986-1987, 1991-1992, 1996-1997, 1997-1998 ÖğretimYıllarında) Meslek Okullarındaki Öğrenci Sayısı 44 Tablo 3. Almanya'da (1986, 1991,1996 ve 1997 Yıllarında) Piyasanın Sunumu ve İstemi Doğrultusunda Yetiştirilen Çırak Sayısı 45 Tablo 4. Almanya'da (1986, 1991, 1996 ve 1997) Yıllarında Okula Dayalı Mesleki Yetiştirme Atölyelerinin Tahmini Bütçe Sübvansiyonları ve Federal İş Ofisinin Katkıları 47 Tablo 5. Fransa'da Teknoloji ve Mesleki Eğitim Harcamalarının Yönelimi 51 Tablo 6. Fransa'da Teknoloji ve Mesleki Eğitimin Toplam Harcamalarının Yapısı 52 Tablo 7. Fransa'da Çıraklığın Toplam Harcama Yapısı 53 Tablo 8. İngiltere'de Yetiştirme Girişim ve İleri Eğitim Konseylerinin Programı ve Fonları 56 Tablo 9, İngiltere'de Kamunun Mesleki Eğitim Harcamaları 57 Tablo 10. İngiltere Mesleki Eğitimine Avrupa Sosyal Fonu Desteği 58 Tablo 11. İngiltere'de İleri Eğitim Kolejlerine Yapılan Harcamaların Dağılımı 60 Tablo 12. İngiltere'de Başlangıç Mesleki ve Teknik Eğitime Sağlanan 62 Tablo 13. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Devletin Eğitime Yaptığı Harcamaların Öğretim Düzeylerine Dağılımı 67 Tablo 14. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Devletin Mesleki ve Teknik Öğretime Yaptığı Harcamaların Kendi İçindeki Dağılımı 67 Tablo 15. Türkiye'de 4306 Sayılı Kanunla Öngörülen ve Gerçekleşen Eğitime Katkı Payı 69 Tablo 16. Türkiye'de 1988-2004 Yılları Arasında 3418 Sayıh Kanun ve 4760 Sayıh Özel Tüketim Vergisi Kanunu İle Sağlanan Gelirlerden Mesleki ve Teknik Ortaöğretime Yapılan Harcamaların Dağılımı 70 Tablo 17. Türkiye'de 3308 Sayılı Kanunla Kurulan Mesleki Eğitimi Geliştirme ve Yaygınlaştırma Fonun Gelirleri ve Kullanım Yerleri 73 Tablo 18. Türkiye'de 2003-2007 Yıllan Arasında Mesleki Eğitimi Geliştirme ve Yaygınlaştırma Faaliyetleri Kapsammda Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlüklerine Yapılan Harcamalann Dağılımı 74
Tablo 19. Türkiye'de Mesleki ve Teknik Öğretim Alanmda Kullanılan Dış Destekli Projelerin Finansmanın Yıllara Göre Dağılımı 86 Tablo 20. Tablo 21. Tablo 22. Tablo 23. Türkiye'de 2004-2008 Yılları Arasında Leonardo da Vinci Programı Kapsamında Desteklenen Proje Sayısının Kurumlara Göre Dağılımı 88 Türkiye'de 2004-2008 Yılları Arasında Leonardo da Vinci Projelerine Yapılan Harcamalar 89 Türkiye'de 2004-2008 Yılları Arasında Comenius Programı Kapsamında Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Desteklenen Proje Sayısı 90 Türkiye'de 2004-2008 Yılları Arasında Comenius Projelerine Yapılan Harcamalar 90 Tablo 24. Öğrenci ve Ailelerin İçin Kuramsal Ömeklem Büyüklükleri Tablosu 95 Tablo 25. Tablo 26. Tablo 27 Tablo 28. Tablo 29. Tablo 30. Tablo 31. Tablo 32. Tablo 33. Tablo 34. Tablo 35. Tablo 36. Mesleki ve Teknik Öğretim Genel Müdürlüğüne Bağlı Kurumlarda Araştırma Yapılan îlçe, Okul, Sınıf ve Meslek Alanı ile Öğrenim Gören Öğrencilere ve Ailelere Uygulanan Anketlere îlişkin Dağılım 97 Araştırmaya Katılan ve Çocukları Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11.Sınıfta Öğrenim Gören Ailelerin Kurum İçindeki ve Genel Dağılımı 99 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 9. ve 10. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Babalarının İş Durumu 100 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Annelerinin İş Durumu 101 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Ailelerinin Evlerinin Mülk Durumu 101 Araştırmaya Katılan ve Çocukları Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Babalarının Eğitim Durumu 102 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Annelerinin Eğitim Durumu 103 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıf Öğrenim Gören Öğrencilerin Ailelerinin Ortalama Aylık Geliri.. 104 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Burs Alma Durumu 105 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Çalışarak Para Kazanma Durumu 105 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Eğitim Harcamaları İçin Ailenin Daha Fazla Çalışma Durumu 106 Araştırmaya Katılan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıfta Öğrenim
Tablo 37. Tablo 38. Tablo 39. Tablo 40. Tablo 41. Tablo 42. Tablo 43. Tablo 44. Tablo 45. Tablo 46. Tablo 47. Tablo 48. Tablo 49. Gören Öğrencilerin Kurum İçindeki Dağılımı 107 Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı.. 108 Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. 11. Sınıfta Öğrenim Gören Öğrencilerin Yaşa Göre Dağılımı 108 Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Yabancı Dil Durumu 109 Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Kendileri Dahil Okula Devam Eden Kardeş Sayısı 110 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10.ve 11.Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Yatılı Öğrenim Görme Durumu 111 Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Meslek TercihlerindE Etkili Olan Etmenler 112 Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 10. ve 11. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Sınıf Mevcudu Durumu 113 Türkiye'de 1960-1972 Yılları Arasında Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Yapılan Harcamaların Dağılımı 122 Milli Eğitim Bakanlığı Harcamalarının Cari, Yatırım ve Toplam Harcamalar Olarak Dağılımı 123 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlükleri Toplam Harcamalarının Milli Eğitim Bakanlığı Toplam Harcamalarına Oranı 124 Mesleki ve Teknik Ortaöğretime Yapılan Toplam Harcamaların Genel Müdürlüklere Göre Dağılımı 125 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlüklerdeki Cari ve Yatırım Harcamalarının Oranları 127 Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Yatırım Harcamalarının Genel Müdürlüklere Dağılım Oranları 130 Tablo 50. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Cari ve Yatırım Harcamaları ve Dağılımı 137 Tablo 51. Tablo 52. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Cari Harcamaların Genel Müdürlüklere Göre Dağılım Oranları 138 Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Öğrenci Sayılarının Genel Müdürlüklere Göre Dağılımı 140 Tablo 53. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Cari Harcamalara Göre Öğrenci Birim Maliyeti 143 Tablo 54. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Mezun Öğrenci Birim Maliyeti 144 Tablo 55. OECD ve Benzer Ekonomilere Sahip Ülkelerde Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Öğrenci Birim Maliyeti 145
Tablo 56. İstanbul da Araştırma Kapsamındaki Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Okullarında Öğrenci Birim Cari Maliyeti 147 Tablo 57. Araştırmaya Katılan Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlüklerine Göre 9. Sınıfında Öğrenim Gören Bir Öğrenciye Ailelerin Yaptığı Yıllık Ortalama Eğitim Harcamaları 150 Tablo 58. Tablo 59o Tablo 60. Tablo 61. Tablo 62. Tablo 63. Tablo 64. Tablo 65. Tablo 66. Tablo 67. Tablo 68. Tablo 69. Tablo 70. Tablo 71. Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğüne Bağlı İstanbul'da Bulunan Okullardaki Meslek Alanlannda ve Okul Türlerine Göre Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Ortalama Eğitim Harcamalan 154 Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğüne Bağlı İstanbul'da Bulunan Okullardaki Meslek Alanlarında ve Okul Türlerine Göre Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Ortalama Eğitim Harcamalan 158 Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne Bağlı İstanbul'da Bulunan Okullardaki Meslek Alanlannda ve Okul Türlerine Göre Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Ortalama Eğitim Harcamaları 161 Din Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Meslek Alanlarında ve Okul Türlerinde Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 162 Öğretmen Eğitimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Anadolu Öğretmen Liselerinin Fen, Matematik-Türkçe ve Yabancı Dil Alanlarında ve Okul Türlerinde Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Ortalama Eğitim Harcamaları 164 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlükleri 10. Sınıflarda Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerince Yapılan Yıllık Eğitim Harcamaları 165 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 9. ve 10. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilere Ailelerinin Günlük Öğle Yemeği ve Sıvı Gıdalar İçin Yaptığı Ortalama Harcamaların Dağılımı 166 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda Öğrenim Gören Öğrencilerin Devlete, Aileye ve Mezun Başına Ortalama Cari Maliyeti 168 Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullardaki Meslek Alanlan ve Mezun Başına Ortalama Maliyet 169 Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullardaki Meslek Alanları ve Mezun Başına Ortalama Öğrenci Maliyeti 170 Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullardaki Meslek Alanları ve Mezun Başına Ortalama Maliyeti 171 Din Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullardaki Meslek Alanları ve Mezun Başına Ortalama Maliyeti 171 Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullardaki Meslek Alanlan ve Mezun Başına Ortalama Maliyeti (2006-2007) 172 Mesleki ve Teknik Ortaöğretimdeki Döner Sermaye Gelirlerinden Milli Eğitim Bakanlığı'na Aktanlan Gelirlerin Toplamı, İstanbul ve İstanbul'da Araştırma Kapsamındaki Okullardan Aktanlan Gelirler 175
Tablo 72. Araştırmaya Katılan Okul Yöneticilerinin Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Finansmanının Kimler Tarafından Karşılanması Gerektiğine ilişkin Görüşlerinin Tablo 73. Tablo 74. Tablo 75. Tablo 76. Tablo 77. Tablo 78. Tablo 79. Tablo 80. Tablo 81. Tablo 82. Tablo 83. Tablo 84. Tablo 85. Tablo 86. Dağılımı 181 Sosyal Ortakların Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullara Yaptıkları Katkıların Parasal Değeri 183 Sosyal Ortakların Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullara Yaptıkları Katkıların Parasal Değeri 185 Sosyal Ortakların Ticaret ve Turizm Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullara Yaptıkları Katkıların Parasal Değeri 188 Türkiye'de En Büyük Beş Yüz Şirket İçerisinde Bulunan ve Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Finansmanına Katkı Sağlayan Şirketler Tarafından Yapılan Katkı Miktarı 188 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Okullarının 10. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Ortak Görüşleri 189 Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı EML, TL ve AML Okul Türlerinde Öğrenim Gören 10 Sınıf Öğrencilerinin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Görüşleri 191 Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı KML ve AKML Okul Türlerinde Öğrenim Gören 10 Sınıf Öğrencilerinin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Görüşleri 192 Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı TML, ATML, AOTML, AİML Okul Türlerinde Öğrenim Gören 10. Sınıf Öğrencilerinin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Görüşleri 194 Din Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı ÎHL, ÎHL-AÎHL, AÎHL Okul Türlerinde Öğrenim Gören 10. Sınıf Öğrencilerinin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Görüşleri 195 Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı AÖL Okul Türünde Öğrenim Gören 10. Sınıf Öğrencilerinin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Görüşleri 197 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim 11. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Ortak Görüşleri 199 Erkek Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okulların 11. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Ortak Görüşleri... 201 Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okulların 11. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına İlişkin Ortak Görüşleri 202 Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullardaki 11. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlanna İlişkin Ortak Görüşleri 204
Tablo 87. Tablo 88. Din Öğretimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda 11. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına îlişkin Ortak Görüşleri 205 Öğretmen Yetiştirme Eğitimi Genel Müdürlüğü'ne Bağlı Okullarda 11. Sınıflarında Öğrenim Gören Öğrencilerin Öğrenimlerinin Kendilerine Yararlarına îlişkin Ortak Görüşleri 207 ŞEKILLER LISTESI Şekil 1. Şekil 2. Şekil 3. Şekil 4. Şekil 5. Şekil 6. Şekil 7. Şekil 8. Şekil 9. Şekil 10. Şekil 11. Almanya'da îşletmelerin Mesleki Yetiştirme îçin Sağladıkları Finansman Akışı 46 Almanya'da Yarı Zamanlı Mesleki Okulların Finansal Akışı 49 Milli Eğitim Bakanlığı (1), Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Toplam Harcamalan (2) île Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Öğrenci Sayılannm (3) Zamansal Evrimi 127 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Toplam Harcamaları (1) île Erkek Teknik Öğretim Toplam (2) ve Yatırım (3) Harcamaları ile Öğrenci Sayılarının (4) Zamansal Evrimi..129 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Toplam Harcamaları (1) ile KızTeknik Toplam (2), Yatırım (3) Harcamaları ve Öğrenci Sayılarının (4) Zamansal Evrimi 131 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Toplam Harcamaları (1), Ticaret ve Turizm Öğretimi Toplam (2) Yatırım (3) Harcamaları île Öğrenci Sayısının (4) Zamansal Evrimi 132 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Toplam Harcamaları (1) ve Din Öğretimi Toplam (2), Yatırım (3) Harcamaları ile Öğrenci Sayılarının (4) Zamansal Evrimi 133 Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Toplam Harcamaları (1) île Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Toplam (2) Yatırım (3) Harcamaları ve Öğrenci Sayılarının (4) Zamansal. Evrimi 134 Milli Eğitim Bakanlığı (1), Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Genel Müdürlükleri (2), Erkek Teknik Öğretim (3), Ticaret ve Turizm Öğretimi (4), Kız Teknik Öğretim (5), Din Öğretimi (6) ve Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi (7) Genel Müdürlüğü Cari Harcamalarının Zamansal Evrimi 135 Türkiye'de 1960-1961 ve 2005-2006 Öğretim Yılları Arasındaki Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Öğrenci Sayılarının Dağılımı 139 Türkiye'de 1960-1961 ve 2005-2006 Öğretim Yılları Arasındaki Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Öğrenci Sayılarının Zamansal Evrimi 142
SUNUŞ Ülkenin gelişmesi, yeni iş alanlarmm ortaya çıkması, ürün kalitesinin ve üretim veriminin artması nitelikli insan gücüne bağlıdır. İş dünyası da nitelikli çalışanların istihdamına ihtiyaç duyduğunu her fırsatta belirtmektedir. Bu nedenle, yüksek bilgi ve beceri düzeyine sahip işgücüne olan talep giderek artmakta kısacası, çok iyi mesleki ve teknik eğitim almış işgücünün değeri sürekli yükselmektedir. Mesleki ve teknik eğitim sanayileşmiş ülkeler tarafından ciddiye alınmakta önem gösterilmekte hatta gelişmenin anahtarı olarak görülmektedir. Almanya'da gençlerin % 80'i meslekî eğitime devam ederken, bu oran Türkiye'de % 44'e düşmektedir. Bu durum Türk sanayini de olumsuz etkilemektedir. Çünkü sanayinin en büyük sorunlarından biri kalifiye eleman ihtiyacıdır ve en büyük kalifiye eleman kaynağı olan mesleki ve teknik ortaöğretimdeki sorunlar sanayiye de doğrudan yansımaktadır. Bunun en önemli nedenleri ise, öncelikle eğitim siteminin iş dünyasının ihtiyaçlarını karşılamaktan çok uzak olması ve Türkiye'de eğitim harcamalarmm ancak % 13'ünün mesleki eğitime aktarılmasıdır. Türkiye'de mesleki ve teknik ortaöğretim harcamalarının dağılımına bakıldığında harcamaların % 81'i örgün, % 11'i yaygın mesleki ve teknik öğretime yapılmıştır. Diğer bir nedeni ise, katsayı uygulamasıdır. Katsayı uygulaması nedeniyle nitelikli mesleki eğitim almış insan gücü beklentisi olan sanayi ve hizmet sektörü, dolayısıyla ülkemiz 10 yıldır sosyo-ekonomik ve maddi yönden olumsuz etkilenmiştir. Bu 10 yıllık süreçte, mesleki eğitime dâhil olmayan (5 milyon 700 bin) kayıp işgücünün sanayimize, dolayısıyla ülkemize kümülatif maddi kaybının 137 milyar TL olduğu ortaya çıkmaktadır. Maddi getiriden daha önemli bir unsur olan işsizlik ile mücadelede önemli rol oynayan mesleki eğitimin ülkemize olan maliyetinin her açıdan irdelenmesi gerekmektedir. Bu itibarla, Türkiye'de planlı döneme geçilen 1960 yılından itibaren mesleki eğitimin maliyetini ve finansmanını tespit etmek amacıyla, derin saha etüdünün yanı sıra 6.166 öğrenciyi, 4.352 aileyi ve 52 okulu kapsayan bir araştırma yaptırılmıştır. Çalışmayı hazırlayan Yrd.Doç.Dr. Kenan Özcan'a teşekkür eder, çahşmanın tüm eğitim camiasına ve konuyla ilgili herkese yararlı bir kaynak oluşturmasını dilerim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
KENAN ÖZCAN 16 Temmuz 1970 Malatya - Hekimhan'da doğdu, tik ve orta öğrenimini Malatya'da tamamladı. 7 Temmuz 1994 Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Makine Bölümü Otomotiv Teknolojisi Anabilim Dalı'ndan mezun oldu. 1994-1997 yıllarında Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı okullarda Meslek Dersleri Öğretmeni olarak üç yıl çalıştı. 3 Mayıs 1999 Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Teknoloji Eğitimi Anabilim Dalı'ndan "Yöneticilerde Karar Verme île Kaygı İlişkileri" isimli Yüksek Lisans Tezini vererek mezun oldu. 9 Mart 2009 Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı'ndan "Mesleki ve Teknik Ortaöğretimde Finansman, Harcamalar ve Maliyet" isimli Doktora Tezini vererek mezun oldu. 15 Ekim 1997-15 Eylül 2009 Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü'nde ve Teknik Eğitim Fakültesi'nde Araştırma Görevlisi olarak çalıştı. 15 Eylül 2009'da Adıyaman Üniversitesi Eğitim Fakültesi'ne Yardımcı Doçent olarak atandı. Amerika Birleşik Devletleri, Güney Florida Üniversitesi Eğitim Kolejine davet edildi. Adıyaman Üniversitesi'nce 15 Ocak 2010-15 Ocak 2011 tarihleri arasında doktora sonrası araştırmalar yapmak amacıyla bu üniversiteye gönderildi.
ÖNSÖZ Dünya ülkelerinin eğitim sistemleri incelendiğinde, tüm eğitim sistemlerinde yapısı ve örgütlenme biçimi farklı olmakla birlikte mesleki teknik öğretime yer verildiği görülmektedir. Mesleki teknik öğretimin maliyetinin hem genel öğretime hem de işbaşında eğitime göre daha pahalı olması, mesleki teknik öğretim kurumlarında teknolojik gelişmelerin izlenmesindeki sorunlar olduğunu, mesleki teknik öğretimin örgün öğretimde değil, sanayide-işbaşmda gerçekleştirilmesi gerektiği yönünde görüşlerle karşılaşılabilmektedir. Diğer yandan, işverenlerden, mesleki teknik öğretim mezunlarının okuldan mezun olduktan sonra, işyerlerinde bir eğitim almadan iş yapamayacakları görüşünde olanlar gözlenmektedir. Bunun sonucu olarak, bazı işverenler işe aldığı kişileri farklı alanlardan mezun olmalarında bir sakınca görmeden daha çok kendileri işbaşında eğiterek çalıştırmayı yeğleyebilmektedirler. Son yıllarda dünyadaki yeni liberal eğilimler ve "küreselleşme" kavramı, devletin mal üretiminden çekilmesi, "küçültülmesi", hatta hizmetlerin de özel sektörce karşılanması görüşünün uygulanması gerektiğinde ısrar edilmesine neden olmaktadır. Bunun sonucu olarak kamu sektöründeki işlendirmesi (istihdamın) daraltılması, öncekinden daha az sayıda işgörenle (personel) kamu hizmetlerinin sürdürülmesi politikaları uygulanmak istenmektedir. Bunun mesleki teknik öğretim açısından sonucu, mesleki ortaöğretim okullarından mezun olanların işlendirmek (istihdam edilmek) için özel sektöre başvurmak durumunda olmalarıdır. Ancak, mesleki ve teknik öğretim kurumlarının kurulmasında daha çok devletin yatırım yaptığı gözlenmekte; özel sektör ilköğretim, genel ortaöğretim ve yükseköğretim, özel eğitim kurumları, dersaneler için yatırım yaparken, mesleki teknik öğretim için yatırım yapmayı yeğlememekte; az sayıda özel sektör kuruluşu ya da gönüllü kişiler mesleki teknik öğretime ilgi göstermekte, harcama yapmaktadır. "Eğitim sisteminin yeniden yapılandırılması", "zorunlu öğretim süresinin uzatılması", "çağa ayak uydurulması", " sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması", "çok amaçlı okulların Türkiye'de kurulması", "kamu yönetiminde saydamlık", "hesap verebilirlik" gibi deyimler, mesleki teknik öğretim alt sisteminin ele alınmasını, nasıl bir yapı ve örgütlenme içinde olması gerektiğinin değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır. Diğer yandan Türkiye'de örgün mesleki teknik öğretim kurumları yanında çıraklık ve mesleki eğitim uygulamaları, hizmetiçi-işbaşmda eğitim uygulamaları da yapılmaktadır. Dolayısıyla sistemle ilgili tartışmalar yapılırken, mesleki teknik öğretim kurumları yaşamını sürdürmekte; bunun için devletçe okullar kurulmakta, öğretmen ve öğrenci yetiştirilmekte, harcama yapılmakta, bu öğretimin maliyetine katlanılmaktadır. Ancak mesleki teknik ortaöğretimle ilgili Türkiye'deki araştırma yok denecek düzeydedir. Ülke kaynaklarının kıt olması gerçeği göz önünde bulundurularak meslek teknik ortaöğretimin harcamaları, finansmanı, maliyeti, sağladığı bireysel ve toplumsal yararları, bütçe yönetiminde karşılaşılan sorunlar gibi konuların ayrıntılı bir araştırma konusu edilmediği gözlenmektedir. Bu nedenle mesleki teknik ortaöğretimde (Erkek Teknik Öğretim, Kız Teknik Öğretim, Ticaret ve Turizm Öğretimi, Din Öğretimi, Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlükleri'nin) 1960-2006 yılları arasında finansmanının kimlerce karşılandığı, yapılan harcamalar ile genel müdürlüklere ve okullara göre öğrenci birim maliyetini, okulda bütçe yönetiminde karşılaşılan sorunları, ailelerince öğrencilere yapılan yıllık eğitim harcamalarını ve öğrenimlerinin öğrencilere yararlarının neler olduğunu belirlemek amacmdaki bu araştırmanın, konusunda bu kapsamda ilk araştırma olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Bu araştırma ile ulaşılması zor olan veri (1960 yılı ve sonraki yılların) kaynaklarına ulaşılmakla kalınmamış, bu harcamalar cari fiyatlardan sabit fiyatlara dönüştürülerek zaman içinde nasıl bir artış ya da azalış gerçekleştirildiği ortaya konulmuştur. Mesleki teknik ortaöğretim ve okul türlerine göre birim maliyetler, devletin yaptığı harcamalar ile ailelerin çocuklarının öğrenimine yaptıkları harcamaların belirlenmesi de bu alanda ilk kez incelenmektedir. Ayrıca mesleki teknik ortaöğretimin bireye ve topluma yaran, devlet kurumları yanında özel sektörün, gönüllü kişi ve kuruluşların mesleki teknik ortaöğretime yaptığı harcamalar ve katkılar ortaya konulmuştur. Mesleki teknik ortaöğretimde bütçe yönetimi konusu ise ilk kez ele alman konular arasında yer almaktadır. Bu kadar kapsamlı bir çalışmayı büyük bir titizlik ve çabayla ortaya koyan, araştırmanın amaçlarını gerçekleştiren, alanyazına çok önemli bir katkı sağladığı için Yrd. Doç. Dr. Kenan Özcan'ı içtenlikle kutluyorum. Bu araştırmanın yayımlanmasını sağlayan ilgililer, bu bilgilerin yararlanacaklara ulaştırılmasında önemli bir işlev üstlenmişlerdir. Araştırmanın, konuyla ilgilenenlere, politika belirleyicilere, eğitim yöneticilerine, bilim insanlarına ışık tutacağını, yeni yapılacak araştırmalara kaynaklık edeceğini umuyorum. Eylül 2009 Prof. Dr. Kasım Karakütük Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Politikası Bölümü Eğitim Ekonomisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
BOLUM I