355 ARNAVUTLUK, MAKEDONYA VE KOSOVA ÖZEL NDE BALKANLAR DA EMEKL L K S STEMLER N N KOORD NASYONU GEREKL L 1 P rof. Dr. Merita (Vaso) XHUMARI Tiran Üniversitesi, Arnavutluk Ekonomik Araflt rmalar Merkezi, Arnavutluk Çev. Ayfle Merve KAMACI 1. Sosyal Politika Ba lam Bu bildiride, Avrupa entegrasyon sürecinde Bat Balkan ülkelerinin karfl laflt sosyal sorunlar ve emeklilik sistemlerinin koordinasyonu gereksinimi ele al nacak. Ekonomik iflbirli in yan s ra, sosyal güvenlik düzenlemeleri de Balkan ülkelerinin Avrupa entegrasyon sürecinde önemli hususlardand r. 2000 y l ndan sonra, AB gündeminde sosyal politikaya özellikle itina edilmifl, bu durumun yans malar AB nin Balkan ülkelerine yönelik yard m projelerinde de görülmüfltür. Sosyal politikaya verilen önem, AB entegrasyonu sürecinde Balkan ülkelerinin sa lam fl oldu u ilerleme ile de iliflkilidir. Makedonya AB üyeli i için aday ülke konumuna geldikten sonra, AB ile stikrar ve Ortakl k Anlaflmas n n imzalamas n n ard ndan Arnavutluk da, aday ülkelik baflvurusunu yapm flt r. Kosova ise flu s ralar ba ms zl n n keyfini ç karmakta 2 ve uluslararas yard mlarla birlikte devlet inflas sürecinden geçmektedir, ayr ca AB entegrasyonu sürecine yönelik eylemlere geçme öncesindedir. Sosyal politika geliflmeleri, özellikle de emeklilik sistemlerinin reformasyonu, her bir ülkedeki iç geçifl politikalar n, sosyalist rejimin düflüflünden sonra uluslararas örgütlerden al nan politikalar ve artan AB entegrasyon süreçlerinin etkisini yans tmaktad r. Di er bir taraftan emeklilik sistemi yaln zca tüm sosyal sistemdeki de ifliklikleri yans tmakla kalmaz, ayn zamanda de ifliklikleri etkileyen araçlardan biridir. Bilhassa her iki cinsin ifl gücü pazar na kat l - m, insanlar n serbest dolafl m gibi konularda harekete geçiren bir etkendir.
356 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Yeni emeklilik planlar oluflturmak veya var olan sistemi Balkan ülkelerindeki yeni sosyal ve ekonomik gerçeklere uyum sa layacak flekilde yeniden modellemek, her Balkan ülkesinin stratejik hedeflerinin bafl nda gelmektedir. Sosyal devlet, temel yasalar - Anayasa düzeyinde kabul edilmektedir ve sosyal haklar n garanti edilmesi, stratejik hedeflerin bafl nda yer almaya devam etmektedir. Bu nedenle bu bölgede karar alma süreci, sosyal gereklilikler ve ekonomik kalk nma öncelikleri aras ndaki denge sa lanarak sürdürülmelidir. Arnavutluk, Kosova ve Makedonya da farkl yaklafl mlar ve emeklilik sistemleri kullan lmaktad r. Arnavutluk taki yafll l k sigortas sistemi tipik Bismarck modeline dayanmaktad r. Bu model, ortaya ç kt Almanya da bile düzenleme aflamalar ndan geçmektedir. Kosova daki yafll l k sigortas sistemi, temelde Beveridge modeline dayand r larak oldukça yeni bir sistem olarak oluflturulmufltur. Makedonya sisteminde ise, Avrupa ülkelerinde gelifltirilen iki yafll l k sigortas sisteminin birleflimi kullan lmaktad r: An nda öde yöntemi ve sermaye fonlu yöntem. Asl nda Makedonya da daha çok sveç modeli takip edilmektedir. Arnavutluk, Kosova ve Makedonya da nüfusun az olmas, nüfusun %50 den fazlas n n 35 yafl n alt nda olmas ile görece genç nüfus, yüksek iflsizlik oran, kifli bafl na düflen düflük GSY H oran ve benzeri ortak genel göstergeler olmas na ra men, neden farkl yaklafl mlar benimsenmifltir? Toplumlar m z n, modern emeklilik sistemlerini yap land rma anlam nda AB deneyimlerinden yararlanma avantaj bulunmaktad r. Çünkü toplumlar - m z AB geliflimlerinin etkilerine aç k konumdad r. Di er taraftan Balkan ülkeleri art k bölgede oluflturulan sistemle rekabet etmek üzere birbirlerinin emeklilik sistemlerini tam anlam yla koruyacak serbestli e sahip de ildir. Bat Balkanlar da sosyal güvenlik, geleneksel olarak hem eski sistemde hem de reforme edilen yeni sistemde istihdam durumu ile iliflkilendirilir. Pazar ekonomisine geçiflle nüfusun büyük katmanlar n n istihdam durumlar, devlet sektöründe istihdam halinden iflsizli e dönmüfltür. flsiz b rak lan kifliler, kendi ifllerini kendileri kurmaya veya aile flirketlerini devam ettirmeye çal flmaktad r. Di er yandan resmi olmayan ekonomi büyümelerinin, reforme edilen an nda-öde sosyal güvenlik sistemleri üzerinde olumsuz etkisi olmufltur.
Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Özelinde Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyonu 357 Tablo 1: Bat Balkan Ülkelerinde Genel Göstergeler *veri bulunamad Kaynak: Krohnert Hobmann-Klingholz, Europe s Demographic Future, Berlin Institute for Population and Development, 2008, s.325.
358 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Emeklilik sistemini incelemede kullan lan bölgesel yaklafl m, Balkan ülkelerinin ayn anda demokratik rejimler, serbest pazarlar, yasal ve sosyal devletler oluflturma aflamas nda karfl laflt meydan okumalara dayanmaktad r. Mevcut ekonomik büyümeye ra men, Bat Balkan ülkelerinin Avrupa ülkelerine k yasla kifli bafl na GSY H oranlar düflüktür. Bu ülkeler ayn zamanda küresel ekonomiye ba lanma anlam nda büyük s k nt lar yaflamaktad rlar. Sanayisizleflme Makedonya da ve Arnavutluk ta ifl imkânlar n bozmufl ve çok say da KOB ve serbest meslek erbab n n ortaya ç kmas na neden olmufltur. flsizlik, gayri resmi ekonomiler, düflük gelirler ve göçmen akrabalar ndan gönderilen havalelere bel ba layan ev halk, bu ülkelerin ortak özelliklerindendir. Düflük uluslararas sermaye ak fllar, düflük ihracat rekabetçili i ve genifl çapl yoksulluk durumlar Arnavutluk, Makedonya ve Kosova n n bu gibi aç k sistemlerde küresel ekonomi ile rekabet edebilirli ini elinden almaktad r. Bu ülkeler, kalk nmalar için elzem de erde olan bölgesel iflbirli i gereklili ini fark edememifllerdir. Balkan ülkeleri aras ndaki ekonomik iflbirli i ve iliflkiler, kendine pazarda yer bulmaya çal flan ifl gücü gibi di er verimlilik faktörlerinin serbest hareketini geniflletmenin öneminin alt n çizmektedir. fl gücünün serbest dolafl m, sosyal güvenlik koordinasyonu ve insanlar n emeklilik döneminde yaflamak istedikleri her yerde emeklilik maafl haklar n n kendilerine verilmesinin garanti edilmesi ile kolaylaflt r labilir. Ortak sorun/risklerin önemi ve emeklilik sistemlerinin karmafl kl, bunlar n Aç k Koordinasyon Methodu (AKM) nda AB deneyiminden yararlan larak koordine edilmesi sorusunu ortaya ç karmaktad r. 2. Emeklilik Reformlar Eski Yugoslavya dan kalan emeklilik sistemi yan s ra Arnavutluk taki emeklilik sistemi Belirli Yarar Esas na Dayanan sistemlerdir. Bu sistemde, emekliler çal flma y llar na ve maafllar na göre ek ödeme al r. Emekli maafllar tamamen maafl büyümelerine endekslidir, böylece yafll lar n yaflam standartlar kimi durumlarda çal flma yafl nda olan nüfusun durumundan daha iyi olmaktad r. Emekli maafllar n n amac sosyal statüyü korumakt r ve yerlefltirme oran 20, 40 y ll k çal flma sonras %70 ten %80 lere de ifliklik göstermektedir. Emeklilik yafl erkeklerde 60, kad nlarda 55 den azd r. Ayr ca madenciler gibi kimi iflçilere özel ayr cal klar sa lanmakta ve böylece bu iflçilere, herhangi bir gelir kesintisi olmadan, daha erken yafllarda emekli olma imkân verilmektedir. Sistem, genelde merkezi yönetimli olarak ve an nda öde (AÖ) temelinde finanse edilmektedir. 1990 lardan sonra tüm Bat Balkan ülkeleri, artan sosyal taleplerden gelen devlet bütçesi üzerindeki bask y azaltmak için emeklilik reformlar n be-
Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Özelinde Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyonu 359 nimsemifllerdir. Uluslararas örgütlerin, özellikle de Dünya Bankas n n yard mlar ile çok say da ülke, az geliflmifl sermaye piyasalar ortam nda, k smen özellefltirilmifl üç ayakl emeklilik sistemini uygulam flt r. Üç ayakl emeklilik sistemi terimi, 1994 y l nda yay mlanan Dünya Bankas destekli üç ayakl modelle iliflkilidir. Üç ayakl sistem afla dakilerden oluflmaktad r: 1. Devlet kontrolü alt nda, fon ayr lmam fl ve halka aç k olarak yönetilen tan mlanan kâr sistemi. 2. Devlet kontrolü alt nda, fon ayr lm fl ve özel olarak yönetilen tan mlanan katk sistemi. 3. Gönüllü emeklilik sistemi. Prensipte emeklilik sistemlerinin reform edilmesi politik tercihleri, tarihi gelenekleri ve farkl ülkelerin karfl laflmakta oldu u belirli ekonomik riskleri yans tmaktad r. Bat Avrupa ülkelerinin ço unda iki ayakl sistem terimi, genellikle kolektif ifl gücü anlaflmalar alt nda düzenlenen tamamlay c emeklilik taslaklar ile iliflkilendirilir. Baz ülkelerde bu türden kolektif taslaklar kamuya yar aç k flekildedir ve iflveren ile iflçiler aras ndaki iflbirli i yasalar n getirdi i zorunlulukla aç klanabilir. Di er ülkelerde ise kolektif taslaklar, s k bir flekilde özel tabanda oluflturulur ve kat l m zorunlu de ildir. ki ayakl emeklilik sistemlerinin temel özellikleri flu flekildedir: - kat l mc lara yönelik olarak mecburidir; - an nda öde ilkesine karfl olarak sermayeleflmeye dayanmaktad r; - özel hukuk huzurunda iflletilen fonlarla yönetilir; - tan mlanan katk prensibine dayal d r. Bu özellikler, H rvatistan, Makedonya ve Kosova da uygulanan iki ayakl emeklilik sistemlerinin tipik özellikleridir. Arnavutluk, S rbistan ve Karada da ise var olan emeklilik sistemleri yeniden flekillenme aflamas ndad r. Düflük istihdam oranlar, kay t d fl ekonomi ve katk toplamalar ndaki zay f kay tlar dolay s yla Arnavutluk ve di er Bat Balkan ülkelerindeki an nda öde emeklilik sistemi, ciddi bask alt ndad r. Resmi ekonomide yer alan özel flirketler ve serbest meslek çal flanlar bile minimum maafla göre ödeme yapmakta ve bu da çok say da insan n yaln zca minimum emeklilik maafl alaca anlam na gelmektedir. Ayr ca bu durum Sa l k Fonu, Emeklilik Fonu ve stihdam Fonu nun ço unlukla aç k vermesi ve bu fonlar n hükümetin zaten daralt lm fl bütçelerinden destek almas zorunlulu unu ifade eder. Hükümetin bu deste i sa lamas için de di er sosyal harcamalardan kesinti yap lmas gerekir. Emeklilik maafllar n n düflük oranlarda seyretmesine ra men, Makedonya da GSY H nin %9 unu ve Arnavutluk ta %5 ini kapsayan emeklilik giderleri oldukça pahal d r.
360 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress H rvatistan, Makedonya ve Kosova da uygulanan üç ayakl özellefltirilmifl emeklilik sistemi reformlar zorunlu bireysel tasarruflar flemas n oluflturmufltur. Kâr ve katk lar birbiriyle birlefltiren bu flema türlerinde, devletin eski sistemdeki gibi (örne in madenciler, askeri güçler vb. yönelik olarak) özel kategorilere dair öncelikler oluflturmas daha da zorlaflmaktad r. Geçifl sürecinde Balkan ülkelerinin karfl laflt temel s k nt gayri resmi istihdamd r. Bu, emeklilik sistemlerinin, maafla dayal modelde tan mlanan katk l emeklilik sistemlerine göre yeniden flekillendirilmesinin nedenlerinden biridir. Üç ayakl emeklilik sistemi modelinde, an nda öde finans yöntemi di er yöntemlerle birlefltirilmifltir. Bundaki amaç, kendi kendini destekleyen flemalar gelifltirmek ve sorumluluklar devlet, iflverenler ve iflçiler aras nda paylaflt rmakt r. Devlet, sigortal kiflilerin, tercihlerinin getirileri ile ilgili olarak objektif bir biçimde haberdar edildi inden emin olmal d r. Örne in, özel emeklilik fonlar veya yat r m düzenlemeleri ile ilgili olarak sigortal vatandafllar bilgilendirilmelidir. Genel emeklilik flemalar Arvanutluk, S rbistan ve Karada da yaln zca baz marjinal parametrik reformlara konu olmufltur. Bölgede zaten uygulanan üç ayakl emeklilik sistemlerine miras kalm fl sorunlar dikkate al n rsa, bu sistemleri benimsememifl olan ülkelere Arnavutluk, Bosna Hersek, Karada ve S rbistan, ileriye yönelik reformlar takip etmeleri ve mevcut olan an nda öde emeklilik sistemlerinin etkinli ini art rmaya yo unlaflmalar ve k smen özellefltirilmifl sistemlere dalmaktan uzaklaflmalar tavsiye edilebilir. 3
Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Özelinde Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyonu 361 Balkanlar daki emeklilik sisteminin karfl karfl ya oldu u ana sorun, sigorta kapsam ve yenileme oranlar n n art r lmas d r. Tekrar da t labilen faktör, eski rejimdeki gibi yine güçlüdür. Balkan devletlerinin ortak sorunu, emeklilik sistemlerinin pazar koflullar na daha iyi bir flekilde yerlefltirilmesi gereklili idir. Böylece teflvik edici fleyler art r lacak, sigorta prensibine öncelik tan nacak, gelir da l m ile karfl laflt rma yap lacak, daha yüksek katk lar ödenmesi özendirilecek ve bunlar n bir sonucu olarak daha yüksek kârlar elde edilebilecektir. Günümüzde AB, sosyal dayan flma ve sosyal içerme gibi yeni prensiplere yo unlaflmaktad r. Tüm sosyal aktörler, hatta savunmas z gruplar da dâhil olmak üzere, politika oluflturma sürecine kat labilmelidir. Bu fikir ilgili gruplar n uzun organizasyon geçmifllerinden gelmektedir. Bu gruplar art k, temsil ettikleri gruplar n yarar n korumak üzere yeni fikirlerle siyasi süreç alan na girmeye haz rlar. Bu, sosyal fark ndal n geliflmedi i ve grup temsilcilerinin yeterince etkin olamad toplumlar m zda nas l sa lanabilir? 3. AB Entegrasyonu Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyon Gereklili i Balkan ülkeleri için temel önceli in AB entegrasyonu olmas, emeklilik sistemleri ile ilgili olarak AB deneyimlerinden ve hedeflerinden yararlan lmas n kolaylaflt r yor. Balkan ülkeleri aras nda sosyal güvenlik ile ilgili ikili anlaflmalar n önemi yan s ra sosyal politika gündeminin ilk s ralar nda emeklilik sisteminin ilk aya düzenlemeleri yer alacakt r. Baz Balkan ülkelerinde yafll l k maafl sistemlerinin ilk aya n n ana özellikleri nelerdir? Bunlara bir bakal m.
362 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Tablo 2. Yafll l k Maafl Sistemlerinin lk Aya na liflkin Karfl laflt rmal Veriler, 2007 Sosyal güvenlik, ifl gücü piyasas ndan iflçilerin kal c veya geçici olarak ayr lmas gibi belirsiz ekonomik geliflim risklerine karfl koruma sa layan bir araçt r. Piyasa küreselleflti i sürece sosyal güvenlik gibi araçlar da küreselleflir. Bu yüzden, iflçilerin çal fl p daha sonra emekliliklerini yaflamak istedikleri her yerde, bugün ve yar n, sosyal haklar n n garanti edilmesine yönelik belirli ortak kurallar belirlenmelidir. Balkan ülkeleri ters yönde ilerlemektedir. Bugün AB devletleri yüz y l önce oluflturulan emeklilik sistemlerinin düzenlenmesi üzerine müzakereler yap yorsa, sosyalist rejimler döneminde benzer emeklilik sistemleri olan Arnavutluk, Makedonya ve Kosova n n da bunu yapmas gerekir. Ancak bu ülkeler, bu sorunu öyle farkl bir flekilde yeniden düzenliyorlar ki, Shengen vizesi al nd nda, insanlar n ve mallar n serbest dolafl m n n önünde engeller oluflabilir. Balkan bölgesinde emeklilik sistemi, ifl gücünün ve hizmetlerin serbest piyasas, serbest ticareti ve serbest hareketine karfl nas ld r, esnek ortama nas l daha iyi yerlefltirilebilir? Emeklilik sistemi farkl sosyal yap lara, demografik ve ailevi de iflikliklere nas l karfl l k vermektedir? Serbest mesleklerin yayg n oldu u toplumlarda emeklilik sistemi, fakirlik azaltma amac yla eflitlik gibi de erleri güçlendir-
Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Özelinde Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyonu 363 melidir veya buralarda katk prensibine ve sosyal adalete dayal gelir yenileme uygulanmal d r. Günümüzde AB yeni sosyal dayan flma formlar aray fl ndaysa, eski sosyalist sistemin ana özelli i olan yeniden da t lan faktör yine de güçlendirilmeli midir? Sosyal güvenlik yönetiminde üçlü yönetim organlar taraf ndan uygulanan ço ulcu politik sistem ve yeni ifl gücü iliflkileri, bu flekilde bir genel emeklilik sisteminin yeniden bölüflümü ile uyumlu olabilir mi? As l soru, herkesin insan sayg nl içinde yaflam n idame ettirebilece i gerekli kaynaklar n garanti edilmesinde yard mc olacak bir flekilde sosyal koruma sistemlerinin nas l organize edilece idir. Yani aktif nüfusun yafll lar için gereken ve kendilerine yetecek kadar gelir sa lamak üzere verebilecekleri kadar ödeme yapmas gerekmektedir. Bunlar, emeklilik sistemlerinin geliflimine yönelik elzem sorulard r. Emeklilik kurumlar, sürdürülebilirliklerini ve kâr yeterliliklerini art rmak, yeni realitelerde esnek olabilmek ve AB entegrasyonu sürecinde gerekli standartlara uyumlu olabilmek üzere yeniden flekillendirilme sürecindedir. Balkan ülkelerinin AB entegrasyon süreci, gündeme, sosyal koruma ve içerme konular n dâhil etmifltir. Emeklilik sistemi konusu da öncelikli konular aras ndad r. Sosyal Koruma Asgari Standartlar üzerine ILO Sözleflmesi, sürdürülebilir sosyal koruma sistemlerinin geliflimine yönelik stratejik hedeflerde önemle vurgulanan prensip olarak kabul edilmelidir. Bu, di er sosyal faydalarla birlikte emeklilik sistemlerinin entegrasyonuna dair bir baflka araçt r ve sigorta kapsam ve kârlar n yeterlili i kurallar na uyumludur. Avrupa entegrasyon sürecinde olan Arnavutluk, Makedonya ve Kosova daki emeklilik sistemlerinin koordinasyon gereklili i ve bu sistemlerle ilgili olarak Avrupa deneyimlerinden nas l yararlan labilece i, üzerinde yo unlafl lmas gereken hususlardand r. Balkan ülkelerinin AB entegrasyon süreci, ekonomide bölgesel iflbirli ine yönelik daha do al bir ortam oluflturmufltur. Bu iflbirli inin, ifl gücünün serbest dolafl m n ve iflçilerin sosyal haklar n n garanti edilmesi gereklili ini beraberinde getirece i umulmaktad r. 4. AKM Bölgedeki En Baflar l Deneyimler Aras Karfl l kl Bilgi Edinimi Balkanlar daki emeklilik planlar n n ilk aya n n koordinasyonu ve Aç k Koordinasyon Metodu (AKM), emeklilik sistemlerine dair en iyi deneyimlerin paylafl lmas nda kullan labilir. Bölgenin farkl ülkelerine tafl nan ve buralarda çal flan Balkan vatandafllar na yönelik imkânlar art ran bölgesel ekonomik iflbirli i, emeklilik sistemlerinin yasal çerçevesinde ilerlemeler sa lanmas n, hükümetler ve emeklilik planlar n n yönetiminden sorumlu ilgili birimler aras ndaki ikili anlaflmalar n gelifltirilmesini gerektiriyor.
364 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress AB, sosyal içerme ve 2006 y l ndan bu yana sosyal koruma üzerine, aday ve aday aday ülkeleri Aç k Koordinasyon Methodu ile haz rlamay hedeflemektedir. 5 Ortak çerme Belgeleri (O B) süreci, fakirli in ve sosyal d fllaman n üstesinden gelme ile ilgili ve 2006 y l ndan bu yana da üç ana alan olan emeklilik sistemleri, sa l k ve uzun süreli bak m ile ilgili bafll ca risklerin ana hatlar n belirler. Bu anlamdaki hedefler flu flekildedir: Sosyal uyum, erkek ve kad n aras nda eflitlik ve herkese yeterli, eriflilebilir, finansal olarak sürdürülebilir, uyarlanabilir ve etkili sosyal koruma sistemleri ve sosyal içerme politikalar arac l yla efl imkânlar sa lama. Daha genifl ekonomik büyüme, daha fazla ve daha iyi ifl imkânlar ve daha etkili bir sosyal tutarl l k hedefleyen Lizbon hedefleri ve AB Sürdürülebilir Geliflim Stratejisi aras nda etkin ve karfl l kl etkileflim sa lama. Politika tasar m, uygulamas ve takibinde iyi yönetim, fleffafl k ve hissedarlar n kat l m n sa lama. AB sosyal politika iflbirli i 2002 y l nda, 2004 y l nda AB ye kat lan 10 ülke ile bafllam flt r. Her iki taraftaki süreçlerin ö renilmesi, Sosyal Koruma ve çerme Çal flmalar na dayanmaktad r. 6 Aday aday ülkelerin aras ndaki iflbirli inin sosyal koruma ile iliflkilendirilme süreci hâlâ haz rl k aflamas ndad r. Sonuncusu 4 Mart 2009 da Tiran da gerçeklefltirilen AB Sosyal Koruma ve Sosyal çerme Süreci seminerler serisi yan s ra, Sosyal Koruma ve Sosyal çerme çal flmalar hep birden Bat Balkan ülkelerini desteklemektedir. 7 Halk ve hatta sosyal ortaklar ve Akademi; sosyal güvenlik flemalar ve Avrupa genel sosyal güvenlik politikas koordinasyonu kavramlar n n ne ifade etti i ve kat l mdan sonra elde edilecek hak ve zorunluluklar hakk nda yeterince bilgilendirilmemektedir Bölgesel düzeyde birleflik sosyal koruma, tercihleri art racak, istikrarl bir istihdam ve buna ba l emeklilik sistemi haklar n teflvik edecektir. Balkanlar da Sosyal Güvenlik Koordinasyon A, Üsküp te Sosyal Politika Üzerine Bölgesel Koordinasyon Merkezi ile bafllat lm flt r. Bat Balkan ülkelerinin AB entegrasyonu ba lam nda karfl laflt rmal çal flmalar n gelifltirilmesi ve desteklenmesi için daha fazla dikkat edilmesi gerekir. Kamu ve özel emeklilik sistemlerine dair entegre bir yaklafl m n hem yafll nüfus aras nda yoksullu un silinmesi üzerinde kesin bir etki yaratma hem de yeterli emekli maafllar oluflturmadaki önemi ana önceliktir. Bu zorlu yolda ülkelerimiz, katk sa alayan-
Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Özelinde Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyonu 365 lar ve faydalananlar aras ndaki fleffafl art rmal, emeklilik sisteminde gerçeklefltirilen reformlarla nelerin kamuyu bekledi i hususunda daha fazla bilgilendirmelidir. Özellikle emeklilik sistemleri konusunda Balkan ülkeleri aras nda deneyim paylaflma ve birbirlerinin süreçlerinden ders ç karma amac yla AKM nin bir araç olarak kullan lmas n n önemine de inmek istiyorum: Arnavutluk, emeklilik sistemlerinin reform edilmesi sürecinde di er ülkelerden neler ö renebilir? Yeniden da t lan ö eleri azaltarak emeklilik sistemi üzerinde güven infla etmek Çal flan planlar na yönelik vergi özendirici unsurlar ortaya sunmak Üretim özendiricilerle tar m alan nda serbest çal flan kiflilere destek sa lamak Evde çal flanlar n sigorta süreçlerini ve zor ifllerin katsay lar n bilme arac l yla tüm yafll lara yönelik olarak minimum gelir düzeyini garanti etmek %40 ortalama yenileme oran nda, zorunlu emeklilik maafl planlar ndan emeklilik maafl n garanti etmek ILO Sözleflmesi 102/1952 (Onayl,2005) Katk lara göre kârlar farkl laflt rma ayar mekanizmas n yükseltmek ve sosyal statüyü korumak, dizinleme süresini yasalarda düzenlemek Yasalarca tasdiklenen göçmen iflçi haklar ve ikili anlaflmalar kinci aya desteklemek; bu, iflçilerce finanse edilebilir. Sigorta/maafl çocuk yard m sa lamak Kosova neler ö renebilir? fiu anki emeklilik sistemine güven duyulmas n sa lama, katk lara göre emekli maafllar n farkl laflt rmak için AÖ sistemini uygulama veya uygulamama Ülkede enerji üretimi ve ihrac nda emekli maafl tasarruflar n kullanma, ekonomik kalk nma ve istihdam art rmay hedefleme Dizinleme kurallar n yasalarca düzenleme Makedonya neler ö renebilir? Devlet, iflveren ve çal flan katk lar aras nda sorumlulu u paylaflt rma Emeklilik tasarruflar n yat r m olarak kullanmak üzere bölgede ekonomik iflbirli i sa lama ve istihdam art rma
366 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Kalan emekli maafllar (en az befl y ll k sigortal ) için hiçbir koflul olmamas Cinsiyet yaklafl m kurallar birlefltirme Stratejik uzun vadeli sosyal ve ekonomik istikrar sa layan sosyal politika yaln zca vatandafllar n sosyal olarak korunmas n de il, ayr ca befleri potansiyellerin geliflmi üzerinde etkili olmay, insanlar n hukukun üstünlü üne sayg duymas n sa lamay hedeflemektedir. Vatandafllar, demokrasinin insan haklar na sayg oldu unu ve böyle bir demokrasiye, kat l mc emeklilik sisteminde dayan flma yoluyla ulafl labilece ini bilmeleri gerekir. Mevcut an nda-öde sisteminin sürdürülebilirli i üzerine bilhassa yo unlafl lmal d r. Ba ml l k oran n düflürmek ve de ifltirme oran n art rmak, günümüzde Balkan ülkelerinin en temel risklerindendir. Küresel piyasa etkisi ve fiyat liberalizasyonu, sonuç olarak sosyal standartlar n düflürülmesine neden olmufltur. Genç nesli katk da bulunanlar ve yafll nesli faydalananlar fleklinde tan mlamak üzere tüm nesilleri do rudan etkileyen etkili ve modern bir emeklilik sisteminin flekillendirilmesi gerekmektedir. Sosyal politikada demokrasi, belirli sosyal alanlar n sosyal politika oluflturma yap lar nda daha genifl flekilde temsil edilmesi olas l n ifade eder. Ancak ç karlar, gruplar ve bireyler bunlar n fark nda oldu unda temsil edilir. Sosyal yasamada hak ve sorumluluklara yönelik kamu bilgisi ve konuyla ilgili olarak tüm vatandafllar n bilgilendirilmesi, sürdürülebilir sosyal güvenlik sistemlerinin oluflturulmas nda tüm aktörlerin kat l m n tetikleyecektir. Sosyal politika geçmiflinden al nacak bir sonuç da, ilgili gruplar n ve sosyal programlar n baflar s n tetikleyen faktörlerden olan sosyal ortaklar n ilgi alanlar ndan gelecek bask d r. Bu deneyimi yaln zca belirli koflullarda, kolektif bilinçten ve mekanik dayan flmadan bireyselli e ve organik dayan flmaya geçifl sürecinde kullanmal y z. Sosyal güvenlik kurumlar n ve bunlar n geliflim süreçlerini anlamak, herkes için bir güç kayna d r, çünkü bu kurumlar n nas l iflledi i toplumumuzun tüm bireylerini ilgilendirir.
Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Özelinde Balkanlar da Emeklilik Sistemlerinin Koordinasyonu 367 Notlar 1 ERSTE Foundation taraf ndan desteklenen, Balkanlar da emekli maafl sisteminin sürdürülebilirli i üzerine gerçeklefltirilen çal flmadan al nan bulgular n baz lar, 2009. 2 17 fiubat 2008 de Kosova Parlamentosu Ba ms zl k Deklarasyonunu kabul etmifltir. 3 EJSS makale Bartlett & Xhumari 2007. 4 Bat Balkan ülkelerinde Sosyal Koruma ve Sosyal çerme çal flmalar : http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/enlargement_en.htm#studies 5 European Commission, DG Employment, Social Affairs and Equal Opportunities, Social protection and inclusion policies. Antonia CARPARELLI, Head of Unit EMPL E2: Conference on EU social protection and inclusion strategy, March 4, 2009 Tirana. 6 fiu anki 3 Aday ülke: Mart 2007 de O B imzas at lan ve ikinci O B takip süreci 2009-2010 olan H rvatistan, 2004 sonunda O B süreci ilan edilen ancak hâlâ imzalanmayan Türkiye ve kat l m müzakereleri hâlâ bafllat lmayan ve O B süreci ilan edilmeyen Eski Yugoslavya Makedonya Cumhuriyeti. 7 http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/enlargement_en.htm#studies, referans olarak kullan lm flt r. Referanslar Anita M. Schwarz, World Bank, Pension Review in Albania, December 2006 Anita M. Schwarz, World Bank, Study on Pension Policy Reform for Kosovo, May 2006, included in Kosovo Technical background paper Social sectors, July 7, 2008. European Commission, Synthesis reports on Pensions (2003, 2006, 2008) and the National Strategy Reports: http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/pensions/index_en.htm Studies on Social Protection and Social Inclusion in the Western Balkan countries: http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/enlargement_en.htm#studies AGE - The European Older People s Platform www.age-platform.org ILO Governance of social security, Hungary 2005 ILO Social Security Spending in South Eastern Europe: A Comparative Reviews, Hungary 2006. I am the contributor on the Albanian parts. ISBN 92-2-117855-2 (print); 92-2-117856-0 (web pdf) Bartlett, W. (2008) Europe s Troubled Region: economic development, institutional reform and social welfare in the Western Balkans, London: Routledge
368 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Bartlett, W. and Xhumari, M. (2007) Social security policy and pension reform in the Western Balkans, European Journal of Social Security, 9(4): 297-322. It is presented in a conference organized by the World Bank in Tirana, June 2008, and published also in the web page: www.google.com/search?hl=en&q=pensions+in+albania&btng=google+search Bartlett, W. and Xhumari, M. (2007) Social security policies in the Western Balkans, in: Social Europe Series no.12, J. van Langendock (ed.) The Right to Social Security, Antwerp: Intersentia, pp. 357-370. Xhumari, M. (2006), Procesi dhe Institucionet e Politikes Sociale (Process and Institutions of Social Policy), Tirana University text for the students, ISBN 99927-980-7-6, 327 pages. Co-author and researcher for the study on Social Protection and Social Inclusion in Albania of the project of EU Commission, published on its web: http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/enlargement_en.htm#studies Xhumari, M. (2007) Social Policy Process and Institutions in Albania, Vysoka skola aplikovaneho Prava, Pocta Igoru Tomesovi, ISBN 80-86775-10-0, page 201-210. Xhumari, M. (2005) Free movement of citizens as an instrument of social policy in the European Integration Process, the Periodical Review of the Albanian Ministry of European Integration, (In English and Albanian), DU- DAJ, ISBN 99943-33-40-2, Tirane. www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2009/cr0973.pdf www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr08107.pdf National Institute of Statistics in Albania - http://www.instat.gov.al/ National Institute of Statistics in Macedonia - http://www.stat.gov.mk/ Statistical Office of Kosovo - www.ks-gov.net/esk Ministry of Finance/Statistics and Publications http://www.minfin.gov.al/ Institute of Social Insurance - http://www.issh.gov.al/ Bank of Albania/Statistics and Publications - www.bankofalbania.org