TÜRKĠYE NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ UYUM SÜRECĠNDE TARIMSAL MÜCADELE POLĠTĠKALARI Ömer YAġA Tarım Ekonomisi Anabilimdalı Doç. Dr. Nuray KIZILASLAN 2011 Her Hakkı Saklıdır
T.C. GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TÜRKĠYE NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ UYUM SÜRECĠNDE TARIMSAL MÜCADELE POLĠTĠKALARI Ömer YAġA TOKAT 2011 Her Hakkı Saklıdır
ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKĠYE NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ UYUM SÜRECĠNDE TARIMSAL MÜCADELE POLĠTĠKALARI Ömer YAġA GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Doç. Dr. Nuray KIZILASLAN Türkiye nin tarımsal mücadele politikalarındaki geliģim seyrinin izlenmesi, Avrupa Birliği (AB) uyum sürecinde AB ülkelerindeki tarımsal mücadele politikaları ile karģılaģtırılması ve sürdürülebilirlik açısından tarımsal mücadelenin daha da güncel hale gelmesi nedeniyle konunun incelenmesi önemli görülmektedir. AraĢtırmada; tarım ilaçları üretim, tüketim ve dıģ ticaret miktarlarında meydana gelen değiģimlerin yönünü belirlemek amacıyla trend analizi uygulanmıģtır. Trend Analizlerinde linear trend modelleri denenmiģ olup üretim, tüketim ve dıģ ticaret miktarlarına iliģkin kriterlerin yıllar itibariyle geliģme yönünü belirleyebilmek amacıyla sabit ve zincirleme indekslerden yararlanılmıģtır. Analiz sonuçlarına göre; zararlılara karģı en etkili yöntemin kimyasal mücadele olması nedeniyle, üretim, tüketim, ithalat ve ihracat rakamlarında insektisitlerin en fazla kullanılan grup olduğu açıkça tespit edilmiģtir. Türkiye nin tarım ilaçları politikaları bakımından güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koymak amacıyla yapılan Swot analizinde, üretim, tüketim ve dıģ ticaret miktarlarında meydana gelen değiģimlerin yükselme eğiliminde olduğu görülmüģtür. Kurulu kapasite gücü, geliģmekte olan pazarlara yakınlık ve formulasyon bilgisi Türkiye nin güçlü yönleri olarak kaydedilmiģtir. AB uyum çalıģmalarında alt yapının oluģması ülkenin zarar görmemesi, çiftçilerin ilaç ihtiyacını karģılaması ve bunu yerli üreticilerden ucuza temin etmeyi sürdürebilmesi için geçiģ sürecinin üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Uyum için çıkarılacak mevzuatlarda ülke ekonomisini etkileyecek önerilerin ve Türkiye Ģartlarının dikkate alınması, özellikle yerli sektörün zarar görmemesi ve ekonomik direnç göstermeleri sağlanmalıdır. Tercüme edilerek uygulanmak üzere çıkarılacak mevzuatlarda birebir tercüme yapılmaması, ilgili kuruluģların yetki, alan ve sorumlulukları da dikkate alınarak belirlenmesi büyük yarar sağlayacaktır. 2011, 173 sayfa Anahtar kelimeler: Pestisit, Üretim, Tüketim, Ġthalat, Ġhracat, Mevzuat, AB, Uyum i
ABSTRACT Ms Thesis PLANT PROTECTION POLICIES OF TURKEY DURING THE PROCESS OF HARMONIZATION WITH EUROPEAN UNION Ömer YAġA Gaziosmanpasa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor Assoc. Prof. Dr. Nuray KIZILASLAN Monitoring the development course of Turkey's agricultural struggle is seen important because the agricultural struggle policies has become even more actual during the harmonization process of the European Union (EU), comparison with agricultural struggle policies in EU countries and in order to sustainability. In this research, trend analysis was applied in order to determine the direction of the changes in the amounts of agricultural pesticides production, consumption and foreign trade. Linear trend models were used in trend Analysis and fixed and chained indexes were benefited to determine development aspect of the criteria related with production, consumption and foreign trade volumes over the years. Swot analysis was conducted to determine the strengths and weaknesses of Turkey's agricultural policies in terms of plant protection products it was observed that changes in the amounts of pesticide production, consumption and foreign trade were in a tendency to increase.ġnstalled capacity power,proximity of markets in developing and knowledge of formulation were recordes as Turkey s powerful aspects. On the transition process should be seriously considered for the formation of the infrastructure in EU harmonization studies, prevent damage to the country, farmers meet the need for medication and to continue to supply it cheaper domestic manufacturers.on the legislations will be issued for harmonization, proposals will affect the country s economy and conditions in Turkey should be considered,especially prevent the damage to domestic sector should be provided to show economic resistance.on the legislations will be issued to apply that should not be translated one to one, consideration of relevant institutions of authority field and responsibilites will provide great benefits. 2011, 173 pages Keywords : Pesticide, Production, Consumption, Import, Export, Regulations, EU,Harmony ii
ÖNSÖZ Bu çalıģmada önce yaptığı katkı ve teģvikleri için danıģman hocam Sn. Nuray KIZILASLAN (GaziosmanpaĢa Üniversitesi) ve yardımlarını esirgemeyen Sn. Mehmet Sena TURABĠ (Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü) olmak üzere; desteklerini her zaman yanımda hissettiğim Sn. Hanife AYAN a (Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü) teģekkürlerimi sunarım. Ömer YAġA Mayıs 2011 iii
ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii ĠÇĠNDEKĠLER... iv KISALTMALAR DĠZĠNĠ... v ġekġller DĠZĠNĠ... xı ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... x EKLER DĠZĠNĠ..xi 1. GĠRĠġ... 1 2. LĠTERATÜR ÖZETLERĠ... 5 3. MATERYAL ve YÖNTEM... 11 3.1. Materyal... 11 3.2. Yöntem... 11 4. DÜNYA DA TARIMSAL MÜCADELE... 14 5. AVRUPA BĠRLĠĞĠNDE TARIMSAL MÜCADELE...18 5.1. Tarımsal Mücadelede Yetkili Otoriteler... 18 5.2. AB de Tarımsal Mücadele Politikaları... 20 5.3. Tarımsal Ġlaçlar ve Yönetim. 22 5.3.1. Maksimum Kalıntı Limitleri..22 5.3.2. Ruhsatlandırma..25 6. TÜRKĠYE DE TARIMSAL MÜCADELE... 27 6.1. Tarımsal Mücadele Ġlaçlarının Üretimi... 30 6.2. Tarımsal Mücadele Ġlaçlarının Tüketimi... 34 6.3. Tarımsal Mücadele Ġlaçlarının Ġthalatı... 38 6.4. Tarımsal Mücadele Ġlaçlarının Ġhracatı... 41 6.5. Mevzuatlar....44 7. AB UYUM KAPSAMINDA TÜRKĠYE NĠN TARIMSAL MÜCADELE POLĠTĠKALARI... 55 7.1. Zirai Karantina... 56 7.2. Bitki Koruma...56 7.3. AB Uyum ÇalıĢmaları... 57 iv
8. TÜRKĠYE NĠN AB UYUM SÜRECĠNDEKĠ GÜÇLÜ ve ZAYIF YÖNLERĠ SWOT ANALĠZĠ... 61 9. SONUÇ ve ÖNERĠLER... 63 KAYNAKLAR:... 66 EKLER...69 ÖZGEÇMĠġ.139 v
KISALTMALAR DĠZĠNĠ Kısaltmalar AB ABD ADI AET ARfD BGD BKÜ CAC CIPAC CPVO DG SANCO ECPA EEC EFSA EPA EPPO FAO FVO IPM ITU KKGM MAD MAPE MRL MSD OECD OTP PPR PRAPeR RAS SCHP SCP SCTEE SPS WTO WHO Açıklama Avrupa Birliği Amerika BirleĢik Devletleri Günlük Kabul Edilebilir Alım Avrupa Ekonomik Topluluğu Akut Referans Doz Bitki GeliĢim Düzenleyici Bitki Koruma Ürünleri Kodeks Alimentarus Komisyonu Uluslar arası Ortak Pestisit Analiz Konseyi Topluluk Bitki ÇeĢitliliği Ofisi Sağlık ve Tüketiciyi Koruma Genel Müdürlüğü Avrupa Bitki Koruma Otoritesi Avrupa Ekonomi Topluluğu Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi Çevre Koruma Ajansı Avrupa ve Akdeniz Bitki Koruma Organizasyonu Gıda ve Tarım Örgütü Gıda ve Veterinerlik Ofisi Entegre Mücadele Ġyi Tarım Uygulamaları Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Ortalama Mutlak Sapma Ortalama Mutlak Yüzde Hata Maksimum Kalıntı Limitleri Ortalama Karesel Sapma Ġktisadi ĠĢbirliği ve GeliĢme TeĢkilatı Ortak Tarım Politikaları Bitki Koruma Ürünleri ve Kalıntılara iliģkin Panel Pestisit Risk Değerlendirmesi Emsal Gözden Geçirme Programı Gıdalar için hızlı alarm sistemi Bitki Sağlığı Daimi Komitesi Bitkiler Bilimsel Komitesi Toksisite, Ekotoksisite ve Çevre Bilimsel Komitesi Sağlık ve Bitki Sağlığı AnlaĢması Dünya Ticaret Örgütü Dünya Sağlık Örgütü vi
ġekġller DĠZĠNĠ ġekil Sayfa ġekil 6.1. Türkiye deki pestisit üretim miktarı sabit ve zincirleme indeksi.. 32 ġekil 6.2. Türkiye deki pestisit üretim miktarı trend analizi. 33 ġekil 6.3. Türkiye deki pestisit tüketim miktarı sabit ve zincirleme indeksi. 36 ġekil 6.4. Türkiye deki pestisit tüketim miktarı trend analizi...... 37 ġekil 6.5. Türkiye deki pestisit ithalat miktarı sabit ve zincirleme indeksi.... 40 ġekil 6.6. Türkiye deki pestisit ithalat miktarı trend analizi... 41 ġekil 6.7. Türkiye deki pestisit ihracat miktarı sabit ve zincirleme indeksi... 43 ġekil 6.8. Türkiye deki pestisit ihracat miktarı trend analizi.. 44 vii
Çizelge ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Sayfa Çizelge 4.1. Hastalık, zararlı ve yabancı otların dünya genelinde neden olduğu ürün kayıpları.......14 Çizelge 5.1. Türkiye de Tarım Ġlaçları Üretim Miktarları... 31 Çizelge 5.2. Türkiye de Tarım Ġlaçları Tüketim Miktarları... 35 Çizelge 5.3. Ülkelere Göre Aktif Madde Olarak Tarım Ġlacı Tüketimi... 38 Çizelge 5.4. Türkiye de Tarım Ġlaçları Ġthalat Miktarları..... 39 Çizelge 5.5. Türkiye de Tarım Ġlaçları Ġhracat Miktarları.... 42 Çizelge 8.1. Swot Analizi.. 62 viii
EKLER DĠZĠNĠ Ekler Sayfa EK-1. Aktif Madde Ġtibariyle Yeni Bir Bitki Koruma Ürününün Ruhsatı Ġçin Ġstenen Bilgi ve Belgeler.... 69 EK 2. Aktif Madde Ġtibariyle Daha Önce Ruhsatlı Bulunan Bitki Koruma Ürünü Formulasyonunun Yeni Bir Konuda Tavsiyesi Ġçin Ġstenen Bilgi ve Belgeler.....75 EK 3. Aktif Madde Ġtibariyle Ruhsatlı Olup Formulasyon ġekli veya Aktif Madde Miktarı Farklı Formulasyonların Ruhsatlandırılmasında Ġstenen Bilgi ve Belgeler..76 EK 4. Birden Fazla Aktif Madde Ġhtiva Eden KarıĢım Haldeki Bitki Koruma Ürünlerinin Ruhsatı Ġçin Ġstenen Bilgi ve Belgeler...77 EK 5 Bitki Koruma Ürünlerinin Emsalden Ruhsatlandırılması Ġçin Ġstenen Bilgi ve Belgeler...78 EK-6. Rusya Federasyonu nda Bitkisel Ürünlerde Kullanılan Aktif Maddelerin (MRLs) LĠSTESĠ...79 EK 7 Türkiye de RuhsatlandırılmıĢ Olan Pestisitlerin Kabul Edilebilir En Yüksek Kalıntı Limitleri..123 ix
1. GĠRĠġ Dünyadaki beslenme sorununun artarak devam etmesi nedeniyle özellikle geliģmemiģ ve geliģmekte olan ülkelerde açlık hala ölümlere neden olmaktadır. Artan nüfus karsısında yeni tarım alanlarının açılamaması, hatta erozyon, sanayi bölgeleri ve yeni yolların açılması gibi nedenlerle halen tarım arazisi olarak kullanılan alanlar daraltılmaktadır. Bu bakımdan tarım alanlarından en yüksek verimin alınmasının sağlanması tek hedef olarak görülmektedir. Tarımsal üretimde verimin yükseltilmesi için geliģtirilen gübreleme, sulama ve toprak isleme gibi kültürel yöntemler yanında birçok kültür bitkisinde hastalık, zararlı ve yabancı otlarla mücadelede kaçınılmazdır. Son yıllarda bulunan bio-teknik yöntemlerle geliģtirilen hastalık ve zararlılara karsı dayanıklı ürün çeģitleri de bitki koruma sorunlarını tam anlamıyla çözememiģtir. Bu nedenle tarımda üretimi ve verimliliği artırmak için tarım ilaçları günümüzde de vazgeçilemeyecek girdiler olarak yer almaktadır (Ġnan ve Boyraz, 2002). Tarımsal mücadele konusundaki ilk bilimsel çalıģmalar yeni çağ ile birlikte baģlamaktadır. 1660 yılında Fransa da pas hastalığına karģı bir önlem olarak berberislerin yok edilmesiyle ilgili ilk kanun çıkarılmıģtır (Oruç, 2001). Ġkinci Dünya SavaĢını izleyen yıllarda DDT nin kullanılmaya baģlanmasıyla tarım alanlarındaki ilaç kullanımı hızla yoğunlaģmıģtır. Bitki Koruma alanında kimyasal mücadele olarak adlandırılabilecek bu dönemin 1960 lı yıllara kadar sürdüğü belirtilmektedir. Bu dönemde araģtırıcıların kimyasal preparatların üretilmesi konusundaki çalıģmalarının yoğunlaģtığı görülmektedir (Kılınçer, 1991). Kuhn tarafından 1958 yılında yayınlanan Tarımsal Ürünlerin Hastalıkları, Hastalık Sebepleri ve Mücadelesi adlı ders kitabı fitopatoloji disiplininin doğuģu olarak kabul edilmektedir (Oruç, 2001). 1960 lı yıllardan sonra IPM nin geliģtirilmesi için çalıģmalar baģlamıģ ve 1965 yılında FAO tarafından Roma da düzenlenen bir toplantıda bu yöntemin temel ilkeleri saptanmıģtır (Henneberry vd., 1991).
2 Kimyasal mücadele uygulamadaki kolaylık ve etkinlik nedeniyle kısa zamanda dünyada hastalık ve zararlılara karģı uygulanabilecek tek alternatif haline gelmiģtir. GeliĢmiĢ ülkelerde yoğun tarımsal üretimin getirdiği yoğun ilaç kullanımı, geliģmekte olan ülkelerde ise daha çok bilinçsiz ilaç kullanımı sonucu önemli çevresel sorunlar ortaya çıkmaktadır (Toros ve ark. 1999). Kimyasal mücadele, kolay uygulanabilirliği ve sonucunun hemen alınabilmesi gibi çeģitli avantajları nedeniyle üreticiler tarafından en çok tercih edilen mücadele yöntemidir. Ancak bilinçsiz ve tekniğine uygun olmayan uygulamalar sonucunda; insan ve hayvan sağlığı tehdit edilmekte, ürünlerde ilaç kalıntıları söz konusu olmakta, toprak ve yeraltı suları ile çevre ve yaban hayatı olumsuz etkilenmekte, bitkilerde fitotoksite görülmekte, hedef zararlılarda direnç oluģmakta, önemli olmayan bazı türler ana zararlı durumuna geçmekte ve yararlıların öldürülmesiyle doğal denge bozulmaktadır. Kısaca çevre olarak tanımlanan kompleks olumsuz yönde etkilenmektedir (Uygun ve ġekeroğlu, 1993). Bu nedenle Entegre mücadele (IPM) uygulamaları doğrultusunda çağdaģ bir anlayıģla kimyasal mücadelenin sürdürülmesi gereklidir. Konunun Önemi: Tarım ilaçlarının ürünlerinde bıraktığı kalıntı (residü), hem ülkelerin dıģ ticaretleri, hem de insan, hayvan ve çevre sağlığı açısından ayrı bir önem arz etmektedir. Eğer uygulama anında yapılacak araģtırmalar ve alınacak tedbirlerle bu kalıntıların insan ve çevreye zarar vermeyecek seviyelerde olmaları kontrol edilebilir ve sağlanabilirse emniyetli bir kullanım gerçekleģtirilmiģ olacaktır. Pestisit tolerans listelerinin hazırlanma gereğinden hareketle ilk toleranslar ( insan ve hayvan sağlığına zararsız maksimum pestisit kalıntı seviyeleri ) 1954 yılında tespit edilmiģtir. Bunların yanı sıra kalıcılık, kümülâtif karakterlilik ve fazla risklilik konusunda yapılan çalıģmaların sonuçları da konunun önemini oldukça artırmıģtır. Özellikle 1970 yılında baģlayan çevre koruma hareketlerinden sonra bütün dünyada tarım ilacı kullanımının çok daha kontrollü yapıldığı, mevcut etkili maddelerin yeniden emniyetlilik testlerine alındığı ve bu değerlendirmeler sonucunda bazı tarım ilaçlarının çeģitli ülkelerde yasaklandığı, kısıtlandığı veya kontrollü bir Ģekilde kullanımının yapıldığı bilinmektedir. Bu uygulamalara ıģık tutan istenmeyen pestisit özelliklerinden
3 en önemlileri, çevrede kalıcılıklarının fazla oluģu; kendilerinin, dönüģüm ürünlerinin veya içerdikleri etkili maddeler nedeniyle canlılar üzerinde önemli derecede toksikolojik etkilere sahip olmalarıdır (Ağar ve ark, 1991). Tarım alanında çalıģan araģtırmacılar ve çiftçiler için en önemli konulardan biri de bir yandan çevre ile dost teknikleri kullanırken öte yandan tarımsal üretim miktarını da arttırmaktır. Tarımsal üretimi arttırmak amacıyla kullanılan girdilerin basında tarım ilaçları gelmektedir. Ancak iyi bir uygulama olmaksızın ilaçlamanın istenilen baģarıya ulaģması mümkün değildir. Tarım ilaçlarının yanlıģ uygulanması ekonomik kayıplara, etkin olmayan zararlı ya da hastalık kontrolüne, çevre kirliliğine ve insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere yol açmaktadır. Dünya da ve ülkemizde tüketilen tarım ilacı miktarlarında son yarım yüzyıllık sürede meydana gelen artıģ göz önüne alındığında konunun önemi daha iyi anlaģılmaktadır (Güler ve ark, 2010). Türkiye nin tarımsal mücadele politikalarındaki geliģim seyrinin izlenmesi ve Avrupa Birliği (AB) uyum sürecinde AB ülkelerindeki tarımsal mücadele politikaları ile karģılaģtırılması özellikle son yıllarda sürdürülebilirlik açısından tarımsal mücadelenin daha da güncel hale gelmesi nedeniyle konunun incelenmesi daha da önem kazanmıģtır. Ayrıca Türkiye nin tarımsal mücadele politikalarında AB normlarında hangi noktada olduğunun belirlenmesi de politikalara yön veren kuruluģlar açısından önemli görülmektedir. AraĢtırmanın Amacı: Bu çalıģma ile; Türkiye nin planlı dönemden günümüze kadar olan süreçte tarımsal mücadele politikasının çeģitli kriterlere ( üretim, tüketim, dıģ ticaret, dağıtım, mevzuat vb) göre genel seyrinin ortaya koyulması AB uyum sürecinde Türkiye nin tarımsal mücadele politikasına yön vermesi gereken konuların belirlenmesi
4 Ulusal tarımsal mücadele politikası oluģturulurken AB kriterlerine ne derecede yaklaģtığının ortaya koyulması AB uyum sürecinde tarımsal mücadele politikasına iliģkin Türkiye nin durumunun swot analizi ile değerlendirilmesi amaçlanmıģtır.
2. LĠTERATÜR ÖZETLERĠ Kopish (1996) pestisit kullanımı ile ilgili yaptığı çalıģmada, kimyasallardan uzak bir tarımsal üretim önerilmekle birlikte besin üretimi ve hastalık kontrolü için pestisit kullanımının gerekliliğinden bahsedilmektedir. ÇalıĢmada yapılan anket ile FAO nun çıkardığı ve 1985 yılında yürürlüğe giren Pestisit Dağıtım ve Kullanımı Üzerine Yönetim Kanunu kapsamında ülkelerin pestisit kullanım düzeyleri değerlendirilmiģtir. Anket sonucuna göre; kanun hükümlerine uyma bakımından Kuzey Amerika ve Avrupa en iyi durumdayken, Afrika en son sırada yer almıģtır. Gelecek için yapılan tahminlere göre; genel olarak pestisit kullanımındaki artıģların devam etme olasılığı söz konusudur, ancak geçmiģe göre bu artıģın daha düģük düzeylerde olacağı belirtilmiģtir. Son zamanlarda çıkan yeni pestisitlerin daha düģük uygulama oranları gerektirdiği, daha düģük toksisite ve daha düģük çevresel zarar düzeyine sahip oldukları belirtilmektedir. Bu geliģmelerin aģırı pestisit kullanımının politik baskılara kadar varan negatif etkileri konusunda ortaya çıkan bilinç sayesinde olduğu, bu baskıların IPM ve pestisit kullanımına alternatif yöntemler üzerine ilgiyi artırdığından söz edilmektedir. Erkin ve KiĢmir (1996), çalıģmalarında, Dünya da ve Türkiye de tarım ilacı kullanımını ele almıģlardır. ÇalıĢmada dünya pestisit pazarının1998 de 1993 e göre %4,4oranında arttığı, dünya ilaç kullanımında en büyük payı Kuzey Amerika nın aldığı belirtilmektedir. Türkiye de birim alana kullanılan ilaç miktarının geliģmiģ ülkelere göre çok düģük olduğu, ancak ilacın büyük bir bölümünün Akdeniz ve Ege bölgelerinde kullanıldığı belirtilmektedir. Zeren vd. (1996) yaptığı çalıģmada sera sebzeciliğindeki fungusit kalıntılarını tespit etmek ve kalıntıların önemini ortaya koymaya çalıģmıģtır.1994 1996 yılları arasında Mersin ve çevre ilçelerinde topladığı örneklerde dithiokarbamat ve benzimidazol kalıntı düzeylerini analiz etmiģlerdir. Analizi yapılan toplam 93 örnekten 44 tanesinin Türk ve Codex kalıntı değerlerini aģtığı tespit edilmiģtir. Seralarda kullanılan fungusitlerin büyük oranda zehirsiz olmalarına karģın dithiokarbamat ve benzimidazol grubu fungusitlerin insan ve çevre sağlığı açısından büyük önem arz ettiği belirtilmektedir.
6 Saha vd. (1997) tarımsal girdiler ile ilgili yaptığı çalıģmasında, pestisitlerin çevresel açıdan ortaya çıkardığı yan etkiden bahsetmektedir. Bahse konu yan etkiler nedeniyle pestisitlerin daha ekonomik kullanım düzeylerinin belirlenmesi, optimal kullanım seviyeleri ve kullanımın sınırlandırılması ile ilgili fikir ayrılıkları olduğu belirtilmektedir. ÇalıĢmada, pestisitlerin optimum kullanım değerlerinin belirlenebilmesi için farklı alternatif modeller üzerinde durulmakta ve politik çıkarımlar yapılmaktadır. Lichtenberg (1997) yaptığı çalıģmada, ürün kalitesini artırmak için kullanılan pestisitleri incelemektedir. ÇalıĢmada yapılan analiz sonuçlarına göre, ürün satıģı sırasında kalite standartları söz konusu olduğu zaman pestisit kullanımının düģtüğünü; satıģ sırasında yüksek kalite ve derecelendirmenin önemli olmadığı hallerde ise pestisit kullanım miktarının artıģ eğiliminde olduğu tespit edilmiģtir. Pestisit satıģında azalıģa neden olan standartlar pestisit kalıntıları ve bunların toleranslarını kapsamaktadır. Papadopoulo vd. (1997), Yunanistan ve Türkiye de gittikçe yayılan organik tarım konusunu ele almıģtır. Her iki ülkede de bu uygulamanın 1980 li yıllarda baģladığını ve Avrupa Birliğinde bulunan firmaların önderliğinde giderek geliģtiğinden bahsedilmektedir. Ġki ülke tarımının benzer ve farklı yönlerinin ortaya konduğu çalıģmada, düģük girdi kullanımı ve küçük iģletmelerin bahse konu ülkeler için artı özellik olduğu belirtilerek Avrupa da ki pazar paylarının gittikçe arttığı ortaya konulmuģtur. Akgüngör ve Kumuk (1998), tarım ilaçlarının yoğun kullanımı nedeniyle ortaya çıkan çevresel kaygılar ve Türkiye de ki tarımsal ilaç kullanım boyutlarına yönelik yaptıkları çalıģma sonucunda; ilaç kullanım oranlarının, ürün ve bölgelere göre önemli farklılıklar gösterdiğini, genel olarak yoğun pestisit kullanıldığını tespit etmiģlerdir. Ayrıca Türkiye de zararlı kontrol sisteminin tek yönteminin kimyasal ilaç tüketimi ile sağlandığını belirlemiģlerdir. TanrıvermiĢ (2000), Orta Sakarya Havzasında domates üretimi yapan toplam 93 üreticiye anket çalıģması uygulayarak tarım ilacı üretim durumu, ilaç kullanımının ekonomik analizi ve ilaç talebi gibi konuları irdelemeyi amaçlamıģtır. ÇalıĢma
7 sonucunda, ilaç seçimindeki en önemli etken olarak ilacın daha önce kullanılmıģ veya önerilmiģ olması tespitinde bulunmuģtur. Ayrıca yapılan çalıģma sonucunda üreticilerin önerilen dozdan daha fazla oranda ilaç kullandığı tespit edilmiģtir. Oruç (2001) Tokat ilindeki üreticilerin tarımsal mücadele konusundaki bilinç düzeylerini ve IPM sisteminin benimsenmesi ve yaygınlaģtırılmasına yönelik önerileri geliģtirmeyi amaçlayarak 154 üretici, 78 teknik eleman ve 31 ilaç bayisi ile bir anket çalıģması gerçekleģtirmiģtir. Yapılan çalıģmada; üreticilerin tarımsal mücadele uygulamalarını büyük oranda kimyasal mücadele ile yürüttüğü ve bunu bilinçsiz bir Ģekilde yaptıkları tespit edilmiģtir. Üreticilerden bir bölümünün önerilere uymadığı, yüksek dozda ilaç kullanımının yaygın olduğu ve çevre dostu geliģmiģ tarımsal mücadele sistemlerini uygulamaya hazır olmadıkları ifade edilmektedir. AraĢtırmada ayrıca, Tarım Ġl Müdürlüğü ve ilaç bayileri tarımsal mücadele konusunda en çok baģvurulan kaynaklar olarak belirlenmektedir. Delen vd. (2005) e göre; Türkiye de tarım ilacı (pestisit) tüketimi yıllar itibariyle artıģ göstermekle birlikte yinede pestisit tüketimi geliģmiģ ülkelere göre oldukça düģüktür. Ancak, entansif tarım yapılan Akdeniz, Ege gibi bölgelerdeki pestisit tüketiminin Türkiye ortalamasının çok üzerinde olduğu belirlenmiģtir. Pestisit kalıntıları açısından yapılan çalıģmalar, geliģmiģ ülkelere oranla Türkiye de yetersiz kaldığı bu nedenle Türkiye den AB ülkelerine giden ürün partilerinde pestisit kalıntısı önemli bir sorun olarak görülmekte ve uygun bulunmamaktadır. Pestisit kalıntıları konusunda olduğu gibi, organizmaların pestisitlere duyarlılıklarının azalıģıyla ilgili çalıģmalar da yetersiz düzeydedir. Özmen ve Güngör (2005) e göre; Türkiye de birim alanda kullanılan ilaç miktarı geliģmiģ ülkelere göre çok düģük düzeyde kaldığı tespit edilmiģtir. Yapılan araģtırmada Türkiye ye kıyasla Fransa ve Almanya da 8, Ġtalya da 13, Hollanda da 30, Yunanistan da 11, Belçika da 19, Amerika ve Japonya da ise 15 misli daha fazla ilaç tüketildiği belirlenmiģtir. Yıldız vd. (2005), Pestisit kullanımının 1940 lı yıllardan beri tarımsal üretimi arttıran en önemli bileģen olduğu, pestisit kullanımı sonucunda hastalık, zararlı ve yabancı ot
8 zararlarının azalarak üretim artıģı sağlandığı ve kalitenin yükseldiği sonucuna ulaģmıģtır. BaĢkent (2007) ye göre; Tarım politikası, AB ye katılım için tamamlanması gereken müzakere baģlıklarının en geniģ olanıdır. Bu baģlık, gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığı alanlarındaki mevzuata ek olarak, üyelik tarihinden itibaren yürürlüğe girecek düzenlemeleri de kapsamaktadır. Katılım aģamasında önemli olan nokta, aday ülkenin Topluluk müktesebatını uygulayabilecek durumda olup olmadığıdır. Türk mevzuatının bitki sağlığı ile ilgili bölümleri önemli ölçüde Topluluk mevzuatı ile uyumludur. Bu konuda yapılması gereken çalıģmalar esas itibariyle tespit edilmiģ olup, bunların mevzuata dâhil edilmesi gerekmektedir. Bitki sağlığı alanında, AB ve Türkiye arasındaki farklılık, mevzuattan çok uygulamadan kaynaklanmaktadır DiĢbudak (2008) a göre; Pestisit kullanımı 1950 lerle birlikte baģlamıģ ve zararlılarla mücadelede standart metot olmuģtur. Pestisitlerin, uygun kullanılmama durumlarında sağlık ve çevre üzerinde zararlı etkilerine dikkat çekerek, Tarım ilaçlarının piyasaya sunulması hakkındaki AB mevzuatı ve AB Altıncı Çevre Eylem Programındaki uygulamalar araģtırılarak bu mevzuatlara uyum sağlanarak tarımsal çevre önlemleri, gerçek pestisit kullanım miktarlarının kayıtlarının tutulması, toprak, su, hava ve biyoçeģitliliğin korunmasına yönelik olarak pestisit kullanımının azaltılması, entegre pestisit yönetim tekniklerini ve organik tarıma dönüģ taahhütlerini ve çiftçilerin pestisit kullanım biçimlerini değiģtirmelerinin desteklenmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Gürkan (2007) ye göre; Avrupa Birliği 1980 li yılların ortalarında çevrenin ve sağlığın korunması konusunu gündemine alarak yasal düzenlemeleri içerinse yansıtmaya baģlamıģ özellikle 1990 lı yıllarda bu hususta önemli düzenlemeler yapmıģtır. 2000 li yıllara geldiğimizde ise sağlık, sosyal haklar, yaģanabilir çevre, güvenli gıda ile ortak yaģam ortak paylaģım konusunda ki taleplerini ön plana çıkarmaktadır. Bu yaklaģımda tarımsal üretimin en önemli araçlarından bir tanesi de tarım ilaçlarıdır. AB ile uyum için çalıģan Türkiye nin, tarım ilaçlarına iliģkin mevcut düzenlemelerin geliģtirilmesi ve yasal boģlukların giderilmesi konularındaki mevcut anlayıģını değiģtirmesi gerektiğini tespit etmiģtir.
9 Türel (2009) e göre; YaĢamı kolaylaģtırmak için üretildiği iddia edilen birçok kimyasal, aslında üretimden tüketime kadar, insan sağlığı ve çevre açısından küresel bir tehdit oluģturmaktadır. Dünyadaki kimyasal sanayi ise çoğunlukla çok az deney yapıp, insan sağlığı ve çevreye etkilerini araģtırmadan her yıl binlerce kimyasal bileģiği üretip piyasaya sürmektedir. Ġnsan yaģam kalitesini arttırmak amacı ile kullanılmakta olan pestisitler; kontrolsüz, bilinçsiz, gereksiz kullanımı sonucunda yaģamı tehdit eder konuma gelmiģtir. Mevcut sorun, sadece ülkemizin bir sorunu olmayıp, küresel bir problem olarak karģımıza çıkmaktadır. Dünya genelinde pestisitlerle ilgili sorunların yaģanmadan bertaraf edilmesi için Dünya Sağlık Örgütü, küresel bir hizmet vermektedir. Bilimsel çalıģmalar ıģığında, üretilen pestisitlerin deneysel saha denemeleri yapılarak insan ve çevreye etkileri en az olan ürün standartları belirlenmektedir. Türkiye de ki yasal mevzuatın yetersizliğine bağlı olarak pestisitlerle ilgili sorunların boyutları dahi bilinmemektedir. BaĢpınar ve ark. (2010). Türkiye deki pestisit üretiminde kullanılan bazı etkili maddelerdeki ithalat, ihracat, üretim ve tüketim değerlerini incelemiģtir. ÇalıĢma sonucunda; akarisit, fümigant, bitki geliģim düzenleyiciler (BGD) ve feromon gibi bazı maddelerin üretimi ve kullanımının sürekli bir artıģ eğiliminde olduğu tespit edilmiģtir. BaĢpınar ve ark. (2010) göre; Türkiye de sadece 15 adet aktif madde üretiminin yapılmakta, Bakır Sülfat, Propanil, 2.4-D Isoocytl ve Trifluralin en çok üretilen etkili maddeler arasındadır. Ġhraç edilen tüm tarım ilaçlarında da hem ihracat miktarı ve hem de değeri bakımından önemli artıģlar belirlenmiģtir. Ġthalatta ise gerek akarisitler ve fümigantlar, gerekse BGD ve feromonların miktarları çok dikkat çekici bir Ģekilde artmıģtır. Türkiye deki tarımsal ilaç üretim ve ithalat değerlerinin artısına paralel olarak ilaç tüketiminde artıģ eğiliminde olduğu görülmektedir. DurmuĢoğlu ve ark. (2010) göre; Türkiye de pestisit (tarım ilacı) tüketimi 1980 lerden 2008 e kadar gerek aktif madde ve gerekse preparat olarak bazı istisnalar dıģında her yıl az ya da çok artmıģtır. Bu artıģa karģın Türkiye de pestisit tüketimi geliģmiģ ülkelere göre halen düģüktür. Fakat seracılığın yoğun olduğu Akdeniz ve Ege Bölgelerindeki pestisit tüketimi, ülke toplamının üçte ikisine yakındır. Diğer yandan tüketilen pestisitlerin özelliklerine bakıldığında, büyük çoğunluğunun insan ve çevre sağlığı
10 açısından önemli riskler taģıdığı dikkat çekmektedir. GeçmiĢe oranla daha fazla sayıda gerçekleģtirilen kalıntı analizleri, ürünlerdeki pestisit kontaminasyonunun azaldığını, ancak AB ülkelerine giden elit ürünlerde bile pestisit kalıntı limitlerine uygun olmayan partilere rastlanıldığı görülmektedir. Diğer yandan, az sayıdaki çalıģmalardan elde edilen bulgular bile, ülkemizde zararlı, hastalık ve yabancı otların pestisitlere karsı artan oranda direnç gösterdiklerine iģaret etmektedir. Tüm bu sorunlar yanında, pestisitlerden kaynaklanan sorunların çözülmesi için bir dizi yeni yasal düzenlemelerin gerçekleģtirilmiģ olması, bazı riskli pestisitlerin yasaklanmıģ olması, reçeteli satıģ sistemine geçilmiģ olması ve planlanan diğer bazı yasal düzenlemeler, umut verici gelimseler olarak görülmektedir. Delen ve ark. (2010) na göre; GeliĢmiĢ ülkelerle karģılaģtırıldığında, Türkiye nin az pestisit kullandığı belirlenmiģtir. Ancak zehirlilik, sağlık, çevre ve gıda güvenliği açısından sorunlu etkili maddelerin kullanımları giderek artarken, önemli düzeyde zehirliliği olmayan yazlık yağların tüketiminin azalıģ eğiliminde olması nedeniyle Türkiye de pestisitlerin kontrolsüz ve bilinçsiz kullanıldığı sonucuna varılmıģtır. Bu kontrolsüz ve bilinçsiz kullanımın nedenleri ise, özellikle 1984 ten sonra yapılan reorganizasyon sonucu resmi bitki koruma örgütünün etkisizleģtirilmesi olarak tespit edilmiģtir. Söz konusu çalıģmada bu sorunu aģabilmek için en etkili önlem olarak, entegre mücadele görüģünün yaygınlaģtırılması sonucuna ulaģılmıģtır.
3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Türkiye ve AB de tarımsal mücadele ile ilgili çeģitli kriterlerin ne yönde ve nasıl geliģtiğini tespit etmek amacıyla ulusal ve uluslar arası literatürden geniģ ölçüde yararlanılmıģtır. Amaca yönelik olarak, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığına bağlı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü ve DıĢ ĠliĢkiler ve Avrupa Birliği Daire BaĢkanlığı ile AB Genel Sekreterliği, Ziraat Mühendisleri Odası ve çeģitli istatistikî kurumlardan ve gerekli dokümanlar elde edilmiģtir. Elde edilen veriler hem kendi içerisinde hem de AB ve Türkiye karģılaģtırmalı olarak analize hazır hale getirilmiģtir. 3.2. Yöntem AraĢtırmada; tarım ilaçları üretim, tüketim ve dıģ ticaret miktarlarında meydana gelen değiģimlerin yönünü belirlemek amacıyla trend analizi uygulanmıģtır. Trend Analizlerinde alternatif trend modelleri denenmiģtir. Üretim, tüketim ve dıģ ticaret miktarları itibariyle yapılan trend analizlerinde bu modellerden linear (doğrusal) trend modeli seçilmiģtir. Bu modellerde MAPE, MAD ve MSD doğruluk kriterlerine göre değerleri en düģük çıkan ve söz konusu eğilime uygun düģen matematiksel model tercih edilmiģtir. Buna iliģkin trend denklem ve grafikleri oluģturulmuģtur. Trend Analizi zaman serileri analizi yöntemlerinden biridir. Trend, bir zaman serisinin uzun dönemde belirli bir yöne doğru gösterdiği geliģmedir ve verilerde yer alan değerlerin zaman içerisinde gösterdikleri eğilimlerin incelenmesi ile hesaplanır. Trend analizi yapılırken seçilen yılı izleyen yıllardaki veri değerlerinin bu yıla göre göstermiģ oldukları eğilimler dikkate alınmaktadır (Yüzer vd. 2006). Trend analizindeki en önemli nokta hangi yılın baģlangıç yılı olarak seçileceğidir. Temel olarak seçilecek yıl çok baģarılı veya baģarısız bir yıl olmamalı, normal değerler