Publication of Association Esprit, Société et Rencontre Strasbourg/FRANCE The Journal of Academic Social Science Studies Volume 5 Issue 8, p. 505-511, December 2012 RAST ŞARKILARDA ARALIKLARIN KULLANIMI USAGE OF INTERVAL IN RAST COMPOSITIONS Yrd. Doç. Dr. Meltem EROL DÜZBASTILAR Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, Müzik Öğretmenliği Anabilim Dalı
Rast Şarkılarda Aralıkların Kullanımı 506 Abstract With the area it contains, the depth and the variabilities it has, the Traditional Turkish Music forms a cultural wealth in history (Ay, 1988: 540). Rast maqam in Traditional Turkish Music is the fifth most frequently used maqam in TRT repertoire, one of the widest collection of Traditional Turkish Music. The aim of this study is to analyse the usage of Rast maqam intervals by using computer thecnology. The computer thecnology which has shown a great progress in recent years, is begun to be used in music dcypline researches and analysis, and it provided great opportunities to the researchers. The usage of computer spreads in music researches at thace phase of analysing the data (Erol, 2007:38). The studies which take long time, and have hard, monotonuous process steps, begun to be made in the music field and spread among the teachers by the help of the computer thecnology. In this study, 50 Rast composition which are choosen randomly are analyzed by using computer thecnology to determine the usage of Rast maqam intervals. As the result of this study, the usage of Rast maqam intervals are determined and explained with examples. According to the results of this study B2 interval to the direction of low pitched voice field is determined as the most frequently used interval, and K6 interval to the direction of low pitched voice field is determined as the least used interval of the Rast Maqam. This study is important because of displaying characteristics of Rast melodies. It is thought that this study will provide a new perspective to the researchers, composers, players, teachers and learners, and will contribute to their studies. Key Words: Rast Maqam, Musical İntervals, Statistical Analysis. Öz Kapsamış olduğu alan ile Geleneksel Türk Sanat Müziği, tarih içindeki derinlik ve çeşitliliği ile geniş bir kültür zenginliği meydana getirmektedir (Ay, 1988: 540). Geleneksel Türk Sanat Müziği içinde Rast makamı, günümüze ait en geniş koleksiyonlardan biri olan TRT Türk Sanat Müziği Sözlü Eserler Repertuarı nda en sık kullanılan beşinci makamdır. Çalışmanın amacı, bilgisayar teknolojisinden faydalanarak Rast şarkılarda aralıkların kullanım durumlarını belirlemektir. Son yıllarda büyük ilerleme gösteren bilgisayar teknolojisi, müzik alanındaki çalışma ve analizlerde de kullanılmaya başlamış ve araştırmacılara büyük imkanlar sağlamıştır. Müzik araştırmalarında verilerin analizi aşamasında bilgisayar kullanımı tüm dünyada giderek yaygınlaşmaktadır (Erol, 2007:38). Uzun zaman alan, zor ve monoton işlem basamakları olan çalışmalar, bilgisayar teknolojisi yardımıyla, müzik alanında da yapılmaya ve özellikle eğitimciler arasında yaygınlaşmaya başlamıştır. Çalışmada Rast makamında aralıkların kullanım durumlarını belirlemek amacıyla, rastgele seçilen 50 Rast şarkı bilgisayar ortamında istatistiksel yöntemlerle analiz edilmiştir. Analiz sonucunda Rast makamındaki aralıkların kullanım durumları belirlenerek, örneklerle açıklanmıştır. Çalışma soncunda Rast makamında en fazla kullanılan aralığın pest yöne doğru kullanılan B2 li aralığı, en az kullanılan aralığın ise yine pest yöne doğru kullanılan K6 lı aralığı olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Çalışma, aralıkların kullanımı konusunda Rast ezgilerin karakteristik özelliklerini ortaya koyması bakımından önem taşımaktadır. Çalışmanın araştırmacı, besteci, icracı, öğretmen ve öğrencilere yeni bakış açıları kazandıracağı ve önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. Anahtar kelimeler: Rast Makamı, Aralıkların kullanımı, İstatistiksel analiz.
507 1. Giriş Meltem EROL DÜZBASTILAR KapsamıĢ olduğu alan ile Geleneksel Türk Sanat Müziği, tarih içindeki derinlik ve çeģitliliği ile geniģ bir kültür zenginliği meydana getirmektedir (Ay, 1988: 540). Makamsal açıdan bakıldığında Geleneksel Türk Sanat Müziği içinde Rast makamı, en geniģ koleksiyonlardan birine sahiptir ve TRT Türk Sanat Müziği Sözlü Eserler Repertuarı nda en sık kullanılan beģinci makam olarak yerini almaktadır. Günümüzde, pek çok bilim dalı, bilgisayar teknolojisinin sağlamıģ olduğu yenilikleri yakından izlemekte ve kaydedilen bütün aģamaları alanlarına kazandırmaya çalıģmaktadırlar. Bugüne değin yapılan çalıģmalardan alınan sonuçlar göstermiģtir ki, bilgisayar ve bilgisayar teknolojisi ile iģlevini sürdüren bütün aygıtlar, ilgili alana sınırsız olanaklar getirmiģtir (Cevher, 2002: 277). Uzun zaman alan, zor ve monoton iģlem basamakları nedeniyle cesaret edilemeyen çalıģmalar, bilgisayar teknolojisi yardımıyla, müzik alanında da yapılmaya ve özellikle eğitimciler arasında yaygınlaģmaya baģlamıģtır. Bu çalıģmada, Rast makamında aralıkların kullanım durumlarını belirlemek amacıyla, 25409 notadan oluģan büyük bir veri tabanı üzerinde yoğun iģlemler gerektiren aģamalarda, bilgisayar desteğinden yararlanılmıģtır. Rasgele seçilen 50 Rast Ģarkı, bilgisayar ortamında istatistiksel yöntemlerle analiz edilmiģtir. 1.1. Amaç ÇalıĢmanın amacı, bilgisayar teknolojisinden faydalanarak Rast Ģarkılarda aralıkların kullanım durumlarını belirlemektir. 1.1. Önem ÇalıĢma, aralıkların kullanımı konusunda Rast ezgilerin karakteristik özelliklerini ortaya koyması bakımından önem taģımaktadır. 2. Yöntem Bu araģtırmada genel tarama modeli kullanılmıģtır. Tarama modellerinde önemli olan, varolanı değiģtirmeye kalkmadan gözleyebilmektir. Mevcut durumlar ve Ģartlar aynen ortaya konmaya çalıģılır. Genel tarama modelleri, çok sayıda elemandan oluģan bir evrende, evren hakkında genel bir yargıya varmak amacı ile, evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup, örnek ya da örneklem üzerinde yapılan tarama düzenlemeleridir. (Ġslamoğlu, 2003, 77; Kaptan, 1998, 59; Karasar, 2005, 77, 79, 81, 82; Karasar, 2005, 34). Veri tabanı üzerinde Alpharabius 1 yazılımı kullanılarak istatistiksel analizler yapılmıģtır. 1 Alpharabius, SQL, AWK ve Csound teknolojilerine dayalı bir müzikal analiz uygulamasıdır. M. Cihat Can tarafından C++ dilinde yazılmıģ olan Alpharabius'la güvenilir, hızlı ve kolay bir biçimde analiz kodları yazılabilir. SQL sayesinde büyük veri tabanlarında kısa sürede ayrıntılı aramalar gerçekleģtirilebilir. AWK'ın yalınlığı ve sadeliği kodlamaya büyük kolaylık getirir. Sesle ilgili iģlemleri ise bir sentezleme klasiği olan CSound üstlenmiģtir. Alpharabius MusicXML dosyalarını toplu olarak açıp kısa sürede büyük veri tabanları hazırlayabilir (Can, 2005). Alpharabius yazılımı, bir çok doktora ve yüksek lisans tezinde, bildiri ve makalelerde kullanılmıģtır/kullanılmaktadır. Örneğin; Nihavent Ezgilerin Ġstatistiksel Metodlara Dayalı Olarak Kemana Uygunluğunun Belirlenmesi (Erol, 2007), Türk ve Batı Çocuk ġarkılarının KarĢılaĢtırmalı Analizi (Göher, 2006), Zeybeklerin SQL Sorgulama Dili Ġle Analizi (Müezzinoğlu, 2004).
Rast Şarkılarda Aralıkların Kullanımı 508 3. Bulgular ve Yorum ÇalıĢmanın analiz aģamasında Rast makamındaki Ģarkılarda pest ve tiz bölgeye doğru kullanılan aralıklar incelenmiģ ve aralıkların kullanım sıklıkları belirlenmiģtir. Grafik 1 de, Rast Ģarkılarda kullanılan aralıklar görülmektedir. Sıfır noktası, unison aralığı anlamına gelmektedir. Sıfır noktasının sağında kalan kısım tiz bölgeye doğru kullanılan aralıkları, solunda kalan kısım ise pest bölgeye doğru kullanılan aralıkları göstermektedir. Bu çalıģmadaki ikili aralıklar, batı müziği literatüründe kullanılan K2 li ve B2 li kavramlarıyla tanımlanmıģtır. Bu tanımlama çerçevesinde, standart bir ifadeyi sağlayabilmek amacıyla, Rast makamının Klasik Türk Müziği özgü büyük mücenneb (8 koma değerindeki ikili aralık) aralığı B2 li olarak, küçük mücenneb (5 koma değerindeki ikili aralık) K2 li olarak tanımlanmıģtır. Örneğin A4-B4 aralığı rast makamında bir koma bemolle kullanılmakta ve 8 koma değerindeki büyük mücenneb ile ifade edilmektedir. Bu çalıģmada A4-B4 aralığı B2 li olarak tanımlanmıģtır. Grafik 1. Rast Şarkılarda Kullanılan Aralıklar 30-2 25 20 15 0 2 10-1 5-12 -9-8 -7-6 -5-4 -3 0 1 3 4 5 6 7 8 9 101112 14-15 -10-5 0 5 10 15 20 Grafikte ilk dikkati çeken, üstteki üç noktadır. Sıfırın sol tarafında bulunan ve en sık kullanılmıģ olan -2 noktası, pest yöne doğru kullanılan B2 li aralığını göstermektedir. Ġkinci sırada sıfır noktası yani unison aralığı gelmektedir. Üçüncü sırada ise sıfırın sağında bulunan 2 noktası, tiz yöne doğru kullanılan B2 li aralığı bulunmaktadır. Kullanım sırası olarak bu üç noktadan sonra -1 ve 1 noktaları dikkati çekmektedir. -1, pest yöne doğru K2 li, 1 ise tiz yöne doğru K2 li aralığının kullanımını göstermektedir. Daha sonra uç bölgelere doğru gidildikçe, yani aralıklar geniģledikçe kullanım sıklıklarının belirgin Ģekilde azaldığı görülmektedir. AĢağıda, geniģ aralıkların kullanıldığı Yok mu Cana AĢkına Hiç ġefkatin Ģarkısının ilk diziği görülmektedir. ġarkıda, Rast makamında az kullanılan büyük atlamalar bulunmaktadır. Kullanım sıklığı bakımından birinci sırada yer alan pest yöne doğru B2 li aralığı da oldukça fazla kullanılmıģtır.
509 Meltem EROL DÜZBASTILAR Şekil 1. Geniş aralıklar kullanılan bir ezgi Küçük aralıkların kullanımına örnek olarak da ġekil 2 de Bir BakıĢla Bağladın Ģarkısının ilk dizeği verilmiģtir. ġarkıda, ard arda gelen sesler birbirine yakın hareketlerde bulunmuģtur. Kullanım sıklığı bakımından ikinci sırada yer alan unison aralığının çok kullanıldığı görülmektedir. Şekil 2. Dar aralıklar kullanılan bir ezgi Rast Ģarkılarda aralıklar, kullanım sıklığı yüzdeleriyle birlikte Tablo 2 de gösterilmiģtir. Pest yöne doğru olan aralık kullanımları (-) olarak gösterilmektedir. Örneğin B2 li aralığı tize doğru bir gidiģi gösterirken -B2 li aralığı pest bölgeye doğru bir gidiģi göstermektedir. ġarkılarda -B2 li aralığının kullanım sıklığı yüzdesi % 28,35 tir. Unison aralığının kullanım sıklığı yüzdesi 23,77 iken B2 li aralığınınki 16,45 tir. Ġlk üç aralığın toplam kullanım yüzdeleri %68,57 dir. Bu üç aralıktan sonra belirgin Ģekilde bir düģüģ vardır. Tabloda alt sıralara inildikçe, aralıkların büyümesiyle birlikte kullanım sıklığının da azaldığı görülmektedir. ġarkılarda en az kullanılan aralıklar, pest yöne doğru kullanılan K6 lı ve tiz yöne doğru kullanılan B7 li aralığıdır. ġarkılarda kullanılan en dar aralık unison aralığı, en geniģ aralık ise tiz yöne doğru kullanılan, oktav+b2 li aralığıdır. Oktav aralığı -5 li, 6 lı ve 7 li aralıklardan daha geniģ olmasına rağmen, kullanım sıklığı bakımından bu aralıklardan daha üst sıralarda yer almıģtır.
Rast Şarkılarda Aralıkların Kullanımı 510 Tablo 1. Rast Şarkılarda Pest ve Tiz Bölgeye Doğru Kullanılan Aralıklar Sıra No Aralıklar KS % 1 -B2 28,35 2 unison 23,77 3 B2 16,45 4 -K2 9,78 5 K2 5,54 6 K3 3,48 7 -K3 2,82 8 T4 2,12 9 B3 2,06 10 -B3 1,65 11 -T4 1,42 12 T5 1,12 13 B6 0,33 14 -T5 0,27 15 oktav 0,23 16 K7 0,17 17 E5 0,14 18 K6 0,11 19 -E5 0,06 20 Oktav+B2 0,05 21 -oktav 0,04 22 -B6 0,03 23 B7 0,01 24 -K6 0,01 Toplam 100 SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuçlar Rast makamında en fazla kullanılan aralık pest yöne doğru kullanılan B2 li aralığıdır. B2 li aralığının kullanım yüzdesi % 28,35 tir. Ġkinci sırada unison aralığı gelmektedir, kullanım sıklığı yüzdesi 23,77 dir. Üçüncü sırada ise % 16,45 lik kullanım yüzdesi ile tiz yöne doğru kullanılan B2 li aralığı bulunmaktadır. Ġlk üç aralığın toplam kullanım yüzdeleri %68,57 dir. Ġlk üç aralıktan sonra kullanım sıklığı belirgin Ģekilde düģmektedir. Daha sonra pest yöne doğru K2 li ve tiz yöne doğru K2 li aralığı kullanılmıģtır. Bu iki aralığın toplam kullanım yüzdeleri ise %15,32 dir. Unison, K2 li ve B2 li aralıklarının bulunduğu ilk beģ aralık, %83,89 kullanım yüzdesine sahiptir. Aralıklar geniģledikçe kullanım sıklıklarının belirgin Ģekilde azaldığı görülmektedir.
511 Meltem EROL DÜZBASTILAR ġarkılarda en az kullanılan aralıklar, pest yöne doğru kullanılan K6 lı ve tiz yöne doğru kullanılan B7 li aralığıdır. ġarkılarda kullanılan en dar aralık unison aralığı, en geniģ aralık ise tiz yöne doğru kullanılan, oktav+b2 li aralığıdır. Oktav aralığı -5 li, 6 lı ve 7 li aralıklardan daha geniģ olmasına rağmen, kullanım sıklığı bakımından bu aralıklardan daha üst sıralarda yer almıģtır. Öneriler Bu çalıģma, Geleneksel Türk Sanat Müziği makamlarının, makamsal seyir özelliklerinin istatistiksel verilerle bilimsel olarak ortaya konmasında bir örnek olarak kullanılabilir. ÇalıĢma sonuçları, Rast makamının karakteristik özelliklerinin istatistiksel verilere dayandırılarak belirlenmesinde kullanılabilir. Bilgisayar teknolojisi yardımıyla yapılacak bu gibi çalıģmaların Geleneksel müziklerimizi tanımayı ve tanıtmayı kolaylaģtıracağı ve bu çalıģmaların desteklenerek çoğaltılması gerektiği düģünülmektedir. Bilgisayar teknolojisi kullanımının yaygınlaģmasıyla daha önce uzun, monoton ve zor olan çalıģmalar daha kısa zamanda, daha doğru sonuçlar elde edilerek yapılabilir. KAYNAKÇA AY, Göktan. (1988). Türkiye de Acilen Bir Türk Musiki AraĢtırma Enstitüsü ya da Merkezi Kurulmalıdır. Birinci Müzik Kongresi Bildiri Kitabı. Ankara. CEVHER, M. Hakan. (2002). Bilgisayar ile Kulak Eğitimi. 21. yy. BaĢında Türkiye de Müzik Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ankara. EROL, Meltem. (2007). Nihavent Ezgilerin Ġstatistiksel Metodlara Dayalı Olarak Kemana Uygunluğunun Belirlenmesi. YayınlanmamıĢ Doktora Tezi. ĠSLAMOĞLU, Ahmet Hamdi. (2003). Bilimsel AraĢtırma Yöntemleri. Ġstanbul: Beta Basın Yayım Dağıtım Aġ. KAPTAN, Saim. (1998). Bilimsel AraĢtırma ve Ġstatistik Teknikleri. Ankara: TekıĢık Web Ofset Tesisleri. KARASAR, Niyazi. (2005). Bilimsel AraĢtırma Yöntemi. Ankara: 3A AraĢtırma Eğitim DanıĢmanlık Ltd. ġirketi Türk Sanat Müziği Seçme Eserler 1. (1998). Ankara. Müzik Dairesi BaĢkanlığı Yayınları. Türk Sanat Müziği Seçme Eserler 2. (1998). Ankara. Müzik Dairesi BaĢkanlığı Yayınları.