İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILARIN SON DURUMU Cengiz AYDEMİR * Ahmet ADIGÜZEL ** I-GİRİŞ Fiili çalışma karşılığı olmayan sigorta olarak da nitelendirebileceğimiz isteğe bağlı sigortalılık sosyal güvenlik reformu ile birlikte birçok önemli düzenleme yapılmış ve 01.10.2008 tarihinden günümüze yaklaşık olarak 3 yıl 4 ay gibi bir süre geçmiştir. Peki bu 3 yıl 4 Ay süresinin anlamı nedir? İşte makalemizde 01.10.2008 tarihinden önce 506 sayılı Kanunun mülga 85 inci, 01.10.2008 tarihinden günümüze kadar 5510 sayılı Kanunun 51 inci maddesine göre isteğe bağlı sigorta ödeyen kişilerin durumları ve İsteğe bağlı sigorta olanların avantajları ve dezavantajları üzerinde durulacaktır. II- İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILIĞA İLİŞKİN MEVCUT YASAL DÜZENLEMELER 5510 sayılı kanunla İsteğe bağlı sigortalılığın primi ödenmiş süreleri, malûllük, vazife malûllüğü, yaşlılık ve ölüm sigortaları ile genel sağlık sigortası hükümlerinin uygulamasında dikkate alınmakta ve bu süreler 5510 sayılı Kanun un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalılık süresi olarak kabul edilmektedir. Yani isteğe bağlı sigortalılar 01.10.2008 tarihinden itibaren artık sağlık hizmetlerinden de yararlanmış ayrıca isteğe bağlı sigorta primi ödenmiş süreler 5510 sayılı Kanun un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi (eski adıyla Bağ-Kur) kapsamında kabul edilmektedir. 5510 yasadan önce bilindiği gibi Hizmet akdiyle çalışanlar 506, Kendi nam ve hesabına çalışanlar 1479, Devlet memuru olarak çalışanlar 5434,Tarımda hizmet akdiyle çalışanlar 2925, Tarımda kendi * Unkapanı Sosyal Güvenlik Merkez Müdür Yrd. ** Sosyal Güvenlik Denetmeni, Unkapanı Sosyal Güvenlik Merkez Müdür Yrd. 279
adına ve hesabına çalışanlar 2926, sayılı kanunlara tabi olmak üzere sigortalılar 5 ayrı yasa ile ilgilendirilmektedirler. Ayrıca, 506 sayılı Kanunun geçici 20 nci madde 11 sandıklarına tabi olanlar da kendi vakıf senetlerine göre sosyal güvenliklerini sağlamaktadırlar. Bu yasaların bazı maddelerinde Fiili çalışmaları sona erenlerin bazı şartları taşımaları halinde isteğe bağlı sigortalı olabilmeleri için yasal bazı düzenlemeler yapılmıştır. Sosyal güvenlik, sosyal devlet anlayışını güden devletlerin, vatandaşlarını olabildiğince geniş ölçüde Sosyal Güvenlik şemsiyesi altına almak istediği bir sosyal politika aracıdır. Ülkemizde sosyal güvenliğin sağlanması çalışanların ve çalışmayanların sigortalılığı olarak iki ana kategoride ortaya çıkmaktadır. Çalışanların sosyal güvenliği zorunlu sigortalılık şeklinde, çalışmayanların sigortalılığı ise isteğe bağlı sigortalılık ve sosyal yardımlar şeklinde oluşturulmuştur. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (SSG SSK) 31.05.2006 tarihinde kabul edilmiş fakat daha sonra 17.04.2008 tarihinde kabul edilen 5754 sayılı Kanun ile değişiklikler yapılmıştır. Önceki sosyal güvenlik hukukumuza göre bir reform niteliğini taşıyan yeni kanun incelediğimiz konu olan isteğe bağlı sigortalılık açısından ele alınırsa, isteğe bağlı sigortalılık, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda belirtilen bir takım şartları taşıyan kişilerin kendi istekleri ile prim ödeyerek uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tabi olmasını içerir. Mülga 506 sayılı Kanun da isteğe bağlı sigortalı olabilme hakkı, zorunlu sigorta koluna tabi bir işte çalışmakta iken ayrılan kişilere tanınmaktaydı. İşinden ayrılan kişinin devam ettirmek istediği sigorta dalları ise sadece malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları ile sınırlı kalmakta, sağlık sigortasından yararlanamamaktaydı. Oysaki 5510 sayılı Kanun ile kişinin daha önce 1 506 sayılı Kanunun geçici 20 nci maddesi kapsamındaki bankalar, sigorta ve reasürans şirketleri, ticaret odaları, sanayi odaları, borsalar veya bunların teşkil ettikleri birlikler personeli için kurulmuş bulunan sandıkların iştirakçileri ile aylık veya gelir bağlanmış olanlar ile bunların hak sahipleri herhangi bir işleme gerek kalmaksızın üç yıl içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna devredilerek 5510 sayılı Kanun kapsamına alınacaklardır. Devir tarihi itibariyle sandık iştirakçilerinin Kanunun 4 üncü maddesinin (a) bendi kapsamında sigortalı sayılacaklardır 280
zorunlu sigortalı olmayı gerektirecek bir işte çalışmış olma zorunluluğu kaldırılmıştır. Ayrıca isteğe bağlı sigortalı genel sağlık sigortalısı da olduğu için sağlık hizmetlerinden de bakmakla yükümlü olduğu kimselerle birlikte yararlanacaktır. İsteğe bağlı sigortalının bakmakla yükümlü olduğu kimselerle birlikte genel sağlık sigortasından yararlanması, bu kişilerin daha önceki kanun ile uğramış oldukları mağduriyeti de ortadan kaldırdığı için sosyal politika açısından oldukça önemli bir gelişme olmuştur. III- İSTEĞE BAĞLI SİGORTALI OLMA ŞARTLARI -Türkiye de ikamet etmek 01.10.2008 tarihinden sonra isteğe bağlı sigortalı olabilmek için Türkiye de ikamet etme şartı aranacaktır. İsteğe Bağlı Sigorta Giriş Bildirgesi nde belirtilen ikamet adresi Türkiye de ikamet etme şartı için yeterli sayılacaktır. Ancak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmelerinden dolayı yurtdışından da ülkemizde isteğe bağlı sigortaya devam etme hakkı olanlar için Türkiye de ikamet şartı aranmayacaktır. -18 yaşını doldurmuş olmak İsteğe bağlı sigortalı olabilmek için Kuruma müracaat tarihinde 18 yaşın doldurulmuş olması gerekmektedir.18 yaşın tespiti isteğe bağlı sigortalılık müracaat tarihinden doğum tarihinin çıkartılması suretiyle belirlenecektir. -Kendi sigortalılıkları nedeniyle aylık almamak a. 506, 1479, 2925, 2926 ve 5434 sayılı kanunlar ve 5510 sayılı Kanun gereğince malullük, yaşlılık aylığı almayanlar, b. Sürekli iş göremezlik geliri alanlar ile ölen sigortalıdan dolayı ölüm geliri/aylığı alanlar, diğer koşulları taşımaları halinde isteğe bağlı sigortalı olabileceklerdir. IV- İsteğe Bağlı Sigortalı OLMANIN Avantajları Mülga 506 sayılı Kanun da isteğe bağlı sigortalı olabilmek için en az 1080 gün (3 yıl) prim ödeme şartı bulunmakta olup, 1479 sayılı Kanun da süre şartı öngörülmemiş, 5434 sayılı Kanun da 3600 gün (10 yıl) şartı aranmaktaydı. 5510 sayılı Kanun la prim ödeme şartı aranmamıştır. 281
İsteğe bağlı sigorta prim oranları, SSK da prime esas kazanç altüst sınırı arasında belirlenecek miktar üzerinden %25, Bağ-Kur da 04.10.2000 den önce sigortalılar için %40 (%20 sağlık sigortası içinde), Emekli Sandığı nda ise %36 idi. 5510 sayılı Kanun la isteğe bağlı sigorta primi, Kanun un 82. maddesine göre belirlenecek prime esas alt kazanç ile prime esas üst kazanç sınırı arasında belirlenecek olan prime esas kazancın %32 si dir. (%20 lik kısım malullük, yaşlılık, ölüm sigortaları primi, %12 lik kısmı genel sağlık sigortası primidir.) 5510 sayılı Kanun la isteğe bağlı sigorta kapsamına genel sağlık sigortası da alınmıştır. Bundan önceki uygulamalarda isteğe bağlı sigorta iştirakçiliği devam ederken sağlık yardımlarından yararlanılamıyordu. Sadece Bağ-Kur da 04.10.2000 tarihinden önce isteğe bağlı sigortalı olanlar %20 sağlık sigortası primi ödemeleri koşuluyla sağlık yardımlarından yararlanabilmekteydiler. Kısmi süreli çalışanlara da isteğe bağlı sigortalı olma imkanı tanınmıştır. Buna göre, ay içinde 30 günden az çalışan veya tam gün çalışmayan kişilerin ödedikleri primler 30 günü geçmemek kaydıyla eksik kalan günlerine eklenecektir. Bu düzenleme ile Kısmi süreli çalışanların emeklilik için gerekli prim ödeme gün sayılarına ulaşabilmelerine imkan sağlanmıştır. Ayrıca 6111 sayılı Kanunla, Kanunun 51 inci maddesinin üçüncü ve beşinci fıkralarında yapılan değişiklikle ay içinde 30 günden az çalışan veya tam gün çalışmayan sigortalıların isteğe bağlı sigortalılık statüleri 25/2/2011 tarihinden itibaren 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sayıldığından ve bu şekilde prim ödeyen sigortalılara Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine göre aylık bağlanacağından, diğer sigorta statülerine oranla daha az prim gün sayısı ödeyerek emeklilik hakkına sahip olacaklardır. 5510 sayılı Kanun un 5. maddesi uyarınca, ülkemizle sosyal güvenlik sözleşmesi bulunmayan ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçiler için kısa vadeli sigorta kolları ve genel sağlık sigortası zorunlu olarak uygulanacak, kişiler isterlerse uzun vadeli sigorta kolları primlerini isteğe bağlı olarak yatırabileceklerdir. 282
3 ay prim ödememe durumunda isteğe bağlı sigortalılığa son verilmesi uygulamasına son verilmiş, 12 ay geriye doğru prim ödeme imkânı sağlanmıştır. Yine 12 Aylık Sorgulama Süresine Göre İsteğe Bağlı Sigortalılık Süresi Tespiti dilekçesi ile geriye dönük ödenmemiş prim borçlarını ödemek istemediğini beyan eden sigortalıdan prim borcu tahsil edilmeyecektir. İsteğe bağlı sigortalılık süreleri primi ödenen sürelere göre tespit edilip sonlandırabilir. V- İsteğe Bağlı Sigortalı OLMANIN DezavantajLARI İsteğe Bağlı Sigorta türü daha çok Bayanlar arasında rağbet görmektedir. 1/10/2008 tarihi öncesi 506 sayılı Kanunun mülga 85 inci maddesine göre isteğe bağlı iştirakçi olan sigortalılar Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine tabiyken Kanunun 51 inci maddesi gereğince 1/10/2008 tarihinden itibaren Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamına alınmışlardır. Bunun sonucunda ise sigortalıların emekli olabilmeleri için gerekli şartlardan prim ödeme gün sayısında büyük farklar oluşmuştur. Ayrıca 4(b) ye tabi emekli olmaları halinde maaşlarında da azalışlar göreceklerdir. Sigortalılık başlangıç tarihi ve yaşları aynı olan sigortalılardan Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine göre çalışan ve 15 yıl 3600 gün şartıyla emeklilik hakkına sahip olan bir sigortalıya karşılık, Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendine göre isteğe bağlı prim ödeyen sigortalının emekli olabilmesi için 5400 gün prim ödemesi gerekmektedir. Fark 5 yıl. Yine örneğimizdeki sigortalılardan Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine göre çalışan ve 25 yıl 5000 gün şartıyla emeklilik hakkına sahip olan bir sigortalıya karşılık Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendine göre prim ödeyen sigortalının emekli olabilmesi için 9000 gün prim ödemesi gerekmektedir. Bu da 11 yıl 1 ay 10 gün daha fazla prim ödemek anlamına geliyor. İsteğe bağlı sigortalılık 1/10/2008 tarihinden itibaren Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamına alınmıştır. 01.10.2008 tarihi öncesi sigortalılığı başlayıp 1/10/2008 öncesi isteğe bağlı sigortalı- 283
lığı başlayan ve devam eden veya 1/10/2008 sonrasında isteğe bağlı sigortalılığı başlayan sigortalıların hangi sigortalılık statüsüne göre emekli olacağı konusunda çok dikkatli olmalılar. 01.10.2008 tarihinden önce ilk kez sigortalı veya iştirakçi olanlar için emeklilik şartlarının belirlenmesinde 2829 sayılı Kanun a göre, son yedi yıllık fiili çalışma (2520 gün) süresinde hangi kurumda daha fazla, eşit ise son çalışılan kurumdan emekli olma zorunluluğu bulunmaktadır. VII-DEĞERLENDİRMELER Yeterince gündeme gelmediğine inandığımız isteğe bağlı sigortalıların durumu belirtilen sebeplerden dolayı mağdur olacakları bir gerçektir. örneğin, 01/10/2008 tarihinden sonra isteğe bağlı başlayanlar 4(b) statüsünde olduklarını bilerek iştirakçi oldular. Ancak 1/10/2008 öncesi başlayarak kesintisiz isteğe bağlı prim ödeyen sigortalıların ödedikleri bu primlerin iradeleri dışında 4(b) statüsünde değerlendirilmesi, son 7 yıllık fiili hizmet süresi kuralı gereği bu konuda her hangi bir bilgiye sahip olmayan bazı sigortalılarımızın mağduriyetlerine sebep olmaktadır. Bu durumda ödenen isteğe bağlı sigortalı hizmetlerin 4(a) statüsünde değerlendirilmesi gerekirken aksine 4(b) statüsünde değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Bilindiği üzere 5510 sayılı Kanunla getirilen değişiklikle, Yurtdışı borçlanması yaparak tarafına yaşlılık aylığı bağlanan sigortalıların 1/10/2008 tarihi sonrası tüm sigorta kollarına tabii çalışması halinde aylıkları kesilmekteydi. Ancak Kanundan önce aynı şekilde emekli olup sigortalı olarak çalışmaya başlayan ve fasılasız çalışmaları devam eden sigortalıların maaşları kesilmemiş, mağdur edilmeden statüsü korunmuştur. Yurtdışında ikamet eden ve ikili sözleşmeler gereği ülkemizde isteğe bağlı prim ödeyen (İsveç, İsviçre, İngiltere ve Fransa) ev hanımlarımız, cezaevlerinde bulunan hükümlüler, ikameti Türkiye de olup sözleşmesiz ülkelerde kayıtsız çalışan v.b. vatandaşlarımızın ödemiş olduğu isteğe bağlı primlerinin 4(b) statüsünde değerlendirildiği ve son 7 yıllık fiili hizmet süresi kuralından ne ölçüde haberleri olabilir ki? 284
VIII-SONUÇ Verilen bilgiler ışığında 01.10.2008 tarihinden önce isteğe bağlı sigortalılığı başlayan veya 1.10.2008 tarihinden sonra isteğe bağlı sigortalılığı başlayan sigortalıların hangi sigortalılık statüsüne göre emekli olacağı konusunda çok dikkatli olmalılar. 01.10.2008 tarihinden önce ilk kez sigortalı veya iştirakçi olanlar için emeklilik şartlarının belirlenmesinde 2829 sayılı Kanun a göre, son yedi yıllık fiili çalışma yani 2520 gün hangi kurumda daha fazla geçmiş yada eşit ise son çalışılan kurumdan emekli olma zorunluluğu bulunmaktadır. Emekliliğine 3,5 ve üzerinde süre ile 1260 günden az prim gün sayısı kalan sigortalılar 1.10.2008 tarihinden itibaren kesintisiz isteğe bağlı prim ödüyorlarsa 28.02.2012 tarihi itibarıyla isteğe bağlı sigortadan ayrılmaları halinde emeklilik şartlarını taşımaları halinde 4 (a) ya tabi olarak emekli olabilirler. Çünkü 01.10.2008 tarihinde isteğe bağlı ödemeye başlayanlar için 30.03.2012 tarihi söz konusu 1260 günün dolduğu tarihtir. Yeterli bilgiye sahip olmadığını düşündüğümüz tüm isteğe bağlı sigortalılarımızın en kısa zamanda İsteğe bağlı sigorta dosyalarının bulunduğu Sosyal Güvenlik Merkezlerine başvurarak hizmetlerini toplatmaları yararlarına olacaktır. KAYNAKÇA T.C. Yasalar (16.06.2006) 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu Ankara :Resmi Gazete (26200 Sayılı) 285
286