27. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 27. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT 30 MAYIS - 3 HAZİRAN 2005 ANTALYA

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARI Yayın No: 3054-2 Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 115-2 YAYINA HAZIRLAYANLAR Koray OLŞEN Dr. Haydar DÖNMEZ Dr. Adil ÖZME DİZGİ: Özlem Gül İNAL ISBN: 975-17-3187-9 (Tk.No) 975-17-3189-5 (2. Cilt) ISSN: 1017-7655 Not: Bildiriler, sahiplerinden geldiği şekliyle ve sunuş sırasına göre yayınlanmıştır. Kitapta yayımlanan yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI DÖSİMM BASIMEVİ ANKARA-2006

İ Ç İ N D E K İ L E R Aygül SÜEL, Mustafa SÜEL Ortaköy/Şapinuwa 2004 Yılı Kazı Çalışmaları... 1 Ayla SEVİM, Cesur PEHLEVAN, Ayhan YİĞİT, Pınar GÖZLÜK 2004 Yılı Çankırı Çorakyereler Kazısı... 9 R.R.R. SMITH, C. RATTE Aphrodisias, 2004... 19 Remzi YAĞCI Soli/Pompeiopolis Antik Liman Kenti 2004 Yılı Kazıları... 33 G. Kenneth SAMS, Andrew L GOLDMAN Gordion... 43 Tayfun YILDIRIM, İsmet EDİZ 2004 Yılı Resuloğlu Mezarlık Kazısı... 57 Dominique BEYER Zeyve Höyük (Porsuk)-The Excavation 2004... 65 Ömer ÖZYİĞİT 2004 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları... 73 Gürcan POLAT, Yasemin POLAT Antandros 2003-2004 Yılı Kazıları... 89 Isabella CANEVA, Gülgün KÖROĞLU, Kemalettin KÖROĞLU, Tülay ÖZAYDIN Mersin Yumuktepe Höyüğü 2004 Yılı Kazı Çalışmaları... 105 Yutaka MİYAKE 2004 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı... 117 Vedat İDİL, Musa KADIOĞLU 2004 Yılı Nysa Kazı ve Restorasyon Çalışmaları... 131 Abdüsselam ULUÇAM Hasankeyf Kazısı, 2004... 147 Manfred Osman KORFMANN 2004 Yılı Troia Kazı Sonuçları... 161

Crawford H. GREENEWALT Sardis: Archaeological Research and Conservation Projects in 2004...... 175 Eylem ÖZDOĞAN, Mehmet ÖZDOĞAN Kırklareli Höyüğü 2004 Yılı Kazıları... 187 Eugenia EQUINI SCHNEIDER Archaeological Research at Elaiussa Sebaste: The 2004 Campaign... 195 Andreas FURTWÄNGLER Didyma, 2004... 205 M. Oluş ARIK Alanya Kalesi 2004 Yılı Çalışmaları... 213 Francesco D ANDRIA Hierapolis 2004 Yılı Kazı ve Araştırma Çalışmaları...... 229 Levent ZOROĞLU, Ayşe ÇALIK ROSS, Mehmet TEKOCAK, Suhal SAĞLAN Kelenderis 2004 Yılı Kazısı... 241 Ahmet A. TIRPAN, Bilâl SÖĞÜT Lagina ve Börükçü 2004 Yılı Çalışmaları... 257 Marc WAELKENS Report on the 2004 Excavation and Restoration Campaign at Sagalassos... 271 Nurettin YARDIMCI Harran 2004 Yılı Kazıları... 287 Ahmet YARAŞ 2004 Yılı Allianoi Kazısı... 297 Mehmet ÖZSAİT 2004 Yılı Harmanören-Göndürle Höyük-Mezarlık Kazısı... 311 Ara ALTUN, V. Belgin DEMİRSAR ARLI İznik Çini Fırınları Kazısı 2004 Yılı Çalışmaları... 321 Thomas MARKSTEINER, A. KONECNY und Mitarbeiter Bericht Der Grabungskampagne in Limyra 2004... 331 Klaus SCHMITH Göbekli Tepe Excavations 2004... 343

Timothy P. HARRISON, Stephan BATIUK, Heather SNOW 2004 Yılı Tayinat Höyük Kazıları... 353 Güven BAKIR, Yaşar ERSOY, Fikret ÖZBAY, İlkan HASDAĞLI, Melike ZEREN 2004 Yılı Klazomenai Kazısı... 363 Muhammet GÖRÜR, SemihİSTANBULLUOĞLU Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Kahramanmaraş- Andırın-Geben Kayranlık Gözü Kurtarma Kazısı... 373 Nur BALKAN-ATLI, Ludovic SLIMAK, Fazıl AÇIKGÖZ Kömürcü-Kaletepe, 2004... 383 Marcella FRANGIPANE, Francesca BALOSSI Excavation and Study Campaign at Zeytinlibahçe, 2004... 391 Klaus RHEIDT, Gülen ATEŞ Aizanoi 2003 ve 2004 Yılı Çalışmaları... 401 Sait BAŞARAN Enez (Ainos) 2004 Yılı Kazı, Onarım ve Koruma Çalışmaları... 409 Zülküf YILMAZ, A. Osman UYSAL Demirköy Fatih Demir Dökümhanesi 2004 Yılı Araştırma ve Kazı Çalışmaları... 421 Refik DURU, Gülsün UMURTAK Bademağacı Kazıları, 2004... 437 Jesus Gil FUENSANTA, Eyyup BUCAK, Eduardo CRIVELLI Petr CHARVAT, Rafael MOYA The Research of the Tılbes Procect, 2004... 445

ORTAKÖY/fiAP NUWA 2004 YILI KAZI ÇALIfiMALARI Aygül SÜEL* Mustafa SÜEL Ortaköy-fiapinuwa Hitit flehrinde 2004 y l kaz çal flmalar 19 Temmuz 2005-25 Eylül 2005 tarihleri aras nda gerçeklefltirilmifltir 1. 2003 y l kaz sezonunda,amac m z n çal flmalar m z n bir k sm olan monumental binalar n yer ald üst teras n kenar boyunca uzanan sur duvar n ortaya ç karmak oldu unu aç klam fl ve bilim dünyas na sunmufltuk. Bu y l da kaz çal flmalar na devam etti imiz bu sur duvar C binas n n hemen yan nda, bu binan n güneybat köflesine en yak n yeri 1.5 m. mesafededir ve duvar güneydo u-kuzeybat istikametinde uzanmaktad r. Bu çal flma alan m z hem kuzey hem de güney yönünde geniflletilmifl ve oldukça enteresan neticelere var lm flt r. Sur duvar n n, gerek kuzeyde gerek güneyde C binas ndan uzaklaflt kça, giderek daha fazla tahribata u ram fl oldu u ve hemen hemen 50 fler m. uzakl kta sadece duvar n temel alt yap laflmas s ras nda oluflturulan mimarîden izlerin kald görülmektedir. fiapinuva Hitit flehrinde, bir k s m yap lar n yo- un bir flekilde tahribat ile ilgili konu, bir süredir yak ndan takip etmekte oldu umuz bir konudur. A binas n n kuzeyinde ve güneyinde bulunan koruma duvar, C binas n n bilhassa güney k sm ile birkaç sondaj çal flmalar ile yerini tespit etti imiz, ancak kaz çal flmalar na genifl ölçüde bafllanmayan E binas ad n verdi imiz ve sadece temel alt mimarîsinin günümüze gelebildi i mimarîde bu bahsetti imiz genifl ölçekteki tahribat takip etmekteyiz. Çal flmalar m z n ileri safhalar nda bütün bu alanlardan sa lanacak bilgilerin fl - nda bu konu hakk nda daha genifl bilgilere ulaflaca m z aç kt r. Bugün için bunu flehir mimarîsinde bir sonraki safhada yap lan de iflikliklere ba lamak mümkün görülmektedir. Bu y lki çal flmalar m zda sur duvar bir önceki özelliklerini tamamen muhafaza * Prof. Dr. Aygül SÜEL, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi, Hititoloji Bölümü, S hhiye- Ankara/TÜRK YE. Dr. Mustafa SÜEL, Arkeolog, Ankara/TÜRK YE. 1 Kaz çal flmalar na, Prof.Dr.Aygül Süel baflkanl nda, Arkeolog Dr.Mustafa Süel, Mimar-Desinatör Cengiz Erol, Y.Doç.Dr.Derya Yalc kl,y.doç.dr.esma Reyhan, Dr.Leyla Murat, Günefl Tabano lu (M.A.), Burhan Gülkan (M.A.), Yüksek lisans ö rencileri Derya Alemdar, Sedef Ayy ld z, Ayflin Y lmaz, Ali Çak r, ö renciler Nergis Belen, fiifa Demir, Fatih Y lmaz, Altan F rat Boz, Yunus Güzel,Selçuk Kürüm, rfan Özgül, Gizem Bafl, Tu ba Dirican, Bülben Süel kat lm fllard r. Kendilerine özverili çal flmalar ndan dolay ayr ayr teflekkür ederiz. Çal flmalara Kültür ve Turizm Bakanl yetkili temsilcisi olarak Ankara Etno rafya Müzesi elemanlar ndan Nizamettin Kara kat lm flt r. Bu y lki çal flmalar m za de erli katk lar ndan dolay, Kültür ve Turizm Bakanl na, Kültür Varl klar ve Müzeler Genel Müdürlü ü ne, A.Ü.Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi Dekanl na, Türk Tarih Kurumu Baflkanl na ve maddî ve manevî destek veren kifli ve kurumlara teflekkürlerimizi sunuyoruz. 1

ederek devam etmifltir. Duvar m z bütünüyle koruma görevini yürütürken ayn zamanda da mevcut binalar ve binalar n aras ndaki alanlardan gelen kar ve ya mur sular n n ak t lmas nda duvar bedeninden geçen kanallar görev yapm flt r. Ortaköy mimarîsinde gelenek oldu u anlafl lan bir flekilde sand k tipi bu duvarlar n içinin herhangi bir dolguyla doldurulmad, bofl olarak b rak ld ve depo olarak kullan ld görülmektedir. Duvarda baz bölümlerin sand k özelli i b rak larak kal n, güçlü bir tek duvar hâlinde kullan ld da izlenmekte, ancak bu özelli in nerede ve niçin kullan ld konusunda kesin bir fley söylemek için çal flmalar m z n daha genifllemesi gerekti i düflüncesinde bulunmaktay z. Kaz çal flmalar n yürüttü ümüz ikinci alan A lönü bölgesidir. fiapinuva da Hitit Döneminin son zamanlar n n yafland bu bölge fevkalâde de iflik neticeler vermekte ve Hitit dünyas n tan mam zda, bu dünyaya yeni bir bak fl aç s yla bakmam zda fevkalâde etkin olmaktad r. Bu seneki çal flmam zda da son derece dikkat çekici neticeler elde edilmifltir. Bunlar n bir k sm Hitit mimarîsini yorumlamam zda yard mc olmakta, bir k s m çal flmalar flehrin hayat ile ilgili tarihi bilgi sa lamakta bir k s m buluntular ise zengin küçük eser repertuar m z geniflletmektedir. Öncelikle ele alaca m z alan A lönü bölgesinin kuzeybat yönünde dikdörtgen bir yar mada gibi uzanan bu alan n nispeten en yüksek ve en kuzeydeki bölümünü oluflturmaktad r. Üzerinde çal flmaya bafllad m z bu alan hemen hemen 10.000 m 2 ye yak n büyüklük göstermektedir. Bu y lki çal flmalar m zda biz bu alan n hemen hemen 1/3 ünde çal flm fl bulunmaktay z. Buras, düflük k sm güneyde, yüksek k sm kuzeyde olan, tafl döfleli bir alan olarak karfl m za ç kmaktad r. Burada son derece düzgün bir döflem mevcuttur. Son 30 senedir kullan lan traktörler, bunlar n a rl klar -ki tarlan n sürülmesi için topra n rutubetli ve tavda olmas gerekti i dikkate al n rsa- böyle bir zaman n darbeleri bile döflemde hiç bir çökme veya deformasyona sebep olmam flt r. Ancak, üst s radaki tafllar n pulluk b çaklar nca söküldü ü ve kümeler hâlinde saha d fl ndaki bir alana götürüldü ü gözlenmektedir. fiu anda befl s ra hâlinde basamakl bir mimarî izlenmektedir. Ancak basamaklar n aras ndaki mesafeler ile en üst basamaktaki düzlükte bulunan alann n tahribat n n boyutunu bugün için söylemek biraz zordur. Bugün için bilim dünyas na söylenecek ilk netice, bu mimarînin kuzey yönünde; genifl, derin bir hendek ile bu hende in karfl kenar nda 2 m. geniflli inde tafl temelli bir duvar n bulundu u bir alan düzenlemesi oldu udur. Ancak bir saray avlusu, binalar aras nda yer alan bir meydan düzenlemesi olmad n da ilk netice olarak söyleyebiliriz. Bu genifl, düzgün alan n üzerinde kendi mimarîsi d fl nda hemen hiç bir buluntu karfl m za ç kmamaktad r ve biraz erken olmakla beraber güneybat yönünden güney istikametine geliflen yine teraslanm fl, yine basamaklanm fl bir yolla bu alana yaklafl ld na iliflkin baz ilk bulgulara ulaflm fl durumday z ve görüldü ü kadar ile bu alan Ortaköy Hitit flehrinin, yani fiapinuwa n n son dönemini temsil eden monumental bir eserdir. Ayr ca etraf n çeviren duvar n önünde, alan ile duvar aras ndaki 2 m. genifllikte ve yine bu derinlikteki alana bakan yüzü flevli, son derece dikkatli s vanm fl kanal n içinde bulunan yo un adak kaplar bu alan n ritüel kullan m ile ilgili ilk ipuçlar olarak karfl m za ç kmaktad r. Ayn alan n güney bölgesinde bu tafl döflemin yay ld alan n tespiti için yap lan çal flmalardan bu bölgede tafl döfleme bulunmad ve kal n bir kil dolgunun mevcudiyeti gözlenmifltir. Yap lan sondaj açmalar nda güneyde tafl döflemin alt nda bulunan bir mimarî tespit edilmifltir. Bu mimarî, 70 cm.ye yak n, monumental özelli i olmayan kendi dönemine ait sivil mimarî örnekleridir. Anlad m z kadar ile yap lar ortadan kald r larak bunlar n enkaz üzerine düzgün ve üstte infla edilecek tafl döflemenin formuna uygun bir dolgu yap lm fl oldu u görülmektedir. Güneydo udaki açmalarda ise bu altta yer alan mimarî daha derin ölçülerde karfl m za ç kmaktad r; bu ise akla tafl döflemin yap l fl s ras nda baz yerde dolgunun düflük baz yerde ise yüksek tutularak tafl 2

döflemin mimarîsinin hangi yönde geliflece i, ne yüksekli e ulaflt r laca konusunda ciddî bir planlaman n mevcudiyetini göstermektedir. Alttaki bulunan bütün mimarînin gözden ç kar lmas tafl döflemin önemini göstermesi bak m ndan dikkat çekicidir. Sonuç olarak bu tafl döflemli mimarînin bu bölgedeki sivil mimarî örnekleri, su ve kanalizasyon kanallar gibi, bütün yap laflmay yok etmek pahas na özel olarak haz rland n çok genifl bir alana muhtemelen 5000-6000 m 2 ye yay ld n ve üç yönünün kuvvetli bir duvarla çevrildi ini görebilmekteyiz. Hitit Ça Anadolusu nda böyle bir mimarî çal flman n bir baflka örne i bugüne kadar karfl m za ç km fl de ildir. Biraz erken olmakla beraber ritüel a rl kl bir tören alan ile karfl karfl ya oldu umuz kanaat nda bulunmaktay z. Böyle bir tören alan n n Eskiça dünyas ve bilim araflt rmalar için oldu u kadar Hitit uygarl n n tan m için de çok önemli oldu u aç kt r. Bu bak mdan alan n bir taraftan kaz çal flmalar yap l rken di er taraftan da koruma alt na al nmas - n ve bu maksatla da imkânlar m z n desteklenmesi kanaat nda oldu umuzu belirtmek isteriz. Eldeki sonuçlara bakarak tarihleme aç s ndan bir alttaki mimarî kat ile tafl döflem aras ndaki zaman fark n ortaya koyabilecek küçük buluntulardaki ayr nt lara sahip de iliz, ancak hemen hemen bir alttaki tabaka ile ayn özellikleri gösteren buluntular karfl m za ç kmaktad r. Di er bir çal flma bölgemiz ise A lönü alan n n bat s nda yer alan ve 2001 y l nda ilk çal flmas n yapt m z aland r. Bu çal flma sonucunda buradan elde edilen bilgilerle fiapinuwa antik kentinin son zamanlar na ait mimarî örneklerle karfl laflt m z 2002 y l sempozyumunda bilim dünyas na duyurmufltuk. Buradaki çal flmalar m zla karfl m za ç kan yap lar düzgün duvarlara sahip olmayan, ihtiyaca göre flekillenmifl ancak büyük mekânlara sahip binalard. Binalar ihtiyaca göre eklemelerle büyütüldü ünden standart bir mimarîyi izlemek zordur. nflaat s ras nda ele geçirilen temellere bakarak her türlü malzemenin bir araya getirilerek kullan ld görülmekteydi. Bir alt tabakaya ait yanm fl ve tu lalaflm fl kerpiçler, ö ütme tafllar, kiklopiyen temel tafllar n n parçalanm fl parçalar yeni kesilmifl kerpiçlerle beraber kullan lm flt r. Biz bu neticeleri ve yine bu alanda bir büyük f r n n izlerini tespit etti imizi duyurmufltuk. Bu y l f r n ve çevresi üzerinde ilk çal flmalar yapm fl bulunmaktay z. Ve çal flmalar m z n sonuçlar na bakarak gerek f r n gerekse yak n çevresindeki alan hakk nda ilk neticeleri alm fl bulunmaktay z. F r n m z oldukça büyük bir mimarîye sahiptir. Boyu 4 m. olup eni en genifl yeri 3 m.dir. Gövdesi, a z daralt lm fl bir at nal biçiminde olup devflirme tafllar n birbirine uydurulmas yla yan duvarlar 2 m. ye yak n yükseltildikten sonra üst k sm 40 cm.yi bulan büyüklükleri ve özel haz rlanm fl flekilleri ile bir kerpiç örtü ile kapat lm fl olmal d r. Gerek f r n içindeki tafllarda gerekse örtü malzemesi olarak kullan lan kerpiçlerde çok yüksek yanma derecesi ve camlaflma görülebilmektedir. Ne var ki f r n içinde duvar boyunca yerlefltirilmifl çepeçevre ocaklar olmas oldukça ilginçtir. Bu da f r n n zaman zaman bütününün kullan lmadan küçük ifller içinde kullan ld n akl m za getirmektedir. F r n n çevresi f r n gibi tamamen devflirme malzeme ile yap lm fl özensiz bir mimarî ile çevrili gözükmektedir. Bu f r n n hangi maksatla kullan ld hakk nda elimizdeki belgeler f r n n önünden ve çevresinden elde edilen kuvvetli s ile karfl laflm fl bir k s m kal p ve malzemedir. F r n n çevresinin daha genifl ölçeklerde aç lmas hâlinde, hem bu f r n n ne maksatla kullan ld hem de bu son dönem flehir mimarîsi ile iliflkisi konusunda konuflmak mümkün olacakt r. Bu seneki Ortaköy küçük eserleri oldukça zengindir. Bunlar içerisinde karfl m za ç kan iki ayr malzeme fevkalade dikkat çekicidir. Bunlardan biri A lönü alan nda ele geçirilen bir koç bafl figürinidir. Gözlerini örtecek kadar abart l boynuzlar akla yaban koyunlar n getirmektedir. Bir kab n üzerine monte edildi inden flüphe etmedi imiz bu figürin, kap üzerine monteli figürinler koleksiyonumuza önemli bir katk sa lam flt r. Ayn alanda karfl m za ç kan da keçisi, aslan, bo a ve antilop (ceylan) figürinleri, bura- 3

da bu tip süsleme unsurlar olan muhtemelen rituel kaplar n çok revaçta oldu unu göstermektedir. Di er bir malzememiz ise bir kal pt r. Üzerindeki motifler inan lmaz derecede iyi ifllenmifltir. Önde her iki elinde y ld r m demeti ile bir da tanr s, arkada ise bir kartal n oturdu u ka n görülmektedir. Bilindi i gibi, C binas ve çevresinden iki y ld r bu kal b n benzeri kal plar ele geçirilmifltir. Bu difli kal plar en fazla 2.5x3 cm. büyüklü ündedir; son derece ince bir detay iflçili ine sahiptir. Yüksek s yla karfl laflt ve genleflip so uma s ras nda ince çatlaklar n olufltu u görülmektedir. Önce erkek kal p olarak haz rlan p sonra difli bir kal ba döndürüldü ü, yani çok ince haz rlanm fl bir hamurun bu kal p üzerine döküldü ü detay iflçili inden anlafl lmaktad r. Bu kal p grubunun zenginleflece ini ve bir yay n çal flmas nda da gerek yap m tekni i gerekse malzeme bak m ndan daha doyurucu bilgi verilebilece i düflüncesindeyiz. 4

Resim 1: Ortaköy/Tepeleraras, C binas bat s nda çevre duvar, sand k duvar ve kule Resim 2: Sand k duvar içinden geçen su kanallar 5

Resim 3: A lönü bölgesi, kuzeyde tafl döflemli alan Resim 4: Tafl döflemli alan n kuzeyde çevresini sarankanal yap laflmas ndan bir bölüm Resim 5: A lönü bölgesi (-200) kotu, bir alt mimarî tabaka 6

Resim 6: A lönü bölgesi (-200) kotu, su kanal Resim 7: A lönü bölgesi, tafl döflemli alan n alt nda yer alan sivil mimarl k örne i 7

Resim 8: A lönü bat açmas, f r n yap s Resim 9: A lönü, f r n yap s, tafl kal p Resim 10: Tepeleraras, C binas, tafl kal p 8

2004 YILI ÇANKIRI ÇORAKYERLER KAZISI Ayla SEV M * Cesur PEHLEVAN Ayhan Y T P nar GÖZLÜK 2004 Y l Çank r Çorakyerler kaz s 19 Temmuz- 20 A ustos 2004 tarihlerinde Prof. Dr. Ayla Sevim baflkanl nda Necmi Erol un Bakanl k temsilcili inde gerçeklefltirilmifltir. Çorakyerler Omurgal Fosil Yata Çank r li Yaprakl yolu üzerinde, flehir merkezinden yaklafl k 4-5 km. uzakl kta, Fatih Mahallesi nde bulunmaktad r (Resim: 1). 1997 y l nda Ankara Üniversitesi ve Çank r Müzesi Müdürlü ü nce ortaklafla bafllat - lan kurtarma kaz lar, 2001 y l nda Bakanlar Kurulu kararl kaz ya dönüfltürülmüfltür(sevim ve di., 2004). 1997 y l ndan bafllayarak bugüne kadar devam eden kaz lardan ç kan fosiller, lokalitenin zengin bir faunaya sahip oldu unu göstermektedir. Anadolu nun bilinen en genç hominoid buluntusunu içermesi bu lokaliteyi hem Anadolu hem de Do u Avrupa miyosen lokaliteleri içinde önemli bir yere sahiptir. Miyosen Dönem boyunca Avrasya ve Afrika k talar aras nda memeliler ve de özellikle hominoidlerin kendileri için uygun yaflam alanlar bulmak için göç ettikleri bilinmektedir. Bu ba lamda Afrika da ortaya ç - kan ve evrimleflen hominidlerin atalar n n, Anadolu üzerinden Afrika ya göç eden Avrupa kökenli bir hominoid cinsi oldu u savunulmaktad r (Begun ve ark. 2003). Dünyada ve Türkiye de hominoid evrimi ilgili çal flmalar, daha önceleri göz ard edilen Miyosen Dönemin ne kadar önemli oldu unu ortaya koymufltur. Özellikle son y llarda Afrika da yap lan araflt rmalar hominid-hominoid geçiflini 6 milyon y la kadar dayand rmaktad r(brunet ve ark., 2005). Miyosen Dönem çökellerinde gerçeklefltirilen bu araflt rmalar, Hominoidlerin evrimsel de ifliminin yaklafl k 6-7 milyon y la karfl l k gelmesi aç s ndan özellikle Geç Miysen Dönemi oldukça önemli k lmaktad r ve bu dönem lokalitelerinin yeniden de erlendirilmesini gerekli hâle getirmifltir. Bu aç dan bak ld - nda de erlendirildi inde, bir Geç Miyosen lokalitesi olan Çorakyerler in, her geçen y l daha da zenginleflen fosil faunas yla gerek Anadolu gerekse Avrupa Memeli Neojen biyokronolojisindeki baz biyostratigrafik problemlerin çözümüne katk sa layacakt r ve önemli bir lokalitedir. * Prof. Dr. Ayla SEV M, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi, Antropoloji Bölümü, 06100, S hhiye- Ankara/TÜRK YE. Cesur PEHLEVAN, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi, Antropoloji Bölümü, 06100, S hhiye- Ankara/TÜRK YE. Ayhan Y T, Cumhuriyet Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, 58140, Sivas/TÜRK YE. P nar GÖZLÜK,Cumhuriyet Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, 58140, Sivas/TÜRK YE. 9

2004 Y l Kaz Çal flmalar Çorakyerler 2004 y l kaz çal flmalar her zaman oldu u gibi bir önceki y l üzeri kapat lan alan n temizlenip aç lmas yla bafllanm flt r. 2 x 2 boyutlar nda toplam 36 açmada çal fl lm flt r. Bu açmalardan bilimsel yöntemler uygulanarak 305 adet envanterlik fosil ç kar lm flt r. Çal flmalar s ras nda aç a ç kar lan fosillerin ilk önce in situ foto raflar çekilmifl ve çizimleri yap larak yükselti, yönelim ve e im gibi lokasyon de erleri belirlenmifltir. Fosiller bulunduklar tabaka içerisinden paleontolojik amaçl kullan - lan özel güçlendirici ve sertlefltirici kimyasallar n solüsyonlar kullan larak titiz u rafllar sonucunda ç kar lm flt r. Ayr ca in situ verileri en iyi flekilde koruyabilmek, koruma durumlar kötü olan ya da çok büyük boyutlu fosiller için fosiller tafl ma ve daha sonraki aflamalardaki çal flmalara kolayl k sa lamas bak m ndan alç çeketler yard m ile alandan toplanm fllard r. Bir önceki y l aç lan fosilli tabakan n s n rlar n saptayabilmek ve yol yarmas ndan dökülen fosilleri kurtar labilmek için lokalitenin yaklafl k 20 m. kuzeyinde, bir önceki y l aç lm fl olan 1P karesine ek olarak, bu y l 1K, 1L, 1M, 1N, 1O kareleri ilâve edilmifltir (Çizim: 1). Ayr ca 2003 y l nda Jeolog Yrd. Doç. Nurettin Kaymakç taraf ndan yap lan magnetostratigrafi çal flmalar ve analizleri sonucunda lokalitenin jeolojik yafl n 7,50-6,93 milyon y llar na tarihlendirilebilece i önerilmifltir (Kaymakç, N., Langeries, C., de Bruijn, H., Ünay, E., 2004). Biyostratigrafik tarihlendirme çal flmalar nda belirleyici özelli i olan küçük memeli fosillerinin de magnetostratigrafi sonuçlar n desteklemesi, lokalite için önerilen jeolojik yafl n tarihlendirilmesinde yard mc olmaktad r (Ünay, 2004). Dolay s yla küçük memelilere ait fosil kal nt lar n n bulunabilmesi için geçmifl y llarda oldu u gibi, çeflitli boyutlarda elekler yard m yla y kama yap lm flt r. Y kama sonucu tane boyuna göre ayr lan toprak kurutularak mikroskopta incelenmesi için laboratuvara tafl nm flt r. Bu çal flmalar sonucunda küçük memelilere ait önemli buluntular elde edilmifltir. Çorakyerler Fosil Buluntular ve Faunal Korelasyon 2004 y l kaz çal flmalar sonucunda farkl tak mlara ait çok say da fosil örnek bulunmufltur. Fosil buluntular içinde geçen y llarda oldu u gibi bu y l da en çok Perissodactyla ve Artiodactyla tak mlar na ait fosil örnekler ç kar lm flt r. Daha sonra s ras yla Proboscidae, Carnivora ve Chelonia fosilleri izlemektedir (Grafik: 1). Aile da l - m na bak ld nda ise daha önceki y llardan farkl olarak en çok Equidae ailesine ait fosiller ele geçirilmifltir. Daha sonra yo unluk s ras yla Rhinocerotidae, Giraffidae, Bovidae, Mustelidea ve Suidae ailelilerine ait fosilleri sayabiliriz (Grafik: 2). 2004 y l fosil buluntular n n element da l m nda ise; en çok metapodium, daha sonra metatarsal ve metacarpal kemikleri, mandibula, ekstremiteler, kafatas -boynuz, maxilla, patella, izole difl, vertebra, coxa ve shell turtle fosilleri gelmektedir (Grafik: 3). 10

Çizim 1: 2003 y l kaz çal flmalar nda aç lan kareler ve her bir kareye (=2m 2 ) düflen fosil yo unlu u Fosiller metrik ölçümleri ve ölçülemeyen morfolojik özellikleri ile de erlendirilerek tan mlanmaktad r ve ait olduklar canl grubuna dahil edilerek bu ba lamda de erlendirilmektedir. Bu de erlendirmeleri yapabilmek için öncelikle bulunan fosillerin iyi korunmufl olmas, fosilleflme sürecinde herhangi bir bilgi kayb na u ramamas gerekir. Her y l yeni buluntular do rultusunda fauna listesi yeniden de erlendirilmektedir. Bu anlamda bu y l bulunan iki kafatas özellikle tan mlama yapma konusunda bize oldukça yard mc olmufltur. Elde edilen bu kafataslar ndan ilki bir hipparion kafatas d r ve tama yak n oluflu ile bu lokaliteden elde edilen hipparionlar n ça dafl lokalitelerden ele geçirilen bulgularla karfl laflt rma kolayl sa lam flt r (Resim: 2). Somatheriuma ait olan ikinci bir kafatas, bu konudaki tan mlama sorunlar na cevap verecek niteliktedir (Resim: 3). Bu iki kafatas n n detayl incelemeleri tamamland nda baz sorular n cevaplar verilecektir. Çorakyerler kaz s nda bulunan Rhinocerotidae ailesine ait fosil kal nt lar ve 3 tür belirlenmifltir (Pehlevan taraf ndan doktora tezi olarak haz rlanmaktad r). Bunlar Chilotherium sp., Rhinoceros indet ve Cerototherium neumayridir. Bovidae 9 türle temsil edilmektedir: Tragoportax guadryi, cf.prostrepsiceros sp., Paleoreas cf., Paleoreas elegans, Protoryyx sp., Gazella sp., Oioceros rothi, Oioceros sp., Plesiaddax sp. ve Criotherium sp. dir. Giraffidae iki türle temsil edilir: Paleotragus cf. p. ve Somatherium sp. ve Suidae ise Microstonyx major cf. türü ile temsil edilmektedir. Carnivoralar ise Mustelidae ile temsil edilir. 11

Bunlara ilâveten küçük memeliler ait buluntular ise Byzantinia cf. pikermiensis, Keramidoms sp., Byzantinia cf. hellenicus, cf. Rhinocerodon sp., Allocricetus bursae, Cricetidae indet., Myomimus sp., Spalacidae indet., Soricidae indet., Hansdebruijina n. sp., Pseudomeriones latidens olarak tespit edilmifltir (Ünay ile sözlü görüflme). Çorakyerler lokalitesinden elde edilen fosillerin çeflitlili i ve oldukça iyi korunmufl olmas Do u Akdeniz de bulunan di er Geç Miyosen referans lokaliteleri ile karfl laflt - rabilmemize de olanak sa lamaktad r (Resim: 4). Böylece Çorakyerler fosilleri, Do u Akdeniz in di er Geç Miyosen yafll referans lokaliteleri ile k yasland nda bu lokalitenin stratigrafik konumu daha iyi görülmektedir (Resim: 5-6). Geçmifl y llarda yap lan magnetostratigrafik çal flmalar sonucunda Çorakyerler lokalitesinin jeolojik tarihinin MN12 zonuna karfl l k geldi i bilinmektedir. (Kaymakç, N., Langeries, C., de Bruijn, H., Ünay, E., 2004). Çorakyerler faunas nda Tragoportax, Choerolophodon, Prostrepsiceros, Micrsotonyx, Samotherium ve Palaeotragus gibi canl lar n biyozonlar daha genifl bir alan kapsamaktad r. Ancak, genetik yap lar nda evrimsel de iflimlerin daha h zl gerçekleflti i çeflitli kemiricilerin varl da MN12 zonunu önermektedir (Ünay, 2004). Ancak magnetostratigrafi analizleri sonucunda alt s n r n C3Br kronunun alt nda ve MN11 i iflaret eden C4n kronunun üst diliminde yer almas ve yukar da belirtti imiz gibi biyozonu genifl olan canl lar n da faunada mevcut olmas lokalitenin jeolojik tarihinin MN11 sonu ve MN12 bafllang c nda oldu unu düflündürmektedir. Çorakyerler buluntular ndan baz tak mlar n en çok bilinen ve anahtar türleri olan aile gruplar, baz Do u Akdeniz lokaliteleri ile karfl laflt r ld nda, Hipparionlar bu karfl laflt rma için en uygun grup oldu u anlafl lmaktad r. Hipparionlar h zl göçleri ve yay l mlar ile karakterize olan canl lar olarak bilinirler ve bunlar n Kuzey Amerika dan Kuzey Avrupa ya, Asya ya ve Kuzey Afrika ya k sa sürede yay lm fl olduklar anlafl lmaktad r. Bu h zl göçleri ve yay l mlar s ras nda çevreye uyum sa lamak için morfolojilerinde de iflimler olmufl ve çok çeflitlenmifllerdir. Bu nedenle Hipparionlar stratigrafik korelasyon çal flmalar nda bilinen iyi bir anahtar fosil grubudur. Hipparionlar n, Avrupa, Asya ve Afrika aras ndaki göç yollar ndan biri de Çorakyerler lokalitesinin yer ald bölgedir. Bu lokaliteden elde edilen Hipparion fosilleri üzerinde yap lan incelemeler sonucunda en az 3 türün varl ndan söz edilelebilir. Çorakyerler lokalitesi ile ça dafl olan Sinap (Türkiye), Akçaköy (Türkiye) ve Maragheh ( ran) lokalitelerinden elde edilen fosil örneklerin vücut ölçümleri ve kafatas karakterleri ile karfl laflt r ld nda, Çorakyerler fosillerinin Sinap lokalitesinden elde edilen fosil Hipparionlara daha yak n oldu u görülmektedir. Ayr ca bu y lki çal flmalarda elde edilen kafatas üzerinde yap lan incelemeler sonucunda genifl burun yap s, preorbital fossan n pozisyonu ve flekli ile Sinap loklitesinde belirtilen Hipparion keçigibi (Fortelius ve ark.2003) türüne benzer özellikler gösterirken; Pli caballinin tek oluflu,protoconenin oval-yuvarlak yap s, pli caballinin protocone ile temas halinde olmas ve nasal notch un P 2 hizas ndan biraz daha geride yer almas ile Sinap hipparion örneklerinden farkl özelliklere de sahip oldu unu göstermektedir. Tüm bu morfolojik özellikler ve farkl l klar n varl Çorakyerler hipparionlar n n Sinap takilerden daha türemifl olduklar n göstermektedir. Ayr ca Çank r hipparionlar metapodiumlar na bak ld nda 3 farkl türün varl ndan söz edebiliriz. Bunlar vücut büyüklü ü; iri- orta formlar, orta formlar ve küçük formlar olarak karfl m za ç kar. 12

Grafik 1: 2004 y l fosil buluntular n n tak m da l m grafi i Grafik 2: 2004 y l fosil buluntular n n aile da l m grafi i Grafik 3: 2004 y l fosil buluntular n n elementlere göre da l m 13

Sonuç Çorakyerler memeli fosil yata içerdi i fauna ile Do u Akdeniz lokaliteleri aras nda biyostratigrafik yerini alm flt r. Baflta hominoid olmak üzere faunan n di er baz üyelerine ait fosiller her y l düzenli olarak yap lan kaz çal flmalar sonucunda artmaktad r ve lokalitenin bar nd rd faunal çeflitlili in s n rlar da her geçen y l genifllemektedir. 2004 y l Çank r Çorakyerler kaz çal flmalar sonucunda daha önceki y llara ait buluntulara ilâveten 305 adet yeni envanterlik fosil 144 m2 bir alandan elde edilmifltir. Her y l oldu u gibi bu y l da gerek faunal korelasyon gerekse faunal analiz için gerçeklefltirilen fosilli tabakadan al nan toprak örneklerinin kurutularak elekler yard m ile y - kanmas sonucu küçük memelilere ait buluntular elde edilmifltir. Bu küçük memeli fosilleri yard m ile lokalitenin yafl n n MN 12 biyozonuna ait olabilece i ortaya konmufltur. Her ne kadar Çorakyerler lokalitesinin fosil buluntular tam ya da tama yak n bir flekilde bulunuyor olsa da daha fazla ve çeflitli buluntuya ihtiyaç vard r. Teflekkür Çank r Çorakyerler 2004 y l kaz çal flmalar ; Kültür ve Turizm Bakanl Kültür Varl klar ve Müzeler Genel Müdürlü ü nün izinleri ile ve DÖS MM, Çank r Valili i, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi Dekanl ve Türk Tarih Kurumu Baflkanl n n maddî katk lar ile gerçeklefltirilmifltir. Ayr ca Çank r Valili i ne, Çank r Belediye Baflkanl na, Çank r Meslek Yüksek Okulu Ö renci Yurdu Müdürlü ü ne, çal flmalar s ras nda ekibe her aflamada gereken yard m ve kolayl sa lad klar ndan dolay sonsuz teflekkürlerimizi sunar z. Jeoloji çal flmalar ve yaflland rma konusundaki katk lar ndan dolay Prof.Dr. Engin Ünay ve Yard. Doç. Dr. Nurettin Kaymakç ya bilimsel katk lar ndan dolay teflekkür ederiz. Uzun ve zahmetli geçen kaz süresince katk lar ndan dolay baflta Bakanl k temsilcisi Necmi Erol a, araflt rma görevlileri Cem Erkman a, Gülüflan Sünnetçio lu na, Ebru Albayrak a, lisansüstü ve lisans ö rencilerine uyumlu ve özverili çal flmalar ndan dolay çok teflekkür ederiz. KAYNAKÇA BEGUN, D., 2003, Planet of the Apes, Scientific American, pp. 74-83, August. BEGUN, D., GÜLEÇ, E. & GERAADS, D., 2003, Dispersal patterns of Eurasian homioids: implications from Turkey, in: Reumer, J.W.F. & Wessels, W. (eds.), Distribution and Migration of Tertiary Mammals in Eurasia. A Volume in Honour of Hans de Bruijn DEINSEA 10: 23-39 Published 1 December 2003. BEGUN, D.R., 2001, African and Eurasian Miocene Homioids and origins of the Hominidae, in: Andrews, P., Koufos, G.D. & De Bonis L. (eds.), Hominoid Evolution and Environmental Change in the Neogene of Europe, pp. 231-253, Cambridge University Pres, Cambridge. BEGUN, D.R., WARD, C.V., ROSE, M.D., 1997, Function, phylogeny, and fossils: miocene hominoid evolution and adaptations., New York: Plenum Press. BRUNET, M., F.GUY, D. PILBEAM, D. E. LIEBERMAN, A. LIKIUS, H. T. MACKAYE, M. PON- CE De LEON, C. P. E. ZOLLIKOFER & P. VIGNAUD, 2005, New material of the Earliest Hominid from the Upper Miocene of Chad, Nature 434: 753-755. FORTELIUS, M., KAPPELMAN, J. & fien, fi.,bernor, R., 1999, Geology and paleontology of the Miocene Sinap formati n, Turkey 2003,Colombia Uviversity pres, New York. 14