BİLİMSEL ARAŞTIRMA NASIL YAPILIR? Final Sınavı Konuları Z. FERHAN AYDOĞAN
2 ETİK
Bilimde Etik Davranış 3 Araştırmacının etikle ilgili konulara duyarlı olmasıdır. Mesleki yetişme sırasında içselleştirilen bir davranıştır. Araştırmacının sorması gereken temel soru Araştırmamın sonucunda hiç kimse fiziksel ya da psikolojik zarara uğrayacak mı? olmalıdır.
Bilimde Etik Dışı Davranışlar: 4 Disiplinsiz Araştırma: Dikkatsiz, aceleci ve özensiz araştırma. Bu tür araştırmalarda kasıtlı olmayan bazı hataların ortaya çıkması kaçınılmazdır, ancak bunlar bilime zarar vermeyen ve düzeltilmesi mümkün hatalardır. Araştırmacının prestij kaybına uğramasına neden olurlar. Yinelenen Yayın (Duplication): Aynı araştırmanın gereksiz yere bölünerek veya küçük değişiklikler yapılarak birden fazla dergide yayınlanması. Hem çalışmanın niteliğini düşürür, hem de araştırmacının prestijini sarsar.
Bilimde Etik Dışı Davranışlar: (devam) 5 Sahtecilik, Saptırma veya Aldatmaca (Falsification): Bilimsel verilerin istemli bir şekilde değiştirilmesi veya uygun olanlarının seçilmesi yoluyla bilimsel varsayımların güçlendirilmeye çalışılması. Bu tür sahteciliklerin ortaya çıkarılması zor olduğu için araştırmacının veri toplama ve analiz sürecini ayrıntılı olarak yazması istenir. Uydurmacılık (Fabrication): Hiç veri toplamadan ya da yetersiz verilerle sözde bir bilimsel yayın yapılması. Aşırmacılık (Plagiarism)
6 Akademik Aşırmacılık (Plagiarism)
7 Yazar, sanatçı, bilim adamı gibi yaratıcı özellikteki insanların ortaya koydukları eserler fikir ürünü olarak kabul edilir. Bu kişiler yarattıkları eserler üzerinde mülkiyet hakkına sahiptirler. Bu haklara fikri mülkiyet hakkı denir. Telif hakkı yasaları bilim ve edebiyat alanındaki yaratıcı ürünlerin özendirilmesi ve haksızlıkların önlenmesi gibi amaçlarla çıkarılmıştır. Telif hakkı yasaları bilimsel amaçlarla yapılacak alıntıları ilgili iki şartı yerine getirmek kaydıyla engellemezler: Bilimsel amacın gerektirdiği ölçüde alıntı yapılmalıdır. Kesinlikle kaynak gösterilmelidir.
8 Aşırmacılık yerine haksız kullanma, kendi adına geçirme, intihal ve korsanlık gibi kavramlarda kullanılmaktadır. Ciddi bir akademik suç olan aşırmacılık, yazarın başkalarına ait olan araştırma verilerini, olduğu gibi, kaynak bildirilmeden ve kendi araştırma verileriymiş gibi yayınlamasıdır. Başkalarına ait düşüncelerin öznel cümlelerle ifade edildiği, ancak yeterli ve doğru kaynak gösterilmediği durumlar da aşırmacılık olarak kabul edillir. Bir yazarın cümleleri makalede hiç değiştirilmeden kullanılmak isteniyorsa, tırnak içinde ve italik olarak kullanılmalı, metnin sonunda kaynağın künyesi belirtilmelidir. Yazarın cümlelerinin aynen alınmadığı, ancak düşüncelerinin öznel ifadelerle kullanıldığı durumlarda yine kaynak göstermek gerekmektedir. Aksi takdirde, öznel cümleler kullanılsa bile bu aşırmacılık olarak nitelenmektedir.
9 Raporlaştırma
10 Bilimsel yöntemlere uygun olarak gerçekleştirilmiş bir araştırmanın son halkası bu araştırmanın rapor haline getirilmesidir. Bilimsel araştırma çalışması ne kadar iyi planlanmış ve amaca uygun geliştirilmiş olursa olsun eğer başkalarının anlayabileceği ve uygulayabileceği şekilde kaleme alınmamış ise eksik ve başkalarıyla iletişimde yetersiz kalmış sayılır. Bir araştırma raporunun içeriğinin zenginliği kadar sunuluş biçimi de önemlidir. Tüm bilimsel topluluk okuyucularına yönelik rapor biçimi için ortak bir tarzın kullanılması benimsenmiştir. Sosyal Bilimler alanında APA (American Psychological Association) rapor yazım kuralları genel kabul görmüştür. Ancak, farklı alanların ve dergilerin de kendine özgü yazım kuralları olabilir. Burada önemli olan, profesyonel yayınlarda yazının gönderildiği derginin yazım kurallarına tam olarak uyulmasıdır.
Bilimsel Bir Yazının Bölümleri 11 Makalenin bölümleri sırasıyla aşağıdaki gibidir: Kapak Sayfası Kısa Özet Giriş Yöntem Bulgular Tartışma Kaynaklar Ekler
Kapak Sayfası 12 Kapak sayfası makalenin başlığının, yazar(lar)ın ve bağlı bulunulan kurumun adının yer aldığı sayfadır. Makale Başlığı Başlık, makalenin içeriğini yeterli ölçüde veren en az sayıda kelimeler dizisidir. Başlığın hem konuya açıklık getirmesi, hem de kişinin ilgisini çekecek bir tema içermesi gerekmektedir. Yanlış seçilecek bir başlık ve anahtar kelimeler makalenin amaçladığı okuyucu kitlesine asla ulaşamamasına ve kaybolmasına neden olur.
13 Yazarlar: Araştırmayı yapan yazarların sıralanışı üzerinde anlaşmaya varılmış veya genellikle kabul gören hiçbir kural yoktur. Bazı dergiler, yazar isimlerinin alfabetik sırada olmasını ister. Daha modern bir eğilim, ilk yazarı, yayımlanmakta olan çalışmanın ana üreticisi ve deneyimli yazarı olarak tanımlama eğilimidir. İlk yazara deneyimli yazar olarak atıf yapılması ve o kişinin araştırmanın kendisini veya çoğunu yaptığının varsayılması kabul gören bir biçimdir.
Kısa Özet (Abstract) 14 Kısa Özet (Abstract), metnin içeriğinin paragraf formunda olan şeklidir. Dokümandaki bilginin bir özeti olarak tanımlanabilir, okurlar için genel bir haritadır. Okuyucunun, dokümanın içeriğini kısa zamanda ve hassasiyetle belirlemesine, kendi ilgi alanlarıyla ilişkisini saptamasına ve böylece dokümanı bütünüyle okumaya ihtiyaç duyup duymayacağına karar vermesine imkan verir.
15 Kısa Özet 120 kelimeyi geçmemeli ve makalede neyle uğraşıldığını açık olarak tanımlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Kısa Özet araştırmanın kapsamını ve esas amaçları belirtmeli kullanılan metodolojiyi tanımlamalı bulguları özetlemeli ana sonuçları belirtmelidir. Özet, kapak sayfasından sonra, ayrı bir sayfa olarak ve blok hizalama ile yazılmalıdır. Son olarak, anahtar kelimeler özetin sonuna eklenmelidir.
16 Türkçe yazılan bir makalenin İngilizce özeti de çoğu zaman dergiler tarafından istenir. İngilizce anahtar kelimeler de özetin sonuna eklenmelidir. Kısa Özet yapılmış çalışmaya atıf olduğu için geçmiş zaman kullanılmalı, birinci tekil veya çoğul kişi kullanılmadan edilgen çatıda yazılmalıdır. Asla yeni bilgi veya makalede belirtilmeyen sonuçları vermemelidir. Eserlere kaynak gösterme Kısa Özette yapılmamalıdır (önceden yayımlanmış bir yöntemin değiştirilmiş şekli gibi nadir haller dışında).
Giriş 17 Giriş bölümü araştırma probleminin sunulduğu ve araştırma stratejisinin tanıtıldığı bölümdür. Okuyucunun konuyla ilgili önceki yayınlara bakmaya ihtiyaç duymaksızın, şimdiki çalışmanın sonuçlarını anlayıp değerlendirmesine imkan verecek, yeterli ölçüde temel literatür bilgileri kuramsal alt yapıyı oluşturmak amacıyla giriş bölümünde verilir. Makalenin yazılmasındaki amaç, problemin neden önemli olduğu, diğer çalışmalarla olan ilişkisi, test edilecek hipotezler ve problem çözümündeki yaklaşım bu bölümde ortaya konur.
18 İyi bir Giriş için önerilen kurallar şöyledir: İlk olarak, araştırılan problemin niteliğini ve kapsamını mümkün olan bütün açıklıkla sunmalıdır. Okuyucuyu yönlendirmek için ilgili yayınları değerlendirmelidir. Problemle ilgili olarak yapılmış başka çalışmalar varsa özetlemelidir (alıntı ve atıflar). Araştırma yöntemi belirtilmelidir. Araştırmanın ana bulgularını belirtmelidir. Bulguların ortaya çıkardığı ana sonuçları mutlaka ortaya koymalıdır.
Araştırma Yöntemi 19 Bu bölümde araştırmanın hangi yöntemle yapıldığı, verinin nasıl toplandığı, katılımcıların/deneklerin örneklem özellikleri gibi konularda bilgiler verilir. Yöntem bölümü şu alt başlıklardan oluşur: Katılımcılar/Denekler (Participants/Subjects): Araştırmaya katılanların özelliklerinin doğru biçimde verilmesi, bilimsel çalışmalarda çok önemlidir. Bunun nedeni, araştırma bulgularının genellenebilirliği hakkında okuyucuya bir fikir vermektir. Ayrıca, araştırmanın tekrarlanması durumunda diğer araştırmacılar, benzer sonuçları hangi özelliklere sahip katılımcılara ulaşırlarsa elde edebileceklerini bileceklerdir. Bu bölümde; Deneklerin nasıl seçildiği (rastlantısal/random) Deneklerin farklı gruplara nasıl atandığı (rastlantısal/random) Deneklerin katılım esasları (gönüllü, ödeme, habersiz) Deneklerin demografik özellikleri (yaş, cinsiyet, vb.) hakkında bilgi verilmelidir.
20 Kullanılan Araçlar (Apparatus/Materials): Bu bölümde ölçüm için kullanılan laboratuvar aygıtları, kullanılan testler, ölçekler, anketler tanıtılmalıdır. Kalem-kağıt testleri, anketler ve ölçekler için güvenirlik ve geçerlik bilgileri de bu bölümde sunulmalıdır. İşlem (Procedure): İşlem bölümü, araştırmanın veri toplama aşamasının özetlendiği bölümdür. Bu bölümde okuyucuya neyin nasıl yapıldığı yeteri kadar ayrıntılı bir şekilde anlatılmalıdır.
Bulgular (Results) 21 Bu bölümde, toplanan veri ve bu verinin istatistiksel analiz sonuçları sunulur. Araştırmanın temel bulguları kısaca özetlenir. Hipotezlerin istatistiksel olarak nasıl sınandığı ve bu sınamanın sonuçları iletilir. Hipotezleri yanlışlayan ve/veya destekleyen tüm bulgular rapor edilmelidir. Gerekli görülen istatistikler tablo veya grafik olarak da sunulmalıdır. İstatistiksel analizlerde hata yapma olasılıkları ve/veya istatistiksel güç de rapor edilmelidir. Bütün bunlara ek olarak, eğer mümkünse, araştırmacıların değişkenleriyle ilgili bulgularda güven aralıklarını (confidence intervals) sunmaları tercih edilmektedir.
Tartışma 22 Tartışma bölümüne hipotezlerin ne şekilde desteklendiği veya yanlışlandığı bilgisiyle girilmelidir. Araştırmanın bulguları ile benzer araştırmaları yapanların bulguları arasındaki benzerlikler veya karşıtlıklar belirtilmelidir. Araştırmanın eksik yönleri de, güçlü yönleri ve literatüre katkısı ile birlikte sunulmalıdır. Bulgulardan yola çıkılarak araştırmanın kurama ve uygulamaya katkısının ne olacağı ve benzer araştırmaların daha iyi biçimde nasıl yapılabileceği tartışılmalıdır. Genel olarak tartışmada şu sorulara cevap verilmelidir: Bulgular bilime ne tür bir katkı veriyor? Yapılan çalışma, araştırma problemini çözümlemede ne şekilde yardımcı oluyor? Araştırmadan ne tür pratik ve kuramsal sonuçlar çıkıyor?
Kaynaklar (References) 23 Metinde kaynak gösterilen makale, kitap ve diğer yayın türlerinin yazar adlarına göre alfabetik sırada verildiği bölümdür. Araştırmacı çalışmasıyla gerçekten ilgili olan araştırmalardan bahsetmelidir, fazla sayıda kaynağın bulunması iyi bir literatür taraması yapıldığının göstergesi değildir. Bir kaynak; yazar(lar)ın ad(lar)ı, yayın tarihi, yayının başlığı, yayın yeri ve yayımcı kurum bilgilerinden oluşur.
Ekler 24 Raporun kaynaklardan sonra gelen bölümlerinden biri eklerdir. Eğer metin içinde yeni geliştirilen bir ölçekten, deney veya araştırma sırasında kullanılan özel bazı materyalden söz edilmişse bunlar eklerde sunulur. Bu durumda, metin içinde: [ Araştırmanın ilk aşamasında, geliştirilen ölçeğin güvenirliği ve faktör yapısı sınanmıştır. Güvenirliği düşüren ve faktör yapısına uymayan maddeler atılmış ve yerlerine yeni maddeler yazılmıştır (Bkz., EK 1). ] şeklinde ölçeğin ya da materyalin olduğu EK e atıf yapılmalıdır.
Tablolar ve Şekiller 25 Bir raporda çoğunlukla rakamsal, bazen de rakamsal olmayan birtakım veri veya bilgiler tablolar aracılığıyla iletilebilir. Tablolar sayesinde veriler okuyucuya ekonomik ve düzenli bir şekilde sunulabilir. Tablolar hazırlanırken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar şunlardır: Aynı ya da benzer veriler birden fazla tabloda sunulmamalıdır. Bir-iki cümleyle özetlenebilecek veriler tablolaştırılmamalıdır. Bir tablo/şekil vb. kullanıldığında bunlara metin içinde mutlaka atıfta bulunulmalıdır. Örnek:... Katılımcıların cinsiyetlere, okullara ve bölümlere göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir...
Alıntı (Quotation) 26 Bir raporda, gerekli görüldüğünde bir başka araştırmacının yayınından bir kısım tamamen alınabilir. Böyle bir durumda alıntı yapılan bölüm özgün kaynaktan hiç hata yapmadan aktarılmalı ve alıntının kaynağı hem metinde sayfa numarası ile birlikte, hem de kaynakçada belirtilmelidir. Bir metin bir başka kaynaktan atıf yapılmadan aynen alınırsa, bu durum aşırmacılık kapsamına girer. Bu etik kurala dikkat etmek gerekmektedir.
Aktarma 27 Araştırmacı eski, orijinal kaynağa ulaşamadığı durumlarda zaman zaman ikincil kaynakları kullanıyor olabilir. Böyle durumlarda metnin içinde bilginin aktarıldığı kaynağı (okunulan) mutlaka belirtmeli ve kaynakçada sadece onu kullanmalıdır. Örnek: Die Traumdeutung (Rüyaların Yorumu) kitabında Freud (1899), bilinçaltının önemini vurgulamıştır (akt; King, 2008). Kaynakça: King, L. A. (2008). The science of psychology: An appreciative view. Boston: McGraw Hill.
Kaynak Gösterme (Atıf) 28 Bilimsel bir raporda araştırmacılar hatırı sayılır ölçüde diğer bilimsel yayınlardan ve araştırmacılardan alıntı yaparlar. Şu nokta akıldan çıkarılmamalıdır: Metin içinde her alıntı yapıldığında özgün kaynağa atıfta bulunulmalıdır. Metinde yapılan atıfların tümü kaynakçada, kaynakçada olan kaynakların tümü de metinde bulunmalıdır. Bir rapor yazılırken amacı destekleyecek kadar kaynak göstermek yeterlidir. Daha çok kaynak daha iyi rapor demek değildir.
29 Aşağıdaki durumlarda alıntı belirtmek (atıfta bulunmak) gerekmez: Herkesçe bilinen, herkesçe tekrarlanan terimler Üzerinde çok konuşulmuş ve yazılmış bulgular Sözlük, ansiklopedi, el kitabı bilgilerindeki anonim yazılar Orijinalliği olmayan gözlem ve fikirler Telif hakkı koruması bitmiş eserler Kamuoyuna açık, genel bilgiler Atasözleri, deyişler