SOVYETLER BİRLİĞİ SONRASI DÖNEMDE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE SOSYAL GÜVENLİK

222 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ SOVYETLER BİRLİĞİ SONRASI DÖNEMDE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE SOSYAL GÜVENLİK Tuncay Güloğlu Giriş İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşan iki kutuplu dünya 1990 ların başında Sovyetler Birliği nin dağılışı ile birlikte geçerliliğini kaybetti. 1980 lerin ikinci yarısından sonra başlayan toplumsal, ekonomik ve siyasi çalkantılar sonucu Sovyetler Birliği dağılırken Orta Asya bölgesi de bir değişim sürecine girdi. Bu bölgedeki ülkeler bir yandan demokratikleşmeye yönelirken diğer yandan ise liberal piyasa düzenine uygun bir yapılanma içine girdiler. Bu süreçte komünizmin ani çöküşü ve kapitalizmin tek başına kalması sonucu ve pazar ekonomilerinin bilinen ve giderilemeyen kusurları sebebiyle Orta Asya ülkeleri sancılı bir dönem geçirdiler. 288 Bütün eski Sovyet ülkeleri ile birlikte serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini yaşayan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri yani Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan özellikle 1990 2000 döneminde ciddi sosyo-ekonomik sorunlarla karşılaşmışlardır. 1990 ların başından itibaren merkezi planlamaya dayalı Marksist ekonomik düzenden piyasa ekonomisine dayalı liberal ekonomik sisteme geçiş çabası içinde olmalarından dolayı bu ülkelerin ekonomilerine de geçiş ekonomileri ( transition economies) de denilmiştir. Bu ülkeler 2000 lere kadar ciddi olarak geçiş sürecinin sancılarını yaşamışlar ve 2000 yılından sonra ekonomik olarak ciddi gelişme göstermişlerdir. 289 Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nde yaşanan ekonomik ve sosyal değişim şüphesiz bu ülkelerdeki sosyal güvenlik sistemleri de etkilemiş ve yaşanan gelişmeler sonucu bu ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinde ciddi ve köklü değişiklikler olmuştur. Aslında bütün dünya da sosyal güvenlik sistemlerinde yeni arayışlar ve reform hareketleri sürmektedir. İşte bu hareketler yeni bir yapılanma süreci içinde olan Orta Asya Türk Cumhuriyetlerini de etkilemiştir. 1. Sosyal Güvenlik Kavramı Sosyal güvenlik sosyal ve güvenlik sözcüklerinden oluşan bir terimdir. Bu kelimelerin her biri farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Bu nedenle gerek teoride gerekse pratikte sosyal güvenlik terimi farklı biçimlerde yorumlanabilmektedir. Sosyal güvenliğin şimdiye kadar pek çok tanımı yapılmıştır. Bir tanıma göre sosyal güvenlik bir ülke halkının bugününü ve yarınını güvence altına almayı amaçlayan ve birbiri arasında sıkı bir birlik ve uyum kurulmuş olan bir kurumlar Yrd. Doç. Dr. Kocaeli Üniversitesi İİBF Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü 288 Sabahaddin Zaim. (1997) Türk ve İslam Dünyasının Yeniden Yapılanması. İzmir: Nil Yayınları, s. XXXVII. 289 Tuncay Güloğlu. (2007) Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Yoksulluk. Caucasus and Central Asia in the Globalization Process International Congress. Baku: Qafqaz University, s. 746.

223 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ bütünü başka bir değişle sosyal güvenlik herhangi bir mesleki, fizyolojik veya sosyoekonomik riskten ötürü geliri veya kazancı sürekli veya geçici olarak kesilmiş kimselerin geçinme ve yaşama ihtiyaçlarını karşılayan bir sistemdir. 290 Başka bir görüşe göre ise sosyal göre sosyal güvenlik tehlikeler karşısında insanların ihtiyaçlarının esiri olmaktan kurtarılması idealidir. 291 J. Henry Richardson da sosyal güvenliği esas gayesi, çalışma gücünü, beden ve ruh sağlığını devam ettirmek için müessir kaynaklarını, daimi veya geçici bir şekilde kaybedenlere kolektif veya cemiyet olarak yardım etmek suretiyle onları ihtiyaçlarının esiri olmaktan kurtarmaya çalışan bir sistem olarak tarif etmektedir. 292 Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO) da sosyal güvenliği fertlere ve ailelere iktisadi ve sosyal riskler dolayısıyla hayat seviyeleri veya hayat standartlarında belirli bir çizginin altına düşmeyeceği garantisini vermek olarak tanımlamıştır. 293 ABD Social Security Administration ise sosyal güvenliği kişilerin gelir veya çalışma gücü kaybı ile evlenme, doğum veya ölüm gibi harcamaların arttığı belirli durumlarda garanti altına alan bir sistem olarak tanımlamaktadır. 294 Bütün bu tanımlardan şu sonuçların çıkarılması mümkündür: 1.Sosyal güvenlik fertlerin karşılaşabileceği sosyo-ekonomik, fizyolojik ve mesleki risklere karşı maddi koruma sağlayan bir garantidir. 2.Kişilere çeşitli risklere karşı garanti sağlayan bir sistemdir 3.Ani ortaya çıkan ve çalışma gücünün kaybı, gelir kaybı veya gider artışı sonucunu ortaya çıkaran risklere karşı aile ve toplumu koruyucudur. 2. Sosyal Güvenlik Sistemleri ve Sosyal Güvenliğin Araçları Günümüzde sosyal güvenlik uygulamasında temel olarak üç farlı sistemin uygulandığı görülmektedir. Bunlar istihdama dayalı sistem, evrensel sistem ve servet testine dayalı sistem. Bunlardan istihdama dayalı sosyal güvenlik sistemi genel olarak sosyal sigorta uygulaması ağırlıklı bir sistemdir. Bu sistemde tehlikelere karşı yapılan yardımlar ödemelere ve istihdam sürelerine bağlıdır. Sosyal sigorta sisteminin finansmanı işveren ve çalışanlara dayanmaktadır. Katılım mecburidir. Sistemde katılımcıların katkıları ve ödemeler arasında ilişki vardır. Bu sistemde devlet garantör konumundadır. Ayrıca devletin finansal desteği söz konusudur. Bazı durumlarda devlet düşük ücretlilerin primlerine katkıda bulunmaktadır. 290 Cahit Talas. (1997) Toplumsal Ekonomi. İstanbul: İmge Yayınları, s. 368. 291 Turan Yazgan. (1992) İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik Ders Notları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, s.20. 292 J. Henry Richardson. (1970) İktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik. Çev. Turan Yazgan. İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını, s. 11. 293 International Labour Office. ( 1984) Into the Twenty-First Century: The Development of Social Security. Geneva: ILO, s. 19. 294 Social Security Administration. (2005) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2004. Washington DC: SSA Publication, s.1.

224 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Evrensel sistem olarak adlandırılan diğer sosyal güvenlik sisteminde ise o ülkede ikamet edenlere veya ülke vatandaşlarına gelir, istihdam ve servet durumuna bakılmaksızın sabit miktarlarda yardım yapılmaktadır. Bu uygulamanın finansmanı genel vergiler yoluyla sağlanmaktadır. Ayrıca gelir ilişkili bir programla evrensel program beraber de yürütülebilmektedir. 295 Servet testine dayanan programda ise kişilerin veya ailenin kendini geçindirme kaynaklarına bakılmaktadır. Bu sistemde yardımlar gelirlerle ilgilidir. Finansmanı genel vergilerden sağlanmaktadır. Servet testine dayanan program bazen istihdama dayalı programlarla beraber de uygulanabilmektedir. Temel düşünce yardım sağlanmasında kişinin veya ailenin belirli bir gelirin altında olması durumudur. 296 Sosyal güvenlik uygulamasının araçlarına baktığımızda ise temel olarak günümüzde 2 temel aracın kullanıldığını görmekteyiz. Bunlar sosyal sigortalar ve kamu sosyal güvenlik harcamalarıdır. Sosyal sigortalar sosyal güvenlik araçları içinde günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır. Sosyal sigortalar bir ülkede çalışanların karşılaşabileceği sosyal riskleri zorunlu olarak işçi ve işverenlerin de katılımı ile devlet tarafından kurulup organize edilen bir sigorta sistemidir. Modern anlamda sosyal sigorta uygulaması dünyada ilk kez 1881 tarihinde Almanya da Başbakan Bismark tarafından kurulmuş daha sonra önce Avrupa daha sonrada tüm dünyaya yayılmıştır. Sosyal sigortaların kapsadığı riskler 1952 tarihli ve 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Normları hakkında Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesi nde dokuz olarak belirlenmiştir. Bunlar hastalık halinde sağlık yardımları, hastalık halinde hastalık ödemeleri, analık, sakatlık, yaşlılık, iş kazaları ve meslek hastalığı, ölüm, aile yardımları ve işsizlik sigortasıdır. 297 Genel olarak sosyal sigorta uygulamaları bütün dünyada bir bütün olarak başlamamış aşamalı olarak gelişme göstermiştir. Süreç içinde gerek nüfus kapsamı gerekse risk kapsamı gelişme göstermiştir. Sosyal güvenliğin ikinci temel aracı olan kamu sosyal güvenlik harcamaları bugün sosyal sigortadan sonra sosyal güvenliğin ikinci ana kolunu oluşturmaktadır. Devlet sosyal sigortalar kanalıyla kapsama alamadığı çeşitli gruplara yönelik olarak sosyal güvenlik harcamaları kanalıyla gelir transferi yapmakta hizmet sunmakta veya kamu yardımında bulunmaktadır. 298 Kamu sosyal güvenlik harcamaları genel olarak sosyal yardım ve sosyal hizmet mekanizması ile yapılmaktadır. Sosyal yardımlar yoksul, muhtaç veya az gelirli kişilere devlet bütçesinden yardım yapılması esasına dayanır. Sadece vergilerle finanse edilmeleri, herhangi bir 295 Social Security Administration. A.g.e., ss.2-3. 296 Social Security Administration. a.g.e., s.3. 297 A. Can Tuncay. (1992) Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, s. 15. 298 Süleyman Özdemir. (2007). Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti. İstanbul: İTO Yayını, s. 95.

225 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ karşılık gözetmeksizin yoksul ve muhtaç kimselere uygulanması ve sadece devlet bütçesinden sağlanması açılarından sosyal sigortalardan farklılık arz eder. 299 Sosyal hizmet kavramı ise insanların sağlık ve iyilik halinin gelişmesinde; insanların kendilerine yeterli hale gelmelerinde ve başkalarına bağımlı olma hallerinin önlenmesinde; aile bağlarının güçlendirilmesinde; bireylerin ailelerin, grupların veya toplulukların sosyal işlevlerini başarıyla yerine getirmelerine yardımcı olmak amacıyla, sosyal hizmet uzmanları ve diğer meslek mensupları tarafından gerçekleştirilen etkinlikler ve programlar bütünüdür. 300 Sosyal güvenlikte bazı durumlarda gelir garantisinin yeterli olmadığı görülmektedir özellikle, kendine bakamayacak durumdaki muhtaç yaşlılar ve kimsesiz çocukların durumunda bunlara maddi destek yanında bazı hizmetlerin de sunulması gerekli olmaktadır. İşte bu noktada devreye sosyal hizmetler girmektedir. 301 3. Sosyal Güvenlikte Yeni Arayışlar Günümüzde sosyal güvenlik sistemleri bir değişim ve dönüşüm süreci yaşamaktadırlar. Bunun çeşitli nedenlerden kaynaklandığı görülmektedir. 1970 lerden itibaren yaşanan ekonomik gelişmeler özellikle cömert sosyal güvenlik ödemelerinin olduğu ülkelerde sistemi sıkıntıya sokmuştur. Petrol fiyatlarının özellikle 1970 lerin ortalarından itibaren artması ile ekonomik sıkıntılar özellikle petrol ithal eden ülkelerde kendini göstermiş sosyal güvenlik sistemleri ile ilgili ödeme sorunları bu dönemde ortaya çıkmaya başlamıştır. Yine 1970 lerin sonu ile 1980 lerin başlarında etkili olmaya başlayan ve klasik liberal düşüncenin yeni bir yorumu olarak ortaya çıkan neo-liberalizm devletin yeniden yapılandırılması ve küçültülmesinin yanında yeniden yapılandırılmasını da savunuyordu. Milton Frienman ın öncülük ettiği bu yeni ekol özellikle sosyal güvenlik sistemlerinde de özelleştirmeyi savunmaktadır. Neo-liberal akımın sosyal güvenlikteki ilk uygulaması ise Şili de olmuştur. Şili modelinde sosyal sigorta uygulaması tamamen özelleştirilmiş çalışanlara özel sigortalara üye olma mecburiyeti getirilmiştir. Sistemde çalışanlar aylık gelirlerinin %10 u sigorta şirketlerine yatırmaları gerekmektedir. Kişisel fon hesabına dayanan sistemde devlet minimum emekli aylığını garanti etmektedir ve malullük ve ölüm gibi sigorta kolları için ayrıca prim ödemesi gerekmektedir. İsveç te ise 1998 yılında yapılan değişiklikle kamu emeklilik sisteminde sosyal sigorta katılımı %16 olarak getirilmiş ve kişilerin gelirinin gelir artışına uygun olarak belirlenmesi ile düşük gelirlilerin korunması hedeflenmiştir. 302 Meksika da da bir katılım sistemi benimsenmiş buna göre çalışanların gelirlerinin asgari %6.5 unun emeklilik hesaplarına yatırılması mecbur hale getirilmiştir. Bu sistemde Devlette asgari ücretin %5.5 ini çalışanların emeklilik hesabına yatırmaktadır. 299 Tuncay, a.g.e., s. 16. 300 Özdemir, a.g.e., s. 100. 301 Tuncay Güloğlu. (1999). Yaşlı Nüfusun Sosyal Güvenliği (Genel Olarak ve Türkiye de). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ( Yayınlanmamış Doktora Tezi), s. 78. 302 Barrientos, Armando. (1996) Pension Reform and Pension Coverage in Chile: Lessons for Other Countries. Bulletin of Latin American Research, Vol.15, No. 3. s. 311-312.

226 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Emeklilik hesabı özel sigorta fonlarınca yönetilmekte ancak denetim ve düzenleme yetkisi devlete ait olmaktadır. Avusturya da da daha önce sistem sadece servet testine dayanan emeklilik sistemi iken 1986 dan itibaren işverenlere işçilerini özel sigorta yaptırma mecburiyeti de getirilmiştir. Dünyada çeşitli ülkeler Avustralya dan Meksika ya İngiltere den Çin e sosyal güvenlikle ilgili reformlar yapmaktadırlar. Ayrıca birçok ülkede dağıtım sistemine dayanan sigorta uygulaması yanında gönüllü olarak kişilerin katıldığı özel sigorta uygulaması da yaygınlaşmaktadır. 303 Şüphesiz demografik yapıdaki değişim tüm dünyada sosyal güvenlik sistemlerinde değişimi ve reformu zorunlu hale getirmektedir. Dünyada doğum oranlarının düşmesi ortalama hayat süresinin uzaması özellikle dağıtım sistemine dayanan sosyal sigorta sistemlerinde dengeleri bozmaktadır. Tablo 1: Seçilmiş Ülkelerde Doğurganlık Oranları (%) AA Ülkeler 1970 1975 2000 2005 Avustralya 2.5 1.8 Kanada 2 1.5 Japonya 2.1 1.3 Fransa 2.3 1.9 ABD 2 2 İngiltere 2 1.7 Almanya 1.6 1.3 İtalya 2.3 1.3 İsrail 3.8 2.9 Türkiye 5.3 2.2 Çin 4.9 1.7 Kaynak: United Nation, Human Development Report 2007/2008. 303 Peter Diamond. A, Orszag. (2005) Saving Social Security. The Journal of Economic Perspectives, Vol. 19. No.2,s. 137; Martin Feldstein. (2005) Rethinking Social Insurance. The American Economic Review. Vol. 95. No 1. ss. 1-2.

227 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Dünyada doğurganlık oranları ciddi bir düşüş trendine girmiştir özellikle gelişmiş ülkelerde doğurganlık oranlarında dramatik düşüşler yaşanmaktadır. Bu trendin sürmesi ise nesiller arası dayanışmaya dayanan sosyal güvenlik sistemlerini zorlamaktadır. Tablo 2: Seçilmiş Ülkelerde Demografik Trend Ülke 15 Yaş Altı Nüfus (%) 65 ve Üstü Yaş Nüfus (%) 2005 2015 2005 2015 Japonya 13.9 12.5 19.7 26.2 İtalya 14.0 13.5 19.7 22.1 Almanya 14.4 12.9 18.8 19.9 İngiltere 18.0 17.2 16.1 18.1 Bulgaristan 13.8 13.5 17.2 19.2 Yunanistan 14.3 13.7 18.3 19.9 İspanya 14,4 15.4 16.8 18.3 Portekiz 15.7 15,3 16.9 18.5 Kaynak: United Nation, Human Development Report 2007/2008. Dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde nüfus yaşlanma trendine girmiştir. Japonya ve İtalya gibi ülkelerde yaşlı nüfus 2015 lerden itibaren %20 nin üzerine çıkmaktadır. Bu durumun mevcut sosyal güvenlik sistemleri için özellikle emeklilik ve sağlık sigortası sistemleri için ciddi sorun ortaya çıkaracağı muhakkaktır. 4.Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Demografik Yapı Orta Asya olarak günümüzde ifade edilen bölge tarihte Batı Türkistan olarak adlandırılmıştır. Bu bölge 1990 öncesinde Sovyetler Birliğine bağlı cumhuriyetlerden oluşurken günümüzde bağımsız beş cumhuriyet bu bölgede mevcuttur. Bunlar Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan dır.

228 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Harita:1 Orta Asya Ülkeleri Orta Asya olarak ifade edilen bölge yaklaşık 4 milyon km² lik bir alandır. Bölge açık denizlere kapalı ve Çin, Rusya, Ukrayna, İran ve Afganistan arasında bir geçiş noktasıdır. Bölgenin temel özelliklerinden birisi zengin petrol ve doğalgaz yataklarına sahip olmasıdır. Bölge genelde çöllerle kaplıdır ve nüfus genel olarak Fergana Vadisi ile Amu Derya ve Siri Derya arasında yoğunlaşmıştır. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden en geniş nüfusa sahip olanı 25 milyonu aşkın nüfusu ile Özbekistan dır. Kazakistan da 2,7 milyon km² ile en geniş yüzölçümüne sahiptir. 304 Bölge genellikle çöllerle kaplıdır ve karasal iklime sahiptir. Tablo: 3 Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Nüfus ve Yüzölçümü (2004) Nüfus (Milyon) Nüfus yoğunluğu Yüzölçümü (Bin km²) Kazakistan 14.9 6 2,725 Kırgızistan 5.1 26 200 Tacikistan 6.3 45 143 Türkmenistan 4.9 10 488 Özbekistan 25.6 61 447 Kaynak: United Nations. (2005) The Human Development Index in Central Asia and Russia. New York: UNDP. 304 Jane Falkingham,.(1999) Welfare in Transition: Trends in Poverty and Well-being in Central Asia, London: Centre for Analysis of Social Exclusion London School of Economics, s. 1.

229 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Orta Asya da Özbekistan dan sonra en fazla nüfusa sahip ülke Kazakistan dır. Ancak bu ülkede de nüfus yoğunluğu km² de sadece 6 dır. Nüfus yoğunluğu bakımından ise Özbekistan ı km² de 45 kişi ile Tacikistan izlemektedir. Tacikistan aynı zamanda Orta Asya ülkeleri içinde en küçük yüzölçümüne sahiptir. Tablo 4: Orta Asya ve Rusya da İnsani Gelişmişlik Durumu İnsani Gelişmişlik Sırası İnsani Gelişmişlik İndeksi Doğuştan Hayat Ümidi İndeksi Eğitim İndeksi Kazakistan 80 0.761 0.64 0.94 Türkmenistan 97 0.738 0.62 0.91 Özbekistan 109 0.702 0.70 0.93 Kırgızistan 111 0.694 0.69 0.91 Tacikistan 122 0.652 0.64 0.91 Rusya Federasyonu 62 0.795 0.67 0.96 Kaynak: United Nations. (2005) The Human Development Index in Central Asia and Russia. New York: UNDP. Orta Asya ülkeleri özellikle Sovyetler Birliği nden bağımsızlığını ilan eden diğer ülkelerle karşılaştırıldığında onların arasında en düşük insani gelişmişlik durumunda olan ülkelerdir. Rusya Federasyonu dünyada insani gelişmişlik sıralamasında 62. sırada iken Tacikistan 122. sıradadır. Orta Asya Cumhuriyetleri arasında insani gelişmişlik açısından en kötü durumda olan ülke Tacikistan iken en iyi durumda olan ülke Kazakistan dır. Ayrıca bu ülkeler eğitim ve hayat beklentisi açısından da oldukça geri kalmıştır.

230 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 5: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Doğuştan Hayat Beklentisi Ülkeler Doğuştan Hayat Beklentisi 1990 2003 Kazakistan 68.34 61.32 Kırgızistan 68.30 65.03 Tacikistan 69.29 66.34 Türkmenistan 66.22 64.47 Özbekistan 69.17 66.68 Kaynak: UN. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. Özellikle 1990 lardan sonra sağlık harcamalarında görülen azalma ve bebek ölüm oranları ile beş yaş altı çocuk ölüm oranlarının yükselmesi bunda etkili olmuştur Tablo 6: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Kamu Sağlık Harcamalarının Gayri Safi Milli Hâsılaya Oranı Ülkeler Kamu Sağlık Harcamaları % 1995 2002 Kazakistan 2.2 1.9 Kırgızistan 3.5 2.2 Tacikistan 1.3 0.9 Türkmenistan 1.2 3 Özbekistan 5.8 2.5 Kaynak: UN. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. 1995 2002 dönemine bakıldığında Türkmenistan dışında kamu sağlık harcamaları düşme göstermiştir. Şüphesiz aynı dönem içinde bebek ölüm oranları ve 5 yaş altı çocuk ölüm oranları yükselmiştir. Kişi başına düşen sağlık harcaması miktarı 2002 yılı itibariyle Kazakistan da 261 dolar Kırgızistan da 117 dolar Tacikistan da 47 dolar ve Özbekistan da 143 dolardır. Aynı dönemde Rusya Cumhuriyetinde harcama miktarı ise 535 dolar olmuştur.

231 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 7: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Bebek ve Çocuk Ölüm Oranları Ülkeler Bebek Ölüm Oranları(%o) Beş yaş Altı Çocuk Ölüm Oranları (%o) Kazakistan 63 73 Kırgızistan 59 68 Tacikistan 92 118 Türkmenistan 79 102 Özbekistan 57 69 Kaynak: UN. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. Genel olarak bakıldığında Tacikistan Orta Asya da en yüksek bebek ve 5 yaş altı çocuk ölüm oranına sahip ülkedir. Özellikle 1990 larda yaşanan iç savaş bu ülkedeki hayat standartlarını menfi yönde etkilemiştir. Göstergelere bakıldığında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde çocuk ve bebek ölüm oranlarının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. 5. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal Güvenlik 5.1. Tarihi Arkaplan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Çarlık Rusya döneminden itibaren yaklaşık 150 yıl Rus işgalinde yaşamışlardır. Bu ülkeler her bakımdan Sovyet dönemi tecrübe ve mirasına sahiptiler. Bu miras ekonomik olduğu kadar sosyal, politik, kültürel ve idari konularda da etkisini azalarak dahi olsa göstermektedir. Bağımsızlık öncesi dönemde Orta Asya ülkeleri Sovyetler Birliği şemsiyesi altında ve bağlı cumhuriyet statüsüne sahiptiler ve sosyal güvenlik uygulamaları bakımından da Sovyet sistemi geçerliydi.1936 tarihli SSCB anayasası sosyal güvenlik sisteminin ülkede en temel dayanağını oluşturmuştur. Anayasanın 120. maddesine göre ülkede ücretsiz tıbbi yardım sağlayan bir özerk sağlık servisi organize edilmiştir. Anayasa vatandaşların konut, sağlık, hastalık, iş göremezlik ve ölüm hallerinde yakınlarına bakım ve aylık bağlanması hakkını vermiştir. Sovyetler Birliği döneminde dört ana sosyal sigorta kolu mevcuttu. Bunlar yaşlılık iş göremezlik, ölüm ve aile yardımlarıdır. Kadınlar yirmi yıl çalışma şartı ile kadınlar 55 yaşında erkekler ise 25 yıl çalışarak 60 yaşında emekli olma hakkına sahiptiler. Sistemde sağlık hizmetleri parasız olarak sunulmakta ve işsizlik sigortası da mevcut değildi. 305 305 Tuncay, a.g.e., ss. 22-23; Kenan Tunçomağ. (1990) Sosyal Güvenlik Kavramı ve Sosyal Sigortalar. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, s. 23.

232 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 5.2. Günümüzde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal Güvenlik 2002 yılı itibariyle Kazakistan ILO nun 1952 yılında yayınladığı 102 sayılı sosyal güvenliğin asgari normlarına ilişkin sözleşmede bütün sosyal risklere karşı programlara sahiptir. Aynı durum Kırgızistan içinde geçerlidir. 2002 yılı itibariyle Türkmenistan sadece aile yardımları ile ilgili sosyal güvenlik programına sahip değildir ancak bu alanda sosyal yardımlar söz konusudur. Özbekistan da ayni şekilde aile yardımlarına ilişkin bir programa sahip değilken 2004 yılında bu alanda bir program oluşturulmuştur. 2006 yılı itibariyle Türkmenistan hariç tüm Orta Asya Türk Cumhuriyetleri sosyal riskleri kapsayıcı programlara sahiptir. 306 Kazakistan bağımsızlıktan sonra sosyal güvenlik alanında ilk kanunu 1991 yılında çıkarmıştır. Daha sonra 2003 yılındaki yasal düzenleme ile zorunlu sosyal sigorta sistemi benimsenmiştir. Kazakistan da sistem zorunlu bireysel hesap sistemine dayanmaktadır. İlave olarak sosyal yardım sistemi de vardır. Bireysel hesap sisteminden önce emeklilik hakkını kazananlar eski sisteme göre maaşlarını almaktadırlar. Sosyal sigorta sistemi bütün istihdam edilenleri kapsamaktadır. Sisteme dâhil olmak için vatandaşlık şartı aranmamaktadır. Memurlar, öğretmenler ve demiryolu işçileri için ayrı program söz konusudur. Ayrıca devletin belirlediği belli bir gelirin altında olanlar için sosyal yardım uygulaması vardır. Kazakistan da emeklilik için erkeklerde 63 bayanlarda 58 yaşında olma ve 35 yıl fiili çalışma şartı vardır. Ayrıca emeklilik şartlarını yerine getiremeyenler için sosyal yardım uygulaması mevcuttur. Kazakistan ölüm aylığı eş ve çocuklara verilmektedir. Ancak çocuklara tam süreli öğrenci olma koşulu ile bu ödeme 23 yaşına kadar sürmektedir. Yine Kazakistan da 2003 yılında çıkarılan bir yasa ile işsizlik sigortası kabul edilmiştir. Uygulama 2005 yılında başlamıştır. Yine 2001 yılında sosyal yardım sistemi içinde aile yardımları yasallaşmış ve 2002 yılında uygulamaya konulmuştur. Gelir testine bağlı olarak yardım sağlayan bir sistem oluşturulmuştur. 307 Kırgızistan da sosyal güvenlikle ilgili ilk düzenlemeler ise 1922 yılına dayanmaktadır. Temel olarak 1997 yılındaki düzenlemeyle ülkede sosyal sigorta ve sosyal hizmetlere dayalı bir sistem oluşturulmuştur. Sistem emeklilik açısından tüm çalışanları kapsama almıştır. Ancak ordu mensupları için özel uygulamalar mevcuttur. Ayrıca özürlüler yaşlılık yardımlarından yararlanmaktadırlar. Kırgızistan da emeklilik yaşı kademeli olarak yükseltilmektedir. 2006 yılında 62 erkekler ve 57 kadınlar için olan emeklilik yaşı 2007 yılında erkelerde 63 e kadınlarda ise 58 e yükseltilmiştir. Ayrıca ülkeyi sürekli terk edenlere emekli aylığı ödenmemektedir. Ülkede işsizlik sigortası uygulamasında en az asgari ücret seviyesinde ödeme yapılmaktadır. Yine sosyal yardım kapsamında aile ödemeleri vardır. 308 306 Social Security Administration. (2005) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2004. Washington DC: SSA Publication 307 Social Security Administration. (2007) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2006. Washington DC: SSA Publication, ss. 109-113. 308 Social Security Administration. a.g.e., 125-130.

233 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türkmenistan da bağımsızlık sonrası sosyal güvenlik sistemini revize etmiş ve 1998 yılında emeklilik ve kamu yardımlarına ilişkin yasaları çıkarmıştır. Ülkede emeklilik yaşı erkelerde 58 ve bayanlarda 55 olarak kabul edilmiştir. Ayrıca çocuk sayısı veya özürlü çocuk sahibi olma durumuna bağlı olarak bayanlarda emeklilik yaşı düşürülmektedir. Yine erkeklerde 67 ve kadınlarda 62 yaşından büyük kişilere emeklilik hakkına sahip değillerse sosyal yardım yapılmaktadır. İşsizlik sigortası uygulaması ise 1991 yılında yasallaşmıştır. İşsizlik sigortası işveren primlerine bağlıdır. Ülkede aile yardımları sistemi organize edilmemiştir. Ancak hastalık ve analık yardımları altında bazı tahsisatlar çocuk bakımı için mevcuttur. Özbekistan da ise 1993 yılında sosyal güvenlik alanında yasal düzenlemelere gidilmiştir. Ancak 2001,2002 ve 2005 yıllarında bu yasalarda önemli değişiklikler yapılmıştır. Emeklilik yaşı erkelerde 60 ve kadınlarda da 55 yaştır. Ayrıca yoksul yaşlı ve özürlülere yönelik sosyal yardım uygulaması mevcuttur. İşsizlik sigortası ise tamamıyla işverenler tarafında finanse edilen bir sistemdir. İşsizlere son çalıştığı 26 haftalık sürede elde ettiği ücretin %50 si üzerinden ödeme yapılmaktadır. Ayrıca aile yardımları da mevcuttur. 309 Tacikistan ise 1990 larda ciddi bir iç savaş yaşamıştır. Bu ülkenin sosyal güvenlik sistemi ile ilgili veri ve bilgi bulunamamıştır. Sonuç Orta Asya Türk Cumhuriyetleri 1990 sonrası dönemde ciddi değişimler geçirmişlerdir. Bu ülkelerde yaşanan sosyo-ekonomik değişim sosyal güvenlik sistemlerini de etkilemiştir. Sovyetler Birliği döneminde olmayan işsizlik sigortası sisteminin kurulması bunun en güzel örneğidir. Orta Asya Ülkelerinin en önemli avantajı yaşlı nüfusun bu ülkelerde hala toplam nüfus içinde düşük seviyede olmasıdır. 2006 yılı itibariyle erkeklerde en düşük doğuştan yaşama beklentisine sahip ülke Orta Asya da Kazakistan dır, bayanlarda ise en kısa yaşam beklentisine sahip ülke Türkmenistan dır. 309 Social Security Administration, a.g.e., ss. 207-211.

234 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 8: Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde 65+ Yaş Nüfus ve Doğuştan Hayat Ümidi (2006) 65+ Yaş Nüfus (%) Doğuştan Yaşam Ümidi Erkek Kadın Kazakistan 8.5 58.7 69.8 Kırgızistan 6.1 63.6 71.9 Türkmenistan 4.7 59 67.5 Özbekistan 4.7 64 70.4 Tacikistan* - - - Kaynak: Social Security Administration. (2007) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2006. Washington DC: SSA Publication. * Tacikistan ile ilgili Veri Mevcut Değildir. Orta Asya Ülkelerini gelişmiş ülkelerle karşılaştırdığımızda sosyal güvenlik açısından ciddi bir sorun olan yaşlı nüfus bakımından avantajlı durumda olduklarını görmekteyiz. 2005 yılı itibariyle Japonya, İtalya, Almanya, İngiltere ve İspanya da yaşlı nüfus oranı % 15 in üstündeyken Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde bu oran %10 un altında kalmıştır. 310 ( UNDP, 2007:243 245). Orta Asya ülkelerinde doğuştan yaşama ümidinin de düşük olması özellikle bu ülkelerin emeklilik ve sağlık sigortaları açısından bir avantaj sağlamaktadır. Son 15 yıldır eski sosyalist ülkeler olan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri sosyal güvenlik sisteminde ciddi reformlar gerçekleştirmişlerdir. Bu reformların temel amacı piyasa ekonomisine geçiş sürecinde kamu sosyal güvenlik harcamalarının sürdürülebilir bir noktaya düşürülmesidir. Özellikle Sovyet mirası olan cömert emeklilik ödemeleri bu değişimden etkilenmiştir. Bu ülkelerde özellikle kırsal ve kentsel nüfus arasında gelir dağılımı bakımından büyük farklılıkların ortaya çıkması sistemin sürdürülebilirliği açısından önemli bir sorundur. Ancak bu ülkeler uluslararası kuruluşların yardımıyla sosyal güvenlik sistemlerini revize etmektedirler. Bu gerçekleştirilebilirse Genç nüfus ve milli gelirin tedrici olarak artması ile bu ülkelerde sosyal güvenlik sistemleri önümüzdeki dönemde önemli sorunlarla karşılaşmayacaklardır. KAYNAKÇA Barrientos, Armando. (1996) Pension Reform and Pension Coverage in Chile: Lessons for Other Countries. Bulletin of Latin American Research, Vol.15, No. 3. Diamond, P.A, Orszag, P.R. (2005) Saving Social Security. The Journal of Economic Perspectives, Vol. 19. No.2. 310 United Nation. (2008) Human Development Report 2007/2008. New York: UNDP, ss. 243-245.

235 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Falkingham, Jane. (1999) Welfare in Transition: Trends in Poverty and Well-being in Central Asia, London: Centre for Analysis of Social Exclusion London School of Economics. Feldstein, Martin. (2005) Rethinking Social Insurance. The American Economic Review. Vol. 95. No 1. Güloğlu, Tuncay. (1999) Yaşlı Nüfusun Sosyal Güvenliği (Genel Olarak ve Türkiye de). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE ( Yayınlanmamış Doktora Tezi). Güloğlu, Tuncay. (2007) Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Yoksulluk. Caucasus and Central Asia in the Globalization Process International Congress. Baku: Qafqaz University. International Labour Office. ( 1984) Into the Twenty-First Century: The Development of Social Security. Geneva: ILO. Özdemir, Süleyman. (2007). Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti. İstanbul: İTO Yayını Richardson, J. Henry. (1970) İktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik. Çev. Turan Yazgan. İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayını Social Security Administration. (2003) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2002. Washington DC: SSA Publication Social Security Administration. (2005) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2004. Washington DC: SSA Publication Social Security Administration. (2007) Social Security Throughout the World: Asia and the Pasific 2006. Washington DC: SSA Publication Talas, Cahit.(1997) Toplumsal Ekonomi. İstanbul: İmge Yayınları Tuncay, A. Can. (1992) Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. Tunçomağ, Kenan. ( 1990) Sosyal Güvenlik Kavramı ve Sosyal Sigortalar. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. United Nation. (2008) Human Development Report 2007/2008. New York: UNDP. United Nations. (2005) The Human Development Index in Central Asia and Russia. New York:UNDP. United Nations. (2005) UNDP Central Asia Human Development Report. Bratislava: UNDP. Yazgan, Turan. (1992) İktisatçılar İçin Sosyal Güvenlik Ders Notları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını. Zaim, Sabahaddin. (1997) Türk ve İslam Dünyasının Yeniden Yapılanması. İzmir: Nil Yayınları