ISBN: 978-975-491-312-5. Editör / Editor Ülkü Çelik Şavk. Yayına hazırlayanlar / Edited by Mikail Cengiz Tevfik Orçun Özgün Meral Uçmaz Gülhan Yaman

Bu kitap, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsünce düzenlenen Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu bildirilerini kapsar. The Present volume contains the Papers which will be presented at the international symposium The 3rd International Turkish Studies Symposium on the state of Turkology after the discovery of Orkhon Inscriptions and at the 21st Century organized by Turkish Studies Institute, Hacettepe University. ISBN: 978-975-491-312-5 Editör / Editor Ülkü Çelik Şavk Yayına hazırlayanlar / Edited by Mikail Cengiz Tevfik Orçun Özgün Meral Uçmaz Gülhan Yaman Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Birimi Proje Adı: Orhon Vadisi Anıtlarını Yeniden Yorumlamak Proje No: 010A802001 Kapak tasarımı / Cover design Hakan Balcı Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basım Yayın ve Tanıtım Koordinatörlüğü Baskı / Printing Hacettepe Üniversitesi Basımevi 06100 Sıhhiye, Ankara Baskı adedi / Printing run 500 Adet Ankara / 2011

I. CİLT İÇİNDEKİLER SUNUŞ AÇIŞ KONUŞMALARI Prof.Dr. Ülkü ÇELİK ŞAVK... i Doç. Turhan ÇETİN... iii Prof.Dr. Şükrü Halûk AKALIN... v Düsen KASEİNOV... ix Musa KULAKLIKAYA... xi Prof.Dr. Hasan KAZDAĞLI... xiii BİLDİRİLER A. Deniz ABİK... 15 Orhun Yazıtlarında ma- Olumsuzluk İşaretleyicisi Alan Fiiller Metin AKAR... 31 Türkiye ile Kazakistan ın Yazılı Eski Edebiyatlarında Ortak Konulu Eserler Rysbek ALİMOV... 43 Bugünkü Kırgızcada Bir Hayalet Kelime: Aco Ebülfez AMANOĞLU... 51 Orhon Yazıtlarındaki Bulak Boy İsmi ve Türk Tarihinde Yansımaları Aierken AREZI... 55 Orhon Yazıtları nın Çağdaş Uygurca Çevirisi ve Çin Halk Cumhuriyeti ndeki İlgili Çalışmaların Genel Bir Değerlendirilmesi Numan ARUÇ... 71 Makedonya da Türkiyat Araştırmaları Tarihi Ramiz ASKER... 77 Orhon-Yenisey Yazıtlarının Azerbaycan da İncelenmesi Tarihinden Bazı Sayfalar Aysu ATA... 83 Kur an Tercümesi, Kısasü l-enbiya ve Nehcü l-feradis i Ortaya Çıkaran Kaynaklar Erhan AYDIN... 89 Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Genel Sorunlar Üzerine Notlar

YENİSEY YAZITLARIYLA İLGİLİ GENEL SORUNLAR ÜZERİNE NOTLAR Giriş Erhan AYDIN Genel anlamda Yenisey Yazıtları olarak bilinen ve bugün toplam sayısı 180 civarında olan yazıtlar Orhon bölgesindeki kağanlık yazıtlarından çok daha önce keşfedildikleri hâlde onlar kadar üzerinde çalışma yapılmamıştır. Bunun en önemli nedenlerinden biri, Moğolistan bozkırlarında bulunan ve özellikle II. Kök Türk kağanları veya ileri gelenleri adına dikilen yazıtların satır sayısı bakımından çok daha hacimli olmasıdır. Moğolistan bozkırlarında bulunan bu kağanlık yazıtları ile yazıt çevresindeki diğer tarihî eserlerin yapılmasına, dönemin Çin hükümdarlarının bir iyi niyet gösterisi olarak katkıda bulunduğu düşünüldüğünde Yenisey Yazıtlarının çok daha mütevazı kalacağını söylemek gerekir. Adını Yenisey ırmağından alan Yenisey Yazıtlarının ilki 18. yüzyılın ilk çeyreğinde Philipp T. von Strahlenberg ile Daniel G. Messerschmidt in Güney Sibirya bölgesindeki çalışmaları sırasında ele geçmiştir. 1721 yılında Uybat ırmağının sol kıyısında, ırmaktan 1 km. uzakta bulunan bu ilk yazıt daha sonra E 32 olarak numaralandırılmış ve yazıta Uybat III adı verilmiştir. Yazıt 1886 yılında P. E. Kuznetsov-Krasnoyarskiy ve D. A. Klementz tarafından Minusinsk Müzesi ne taşınmış ve 8 numara ile müzenin envanterine kaydedilmiştir (Temir, 1991, ss. 38-40), (Vasilyev, 1983, s. 26). 1889 yılında Rus Coğrafya Kurumu tarafından Karakurum ve Karabalgasun harabelerini incelemek üzere bölgeye gönderilen N. M. Yadrintsev in Orhon ırmağı kıyısında, Koşo-Çaydam gölü yakınlarında iki büyük taş bulması dikkatleri Yenisey havzasından alıp Moğolistan a çekmişti. Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtları ile Tonyukuk I ve II Yazıtları nın bulunduğu tarihten bugünlere kadar Yenisey Yazıtları, araştırmacılar için hep ikinci planda kalmıştır. Bunun en önemli nedeni Moğolistan daki 4 büyük yazıtın satır sayılarının çok oluşunun yanı sıra çok sayıda tarih, kültür ve gündelik hayata dair sözcük, deyim ve atasözlerini de içermesi olmalıdır. Aşağıda, Yenisey Yazıtlarıyla ilgili çalışmalarımız esnasında gözlemlediğimiz sorunlar üzerinde durulacak ve çeşitli çözüm önerileri getirilecektir. 1. Yenisey Yazıtlarının Adlandırılması ve Numaralandırılması ile İlgili Sorunlar: Yenisey Yazıtlarıyla ilgili en önemli sorun, bir araştırmacının kullandığı adlandırma ile kısaltmaların başka araştırmacılarca kullanılmamasından ileri gelmektedir. Yazıt sayısı çok olunca bu tür karışıklıkların olması kaçınılmazdır. Hele çok sayıdaki Yenisey Yazıtı nın az satırlı oluşu ve cümlelerin birbirine aşırı benzemesi yazıtların birbirine karışmasına neden olmaktadır. Yenisey Yazıtları, derli toplu ve bilimsel olarak ilk kez W. Radloff un 1895 baskı tarihini taşıyan Die alttürkischen Inschriften der Mongolei adlı eserinde yayımlanmış olup burada incelenen yazıt sayısı 40 tır. Radloff ile Thomsen arasındaki büyük kağanlık yazıtlarını okuma ve anlamlandırma yarışının gölgesinde kalan Yenisey yazıtları, Radloff tarafından 2 bölümde incelenmiş, 1. bölüme Yenisey Yazıtları, 2. bölüme ise Güney Sibirya Yazıtları denmiştir. Radloff, yazıtları bulundukları yerlere göre adlandırmış ve çeşitli kısaltmalar kullanmıştır. Radloff tan sonra Hüseyin Namık Orkun da Radloff un kullandığı adlandırma ve kısaltmaları kullanmıştır. 1952 yılında S. Ye. Malov Yeniseyskaya pis mennost Tyurkov, tekstı i perevodı (Moskova-Leningrad) adlı çalışmasında 51 Yenisey Yazıtı nı, Uyuk-Tarlak a 1 numara vermek suretiyle, numaralandırmıştır. Malov un bu numaralandırma işinde Radloff un verdiği sırayı izlediğini söylemek gerekir. Malov un 51 yazıtı numaralandırmasının ardından Radloff un ve Orkun un izlediği kafa karıştırıcı kısaltmalardan kurtulmak mümkün olabilmiştir. Artık Rus ve Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 2010, 89-95

90 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Avrupa kaynaklarının kullandıkları E kısaltması ile Türkiye de kimi araştırmacılarca kullanılan Ye veya Y kısaltmasının ardındaki numara sayesinde hangi yazıttan söz edildiği kolaylıkla anlaşılmaktadır. 1969 yılında yayımlanan Drevnetyurkskiy Slovar ın yazarları sözlükte kullandıkları 85 Yenisey Yazıtı nın adları ile kısa künye bilgilerini vermişlerdir (DTS XXII-XXVI). Yenisey Yazıtlarının künyelerini vermek ve bulundukları yerleri bildirmek gayesiyle hazırlanmış bir önemli çalışma da A. M. Şçerbak a aittir. Yeniseyskiye runiçeskiye nadpisi k istorii otkrıtiya i izuçeniya (Tyurkologiçeskiy Sbornik 1970, Moskova, 1970, ss. 111-134) adını taşıyan makalenin giriş bölümünde Yenisey Yazıtları nın estampaj kopyalarını alan, müzeye taşımaya yardım eden kişilerin adları ve eserleri anılmış, makalenin ilerleyen bölümlerinde ise o zamana kadar bilinen yazıtların numaraları ve bulundukları yerler yazılmıştır. Yazıtlar müzelere göre sınıflandırılmış olup listeye göre Tuva Müzesinde 18, Minusinsk Müzesinde 30, Leningrad Antropoloji ve Etnoğrafya Müzesinde 5, Helsinki Ulusal Müzesinde 1 yazıt bulunmakta olup dikildiği veya tesis edildiği yerde bulunanların sayısı ise 18 dir. Elbette bu veriler makalenin yayımlandığı 1970 yılı öncesine aittir. Şçerbak para, ayna ve metal parçası gibi eşyalar üzerinde yazı bulunan eserleri ise ayrıca sınıflandırmıştır. D. D. Vasilyev, Sovyetskaya Tyurkologiya dergisinin 1976/1 sayısında yayımladığı Pamyatniki Tyurkskoy runiçeskoy pismennosti Aziatskogo areala (ss. 71-81) adlı makalesinin ikinci bölümünde 122 Yenisey Yazıtı nın adlarını ve bunların bir kısmı ile ilgili envanter kayıtlarını vermiş, bir kısmı üzerinde yapılan ilk çalışmalardan söz etmiştir. Vasilyev in 1983 yılında yayımladığı Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya (Leningrad: Akademiya Nauk SSSR) adlı çalışmasının birinci bölümünde Uyuk-Tarlak (E 1) yazıtından başlamak üzere toplam 145 yazıtın envanter bilgileri, yazıt üzerinde çalışanlar vs. verildikten sonra yazıtın harf çevrimli metni, ikinci bölümde 145 yazıtın metin görüntüleri, üçüncü bölümde ise yazıtlara ait fotoğraflara yer verilmiştir. Bu yıllardan sonra birçok yeni yazıtın bulunduğu bilinmekte ise de bunların bilim dünyasına duyurulması ve diğer araştırmacıların da inceleyebilmesi için olanak tanınması konusu çok yavaş ilerlemektedir. 1983 yılı itibarıyla Vasilyev in verdiği son yazıtın numarası 145, adı ise Mugur-Sargol III tür. Türk Dünyası Tarih dergisi, 88. sayısında (Nisan, 1994) Yenisey Yazıtlarının 145 tanesinin adını, L. R. Kızlasov un Hakasların Hükümdarlık Ünvanı, Ajo ve Yenisey Runik Yazıları nın Kullanıştan Kaldırılmasının Zamanı Hakkında (ss. 49-51) başlıklı makalesinin sonunda liste hâlinde vermiştir (s. 51). 2002 yılında Yeni Türkiye Yayınları tarafından çıkarılan Türkler adlı çalışmaya Eski Türklerde Dil ve Edebiyat (c.2, ss. 481-501) başlıklı makale ile katılan Sema Barutçu Özönder, Asya Alanı Türk Runik Harfli Yazıtların Bölgelere Göre Dağılımı başlıklı ana bölümün Güneydoğu Sibirya da başlıklı alt bölümünde, Vasilyev in verdiği 145 yazıtın ardından 9 adet yazıt daha eklemiştir. Barutçu Özönder, Güney Yenisey Yazıtları olarak nitelendirilip diğer Yenisey Yazıtları ndan farklı harflere ve şekillere sahip olduğu söylenen ve genellikle Yu, SE veya GY olarak kısaltılan yazıtların da 18 tanesinin adını vermiştir. Son olarak Osman F. Sertkaya nın Dil Araştırmaları dergisinin 2. sayısında (Bahar 2008, s. 7-34) çıkan ve Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri Üzerine adını taşıyan makalesinde, Vasilyev in verdiği 145 yazıt liste hâlinde sıralandıktan sonra Eerbek I (E 147), Eerbek II (E 149), Şan çi III (E 152) yazıtlarının Kormuşin in 1997 yılında yayımladığı Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, tekstı i issledovaniya adlı eserinde bulunduğunu ancak 146 numaralı yazıttan itibaren bir liste yapılmadığını belirtmiştir (2008, s. 13). Sertkaya, makalesinde, 2007 yılında Ankara da yapılan 38. ICANAS (International Congress

Erhan AYDIN 91 of Asian and North African Studies) kongresinin panel oturumlarında Vasilyev in, son buluntularla Yenisey Yazıtlarının 184 e çıktığını söylediğini belirtmiştir (200, s. 14). Yenisey Yazıtlarının sayısının her geçen gün arttığı görülmektedir. Güney Yenisey olarak adlandırılan ve alfabedeki bazı şekillerin Yenisey dekinden farklı olduğuna dair öneri ve iddialar sonucunda elde edilen 18 adet Güney Yenisey Yazıtı nın bir bölümü önceden numaralandırılmış Yenisey Yazıtlarından olduğu için bunları toplam rakamdan düşmek gerekmektedir. Aşağıda elde ettiğimiz verilere göre Vasilyev in verdiği 145 yazıttan sonra bulunan ve numaralandırılan yazıtlar şunlardır: E 146? E 147 Eerbek I E 148? E 149 Eerbek II E 150? E 151? E 152 Şan çi III E 153 Alaş I E 154 Alaş II Adları bilinen ama numaralandırılmayan yazıtlar da şunlardır: Lisiç ya I Lisiç ya II Kök Haya Kunya Dağı Kaya Yazıtı Beyskoye Köyünden Gümüş Kama Knışi Köyünden Bronz Ayna Starı Bronz Para-Kamenka Köyü Bronz Para-Krasnoyarsk Devlet Ermitajından Gümüş Kap Adrianov Koleksiyonundan Bir Yazıt 2. Yenisey Yazıtlarının Envanter Bilgileri ile İlgili Sorunlar: Yenisey Yazıtlarıyla ilgili bir diğer sorun da yazıtın nerede olduğuna dair çelişkili bilgilerin verilmiş olmasıdır. Bu sorunu ortaya koymaya yönelik olarak tespit ettiğimiz birkaç örnek aşağıda bulunmaktadır: * Çaa-Höl III (E 15) yazıtı Şçerbak a göre dikildiği yerde (1970, s. 113), Sertkaya ya göre Tuva Müzesinde (2008: 9), Bazılhan a göreyse nerede olduğu bilinmemektedir: Bazılhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=107&lang=k * Çaa-Höl VII (E 19) yazıtı Şçerbak (1970, s. 112), Vasilyev (1983, s. 22), Kormuşin (2008, s. 110) ve N. Bazılhan a göre Minusinsk Müzesinde, envanter numarası ise 35 tir. Sertkaya ya göreyse Tuva Müzesindedir (2008, s. 9). Bazılhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=111&lang=k. * Uybat IV (E 33) yazıtı Şçerbak a göre yerinde (1970, s. 113), Sertkaya (2008, s. 9) ve Vasilyev e (1983, s. 26) göre Minusinsk Müzesindedir. Bazılhan a göreyse nerede olduğu bilinmemektedir: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=280&lang=k.

92 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu * Tuba II (E 36) yazıtı Şçerbak a göre yerinde (1970, s. 113), Sertkaya (2008, s. 9) ve Vasilyev e (1983, s. 28) göre Minusinsk Müzesindedir. Bazılhan a göreyse nerede olduğu bilinmemektedir: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=283&lang=k. * Taşeba (E 40) yazıtı Şçerbak a göre Minusinsk Müzesindedir (1970, s. 112). Vasilyev ise Adrianov un verdiği bilgiden hareket ederek Minusinsk Müzesinde 43 envanter numarasıyla saklandığını bildirmiş ancak 1973-1975 yılları arasında müzeye yaptığı gezide yazıta rastlamadığını belirtmiştir (1983, s. 29). Sertkaya ya göreyse kayıp veya Minusinsk Müzesindedir (2008, s. 9). Bazılhan da Vasilyev in, Minusinsk Müzesinde bulunmadığına dair verdiği bilgiyi aktarmıştır: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=118&lang=k. * Ottuk-Daş III (E 54) yazıtı Şçerbak (1970, s. 112), Vasilyev (1983, s. 16), Kormuşin (2008, s. 145) ve Bazılhan a göre göre Tuva Müzesinde, Sertkaya (2008, s. 10) ya göre Minusinsk Müzesindedir. Bazılhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=95&lang=k. * Malinovka (E 56) yazıtı Şçerbak (1970, s. 113) a göre Minusinsk Müzesindedir. Vasilyev in verdiği bilgiye göre yazıt 1948 yılında Rıgdılon tarafından ikinci kez bulunmuş ve Minusinsk Müzesine taşınmış ancak daha sonra kaybolmuştur (1983, s. 15). Sertkaya ya göre ise kayıp veya Minusinsk Müzesindedir (2008, s. 10). * Kara-Bulun III (E 67) yazıtı Şçerbak (1970, s. 113) a göre yerinde, Vasilyev e göre Tuva Müzesinde (1983, s. 35), Sertkaya (2008,s. 10) ve Bazılhan a göreyse nerede olduğu bilinmemektedir: Bazılhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=289&lang=k. * Podkuninskaya (E 71) yazıtı Şçerbak (1970, s. 113) ve Erdal (2002, s. 59) a göre St.- Petersburg Antropoloji ve Etnoğrafya Müzesinde, Sertkaya ya göreyse kayıp veya St.-Petersburg Antropoloji ve Etnoğrafya Müzesindedir (2008, s. 10). Bazılhan ın verdiği bilgiye göre envanter no. : 2564-1. http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=290&lang=k. * İyme I (E 73) yazıtı Şçerbak (1970, s. 113) a göre yerindedir. Yerel ahalinin verdiği bilgiye göre 1971-1972 yıllarında yöreye gelen keşif heyetinin ünlü bir üyesi tarafından alıp götürülmüştür (Vasilyev, 1983, s. 36). Sertkaya (2008, s. 10) ve Bazılhan a göre nerede olduğu bilinmemektedir. Kormuşin ise Tuva Müzesinde olduğunu belirtmiştir (2008, s. 155). Bazılhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=2&oid=292&lang=k. Yukarıda verilen birkaç örnekte de görüldüğü gibi bazı yazıtların bugün nerede olduğu bilinmemekte veya çelişkili bilgilerle karşılaşılmaktadır. Bunu önlemek için öncelikle Minusinsk, Tuva, Abakan ve Krasnoyarsk kentlerinde bulunan müzelerdeki yazıtların tek tek envanter bilgileri çıkarılmalıdır. 3. Yenisey Yazıtlarının Yayımları ile İlgili Sorunlar: V. Thomsen, ölümünden önceki döneme kadar ele geçen yazıtların tümünü asistanı Kurt Wulff ile birlikte yayımlama düşüncesinde idi. Ancak Thomsen in 1927 de, Wulff un ise 1939 da ölümü, çalışmanın tamamlanmasına engel olmuştu. Hem Thomsen in hem de Wulff un okuma ve anlamlandırma denemeleriyle özellikle kimi yazıtların sorunlu yerlerindeki harf teşhislerini içeren materyal P. Aalto tarafından yayımlanmıştı. Bk. Aalto 1976, 1981 ve 1991.

Erhan AYDIN 93 Yenisey Yazıtlarının önemli çalışmalarından sayılan D. D. Vasilyev in Korpus unda bazı yazıt metinleri bulunmamaktadır. Örneğin: Haya-Uju (E 24) (Radloff: Kemçik-Kaya-başı), Taş Ağırşak I (E 87) (Kamennoye Pryaslitse I), Mugur-Sargol III (E 145). Üstelik Vasilyev, yazıt metnini yalnızca harf çevrimi (transliterasyon) ile vermiştir. Yazı çevrimi (Transkripsiyon) ve çeviri olmadığı için Türk dili araştırmacılarının dışındakilerin eserden yararlanması oldukça zordur. Yenisey yazıtlarını numara sırasına göre değil de yazıtın bulunduğu bölgeye göre sıralayan İ. V. Kormuşin in yayımladığı Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, tekstı i issledovaniya (Moskova, 1997) adlı çalışmasının ilk ve genişletilmiş 2. baskısında (2008), birçok yazıtın bulunmadığı söylenebilir. 4. Güney Yenisey Yazıtları ile İlgili Sorunlar: 1977 yılında V. F. Kapel ko Hakasya da bulunan Ozernaya II (GY 10) yazıtı ile Edegey I (GY 11) ve daha sonra Edegey II (GY 12), Edegey III (GY 13) ve Çinge (GY 14) Yazıtlarındaki kimi harflerin diğer Yenisey Yazıtlarındaki harflerden farklı olduğu sonucuna varmıştı (Sertkaya, 2008, s. 13). Bunun üzerine önceki Yenisey Yazıtları tekrar gözden geçirildi ve bazıları oradan çıkarılıp farklı alfabe iddiasıyla Güney Yenisey Yazıtları bölümüne aktarıldı. Güney Yenisey Yazıtları nın farklı bir alfabe ile yazıldığı düşüncesinin en hararetli savunucusu İ. L. Kızlasov dur. Özellikle 1994 yılında yayımlanan Runiçeskiye pis mennosti Yevraziyskih stepey (Moskova, 1994, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Institut Arheologii) adlı önemli eserinde hem Avrasya boyunca kullanıldığı bilinen Kök Türk harflerinin izini sürmüş hem de Yenisey Yazıtları ve Güney Yenisey Yazıtlarındaki kimi sorunlu yerler üzerinde durmuştur. Bu çalışmanın dışında bir önemli çalışma da L. R. Kızlasov ile İ. L. Kızlasov un beraber hazırladıkları ve Muvaffak Duranlı nın çevirisi ile Türkiye de de yayımlanan Sayan-Altay Türklerinin Yeni Runik Yazısı (Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, Ankara, 1994, s. 85-136) adını taşımaktadır. İ. L. Kızlasov, 1994 yılında yayımladığı Runiçeskiye pis mennosti Yevraziyskih stepey adlı kitabında 18 Güney Yenisey Yazıtı nın envanter bilgileri ile metne ait şemaları vermişti. İ. L. Kızlasov un verdiği 18 yazıt (1994, ss. 289-318), diğer Yenisey Yazıtlarıyla karşılaştırıldığında ortaya şu şekilde bir tablo çıkmaktadır: * Sulek III (GY 1) Yazıtı, Kara-Yüs I (E 39) Yazıtı nın 2. satırıdır. * Sulek IV (GY 2) Yazıtı, Kara-Yüs I (E 39) Yazıtı nın 3. satırıdır. * Sulek V (GY 3) Yazıtı, Kara-Yüs I (E 39) Yazıtı nın 4. satırıdır. * Sulek VI (GY 4) Yazıtı, Kara-Yüs I (E 39) Yazıtı nın 6. satırıdır. * Minusinsk Müzesindeki Ağırşak (GY 5) yazıtı, Taş Ağırşak I (E 87) Yazıtıdır. * Uybat Gümüş Kap (GY 6) Yazıtı, Uybat VII (E 83) Yazıtıdır. * Sargol (GY 7) Yazıtı, 1982 yılında M. A. Devlet tarafından Ortaa-Sargol ve Mugur- Sargol civarında bulunmuştur. Yazıtta 17 harf bulunmakta olup satır uzunluğu 14 cm. dir. Bu yazıt öncekiler gibi eski Yenisey Yazıtları ndan olmayıp yeni bulunanlardandır. * Aymırlıg I (GY 8) Yazıtı, Aymırlıg Kurganından Yay Kılıfı I (E 141) Yazıtıdır. * Aymırlıg II (GY 9) Yazıtı, Aymırlıg Kurganından Yay Kılıfı II (E 142) Yazıtıdır. * Ozernaya II (GY 10) Yazıtı da yeni yazıtlardan olup 1977 yılında V. F. Kapel ko tarafından Hakasya da Ozernaya dağının incelenmesi sırasında bulunmuştur. * Edegey I (GY 11) yazıtı 1977 yılında V. F. Kapel ko tarafından Yenisey in sol kıyısındaki Turan dağının iç eteğindeki Tagar kurganlarından birinin köşeli güneydoğu taşında bulunmuştur. Bu yazıta Turan III yazıtı da denmektedir.

94 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu * Edegey II (GY 12) Yazıtı da yeni bulunmuş yazıtlardan biri olup Edegey II Steli nin doğu kenarına kazınmış toplam 11 harften oluşmaktadır. * Edegey III (GY 13) Yazıtı 1978 yılında L. R. Kızlasov tarafından bulunmuştur. Harfler, Edegey anıt yapısı merkezinde duran dar bir stelin kuzeydoğu tarafındadır. * Çinge (GY 14) Yazıtı da Edegey I, II, III gibi yeni yazıtlardan olup 1985 yılında N. V. Leontiyev tarafından Yenisey in Çinge ırmağına akan sağ kolunun sol kıyısında bulunmuştur. * Edegey IV (GY 15) Yazıtı 1987 yılında İ. L. Kızlasov tarafından bulunmuştur. Harfler levhanın uzun ekseninin köşesi altındadır. İşaretler 12 değişik şekildedir. * Edegey V (GY 16) Yazıtı ise 1987 yılında İ. L. Kızlasov tarafından diğer Edegey Yazıtlarının yakınında bulunmuştur. Metin soldan sağa doğrudur. Yazıt 30 cm uzunluğunda olup 23 işaret seçilebilmekte, 4 işaret ise seçilememektedir. * Edegey VI (GY 17) Yazıtı 1987 yılında İ. L. Kızlasov tarafından bulunmuş olup Stelin uzun ekseninin köşesi altına bir satır olarak (3,3 cm.) kazınmış üç runik işaretten oluşmaktadır. * Karban (GY 18) Yazıtı 1988 yılında V. N. Elin ve E. P. Matoçkin tarafından Katun ırmağı civarında Karban vadisinde bulunmuştur. 17 harften oluşan satırın uzunluğu 20 cm. dir. Görüldüğü gibi toplam 18 tane olduğu bildirilen bu yazıtların 8 tanesi önceki Yenisey Yazıtlarından olup geri kalan 10 tanesi ise son yıllarda bulunmuştur. Genel olarak farklı harf şekillerinin olduğu doğru olsa da İ. L. Kızlasov un verdiği tek metinden hareket ederek buradaki harflerin diğer Yenisey Yazıtlarındakilerden farklı olduğu hükmüne varmak için çok daha fazla tartışılması gerektiği düşünülmektedir. Ancak neredeyse Kızlasovlardan başka araştırmacıların konu ile ilgilenmedikleri açıktır. 5. Yazıtlardaki Harf ve Damgalarla İlgili Sorunlar: Yenisey Yazıtlarıyla ilgili anılmaya değer en önemli özelliklerinden biri onların büyük bir olasılıkla halkın elinden çıkmış olmasıdır. Bu bakımdan dönemin diyalektik özelliklerini daha iyi yansıtması mümkündür. Günümüz mezar taşlarındaki veciz sözleri andıran bu yazıtlardaki cümlelerin kısalığı ne yazık ki anlamdaki bütünlüğü yakalamaya engel olmaktadır. Bu nedenle yazıtların estampajını alacak kişilerin rötuş yapmadan ham hâliyle bilim dünyasının yararına sunması çok büyük önem kazanmaktadır. Eğer estampaja alma olanağı yoksa çözünürlüğü yüksek fotoğraflarla da harflerin teşhisi mümkün olabilecektir. Her araştırmacı kendi gözlemiyle teşhis ettiği harfi işaretlediğinde ortaya çok farklı metinler çıkabilmektedir. Gerçekten de elimizdeki metin görüntülerinin birbirinden farklı olduğu gözlemlenmiştir. Bu nedenle araştırmacı, kendi metni üzerinde değişiklikler yapmadan önce başkalarının da kendi materyalinden yararlanmasına olanak tanımalıdır. 6. Sonuç: Yenisey Yazıtlarının toplam sayısı 180 civarında olsa da Moğolistan bozkırlarındaki yazıtlar kadar ses getirici etkiye sahip olamamışlardır. Elbette bunun temel nedeni Yenisey metinlerinin genelinin az satırlı olmasıdır. Ancak yine de bazı yazıtlardaki anlam bütünlüğü oldukça iyidir. Özellikle Elegest I (E 10), Begre (E 11), Oçurı (E 26), Altın-Köl I (E 28), Altın- Köl II (E 29), Hemçik-Çırgakı (E 41), Köjeelig-Hovu (E 45), Abakan (E 48) gibi çok satırlı yazıtlar gerçekten hem Yenisey Kırgızları için hem de bütün Türk halkları için paha biçilmez değere sahiptir.

Erhan AYDIN 95 Kaynakça Aalto, P. (1976). Vilhelm Thomsen und die geplante Gesamtausgabe der alttürkischen Inschriften. Walther Heissig (Hrsg.): Altaica Collecta. (Berichte und Vorträge der XVII. PIAC 1974 in Bonn/Bad Honnef). Wiesbaden: Harrassowitz, ss. 77-81 Aalto, P. (1981). Central Asiatic epigraphic and manuscript material in Finland. Journal Asiatique 269, 3-10. Aalto, P. (1991). Old Turkic epigraphic materials. (Gathered by. J. G. Granö). Journal de la Société Finno Ougrienne 83, 7-78. Barutçu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde Dil ve Edebiyat. Türkler, c. 3, 481-501. Devlet, M. A. (1982). Petroglifı na koçevoy trope. Moskova. DTS : Nadelyayev, V. M. - D. M. Nasilov - E. R. Tenişev - A. M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. Erdal, M. (1998). Eine unbekannte Jenissei-Inschrift aus der Adrianov-Kollektion. J. P. Laut M. Ölmez (hzl.): Bahşı Ögdisi. (Festschrift für Klaus Röhrborn anlässlich seines 60. Geburtstag/60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı). Freiburg-İstanbul: Simurg, 83-96. Erdal, M. (2002). Anmerkungen zu den Jenissei-Inschriften. M. Ölmez - S.-Ch. Raschmann (Hzl.): Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags. İstanbul, Berlin, 51-73. Kızlasov, İ. L. (1994). Runiçeskiye pis mennosti Yevraziyskih stepey. Moskova: Rossiyskaya Akademiya Nauk, Institut Arheologii. Kızlasov, L. R. İ. L. Kızlasov (1994). Sayan-Altay Türklerinin Yeni Runik Yazısı. Çev.: M. Duranlı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, 85-136. Kormuşin, İ. V. (1997). Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, tekstı i issledovaniya. Moskova: Nauka. Kormuşin, İ. V. (2008). Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, grammatika, tekstologiya. Moskova: Nauka. Malov, S. E. (1952). Yeniseyskaya pis mennost tyurkov, tekstı i perevodı. Moskova-Leningrad. Orkun, H. N. (1938). Eski Türk Yazıtları II. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Orkun, H. N. (1940). Eski Türk Yazıtları III. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St-Petersburg. Sertkaya, O. F. (2008). Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri Üzerine. Dil Araştırmaları 2, Bahar, 7-34. Şçerbak, A. M. (1970). Yeniseyskiye runiçeskiye nadpisi k istorii otkrıtiya i izuçeniya. Tyurkologiçeskiy Sbornik 1970, 111-134. Temir, A. (1991). Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Ankara: Türk Dil Kurumu. Vasilyev, D. D. (1976). Pamyatniki Tyurkskoy Runiçeskoy Pis mennosti Aziatskogo Areala. Sovyetskaya Tyurkologiya 1976/1, ss. 71-81. Vasilyev, D. D. (1983). Korpus Tyurkskih runiçeskih Pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. http://irq.kaznpu.kz/?lang=k&mod=1&tid=2 (15.04.2010).