TC YENİ YÜZYIL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ GÜVENLİĞİ İÇİN SAĞLIK GÜVENLİK DÖKÜMANI HAZIRLAMA ÇALIŞMASI Bitirme Projesi HATİCE PINAR ONARCAN CİCİ 131101369 Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Danışman Yrd. Doç. Dr. Mehtap CİVİR Şubat 2014
i I.Özgünlük Bildirisi 1. Bu çalışmada, başka kaynaklardan yapılan tüm alıntıların, ilgili kaynaklar referans gösterilerek açıkça belirtildiğini, 2. Alıntılar dışındaki bölümlerin, özellikle projenin ana konusunu oluşturan teorik çalışmaların ve yazılım/donanımın benim tarafımdan yapıldığını 3. Araştırma ve/veya anket çalışmaları için etik kurul onay yazısı alındığını bildiririm. Antalya, 2014 Hatice Pınar ONARCAN CİCİ
2 İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ GÜVENLİĞİ İÇİN SAĞLIK GÜVENLİK DÖKÜMANI HAZIRLAMA ÇALIŞMASI (ÖZET) Yapılan araştırmalar inşaat sektörünün, ülkemizde iş kazaları ve meslek hastalıklarının en fazla görüldüğü sektörlerden biri olduğunu gösteriyor. Bunun önemli nedenlerinden birisi de inşaat sektörünün kendine özgü riskli çalışma koşullarının olmasıdır. İnşaat Sektöründe İş Güvenliği için Sağlık Güvenlik Dökümanı Hazırlama adlı bu çalışmada, yapı üretiminin temel aşamasından başlayarak karşılaşılabilecek iş kazaları ve risk faktörleri incelenerek; uygulama aşamasında kullanılmak üzere bir Sağlık ve Güvenlik Planı (SGP) ile inşaat aşamalarına yönelik kontrol listeleri geliştirilmesi ve bu şekilde sektörde yaşanan iş kazaları ve meslek hastalıklarının azalmasına bir katkı sağlamak amaçlanmıştır. Anahtar kelimeler; Yapı işlerinde Risk Değerlendirmesi, Yapı işlerinde Sağlık ve Güvenlik Planı, İnşaat sektöründe iş güvenliği, inşaat, risk.
3 SUMMARY Research showed that constructive works is one of the leading industries in which occupational accidents and diseases take mostly place frequently in Turkey. The reason is that the building industry has it s own specific risky working conditions. In this study, by investigating the risk factors of occupational accidents and diseases in the building industry, it is aimed to submit a proposal about safety and health plan in a general frame and its contents for the application phase and to develop a checklist for the building phase of the project. At the end final intention is decreasing occupatinal accidents and diseases in constructive works. Key Words: Risk Evaluatin in Building Industry, Safety and Occupational Safety in Construction İndustry, construction, risk. Health Plan,
4 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZGÜNLÜK BİLDİRİSİ......... I ÖZET........ II SUMMARY...... III İÇİNDEKİLER.........IV-V-VI ŞEKİLLER DİZİNİ VE TABLO DİZİNİ......... VII BÖLÜM I.GİRİŞ......... 1 1.İŞ GÜVENLİĞİ TEMEL BİLGİLER...1 1.1.GENEL BİLGİLER...1 1.2.İŞ GÜVENLİĞİ TANIMI... 2 1.3.ÜLKEMİZDE İŞ GÜVENLİĞİ VE İNŞAATSEKTÖRÜ... 2 1.4.SAĞLIK GÜVENLİK PLANI... 3 BÖLÜM 2.GENEL BİLGİLER... 4 2.1. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN ÖNEMİ... 4 2.1.1. Yaşanan Kazalar Bakımından İnşaat Sektörü... 4 2.1.2. Türkiye Genelinde ve İnşaat Sektöründe İş Kazaları... 4 2.1.3.İnşaat Sektörümüzdeki Başlıca İş Kazaları... 5 2.1.4. Bazı Önemli Kaza Tiplerinin Alt Grupları... 6-7 2.1.5 Ölümlü Kazalarda Birinci Sektör... 8 2.2. YAPI İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI... 8 2.2.1. Sağlık ve Güvenlik Planı... 8 2.2.2. İş Sağlığı Ve Güvenliği Çerçeve Planı... 9 BÖLÜM 3. YAPI İŞLERİNDE RİSK YÖNETİMİ....... 10 3.1.RİSK YÖNETİMİ... 10 3.1.1.Tehlikenin Tanımı......... 11-12 3.1.2.Risk Tanımı ve Değerlendirilmesi...... 12-13 3.1.3.Risklerin Tahmin Edilmesi........ 13 3.1.4.Risk Değerlendirme Adımları........... 14 3.1.5. Risk Analizi ve Yönetiminin Yararları...... 14 3.2.RİSK YÖNETİMİNİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLİŞKİSİ...... 15 3.3.İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ... 15 3.4.İNŞAAT SEKTÖRÜNÜN İŞ KAZASI RİSKİNİ ARTIRAN KOŞULLAR...16-18
5 BÖLÜM 4. İNŞAAT İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI (SGP). 19-20 4.1. KAZI ÇALIŞMALARI SIRASINDA İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİNİ RİSKE EDEBİLECEK DURUMLAR... 20 4.1.1. Kazı Kenarının Çökmesi... 20 4.1.2. Kazıda Çalışanların Üzerine Malzeme Düşmesi... 21 4.1.3. Kazı Alanına İnsan veya Araç Düşmesi..... 21 4.1.4. Çalışanların İş Makinelerinden Zarar Görmesi... 21 4.1.5. Kazı Çevresindeki Yapıların Zarar Görmesi... 22 4.1.6. Altyapı Hizmetlerinin Zarar Görmesi... 22 4.1.7. Kazı Çalışmalarıyla İlgili Kontrol Listeleri... 22 4.2. BETONARME KALIP MONTAJI VE SÖKÜMÜ SIRASINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ... 23 4.2.1. Kalıp Çalışmalarında İşçi Sağ. ve Güvenliğini Riske Edebilecek Durumlar 23 4.2.1.1. Yüksekten Düşmeler... 23-24 4.2.1.2. Çalışanların Üzerine Malzeme Düşmesi... 24-25 4.2.2. Kalıp Çalışmaları ile İlgili Kontrol Listesi... 26 4.3. BETONARME DEMİR DONATILARININ İŞLENMESİ VE MONTAJI SIRASINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ... 26 4.3.1. Demirlerin İşlenmesi Ve Montaj Çalışmalarında İşçi Sağlığı ve Güvenliğini Riske Edecek Durumlar... 27 4.3.2 Betonarme Demirlerinin İşlenmesi Ve Montajı İle İlgili Kontrol Listesi... 28 4.4. BETON DÖKÜMÜ AŞAMASINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK TEDBİRLERİ... 28 4.4.1. Betonun Üretilmesi Ve Dökülmesi Aşamasında İşçi Sağlığı Ve İş Güvenliğini Riske Edecek Durumlar... 29 4.4.1.1. Yerinde Üretilen Beton Dökümünde Alınması Gereken Tedbirler... 29 4.4.1.2.HAZIR BETON DÖKÜMÜNDE ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER 29-30 4.4.2.Betonun Üretilmesi Ve Dökülmesi İle İlgili Kontrol Listesi... 31 4.5. İŞ İSKELESİ KURULMASI VE İSKELEDE ÇALIŞILMASI AŞAMASINDA ALINACAK İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ TEDBİRLERİ... 31 4.5.1. İş İskelesi Kurulması Ve İskelede Çalışılması Aşamasında İşçi Sağlığı Ve İş Güvenliğini Riske Edecek Durumlar... 31-32 4.5.2.İş İskelesi Kurulması Ve İskelede Çalışılması İle İlgili Kontrol Listesi... 33
6 4.6. DUVAR ÖRÜLMESİ ÇALIŞMASI SIRASINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK TEDBİRLERİ... 34 4.6.1. Duvar Örülmesi Sırasında İşçi Sağlığı Ve İş Güvenliğini Riske Edecek Durumlar... 34 4.6.2. Duvar Örülmesi İle İlgili Kontrol Listesi... 35 4.7.SIVA, BOYA, KAPLAMA İŞLERİ SIRASINDA ALINACAK SAĞLIK VE GÜVENLİK TEDBİRLERİ... 36 4.7.1.Sıva, boya ve kaplama işleri sırasında işçi sağlığı ve iş güvenliğini riske edecek durumlar... 36 4.7.2 Sıva, boya ve kaplama işleri ile ilgili kontrol listesi... 37 4.8.TESİSAT İŞLERİNİN YAPILMASI SIRASINDA ALINACAK SAĞLIK GÜVENLİK TEDBİRLERİ... 38 4.8.1. Teisat işlerinin yapılması sırasından işçi sağlığı ve iş güvenliğini riske edecek durumlar... 38-39 4.8.2.Tesisat işlerinin yapılması ile ilgili kontrol listesi... 40 4.9.YAPININ TEMİZLİĞİ VE ŞANTİYENİN TAŞINMASI SIRASINDA ALINACAK SAĞLIK GÜVENLİK TEDBİRLERİ... 40 4.9.1.Yapının temizliği ve taşınması sırasında işçi sağlığı ve iş güvenliğini riske edecek durumlar... 41 4.9.2. Yapının temizliği ve şantiyenin taşınması ile ilgili kontrol listesi... 42 BÖLÜM 5. TARTIŞMA VE SONUÇ... 43-44 KAYNAKÇA... 45-46 EKLER (Kontrol listeleri)... 47-75 ŞEKİLLER DİZİNİ VE TABLO DİZİNİ Tablo 1 - Türkiye Genelinde ve İnşaat Sektöründe 2005-2012 Döneminde Meydana Gelen İş Kazası Sayıları... 4 Tablo 2 - İncelenen 5239 İş Kazasının Kaza Tipleri ne Göre Dağılımı... 6 Tablo 3 - İnsan Düşmesi Tipindeki Kazaların Alt Grupları... 7 Tablo 4 - Malzeme Düşmesi Tipindeki Kazaların Alt Grupları... 7 Şekil 3.1. Risk Değerlendirme Aşamaları... 14
7 BÖLÜM 1.GİRİŞ 1.İŞ GÜVENLİĞİ TEMEL BİLGİLER 1.1. Genel Bilgiler Dünyada olduğu gibi ülkemizde de iş kazaları ve meslek hastalıkları önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun en temel sebebi, sanayileşmenin gelişimine paralel olarak iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin gerekli düzenleme ve yatırımların yeterince yapılmamasıdır. Bilim, teknoloji ve sanayileşme, toplumsal değişimlerin nedenlerini oluşturmaktadır. Bilim teknolojiyi, teknoloji sanayileşmeyi ve artı değeri getirerek toplumların refah düzeyini yükseltmektedir. Hızlı gelişen bilim, teknoloji, kalkınma ve sanayileşme süreçleri kuşkusuz ülkelerin gelişme süreçlerine birçok faydalar sağlamıştır. Ancak bu gelişmelere paralel olarak çalışma yaşamı ve güvenliği için aynı başarının sağlandığını söylemek mümkün değildir. Her geçen gün iş kazalarıyla maddi ve manevi kayıpların büyük boyutlara ulaşması konunun önemini daha da arttırmaktadır. Bu bağlamda amaç, çalışanları yalnız tehlikeden korumak değil, onların daha iyi bir iş ortamında uzun süre çalışmalarını sürdürmelerini sağlamaktır. İş kazalarını ve bunların neden olduğu kayıpları, en aza indirmek amacıyla, güvenlik önlemelerinin saptanması ve uygulanması doğrultusundaki çalışmalar yıllardan beri süre gelmektedir. Bu çalışmalar sonucunda İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği kavramı doğmuş ve konuya bilimsel olarak yaklaşılmaya başlanmıştır. İşçi sağlığı ve iş güvenliğini, işyerlerinin sağlık ve güvenlik koşullarına uygunluğu sağlanmak suretiyle iş kazaları ve meslek hastalıklarını azaltmaya yönelik önlemlerin bütünü olarak tanımlamak mümkündür. İş sağlığı ve güvenliği, İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır şeklinde de tanımlanmaktadır (ÇSGB, 2003). 1.2. İş Güvenliğinin Tanımı İş güvenliği hukuki açıdan da, İşin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlülüklere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür. şeklinde
8 tanımlanmıştır (Centel,1992). Bu tanımlara bakıldığında işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işçinin sağlık ve emniyetinin işyeri sınırları ve iş dolayısıyla doğan tehlikeler karşısında korunmasını kapsamaktadır. Ancak özellikle yaşama çevresinde de işçinin korunmasının gerekli olduğu fikrinin ileri sürülmesiyle birlikte bu tanımlamaların yeterli olmadıkları ortaya çıkmaya başlamıştır (Arıcı, 1999). Böylece içeriği daha geniş olan bir tanımlamaya ihtiyaç duyulmuştur. Geniş anlamda işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işyeri ile sınırlı sağlık ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma sağlayamayacağını kabul eden ve işçinin sağlığını ve güvenliğini etkileyen ve ilgilendiren ve işyeri dışından kaynaklanan riskleri de kapsamına dâhil eden bir kavramdır (Sabuncuoğlu,1999). Bu bağlamda her türlü işte çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal durumlarının iyileştirilmesi, çalışma şartlarının düzenlenmesi, çalışanların fiziksel, bedensel ve ruhsal niteliklerine uygun işlere yerleştirilmeleri, işin insana, insanın da işe uyumunun sağlanması işçi sağlığı ve iş güvenliği konuları arasındadır. İş sağlığı, sağlıklı bir yaşam çevresi için gereken sağlık kurallarını içerirken; iş güvenliği, daha çok işçinin yaşamına ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikelerin ortadan kaldırılması için gerekli teknik kuralları ele alır (Demircioğlu, Cantel, 2002). 1.3. Ülkemizde İş Güvenliği ve İnşaat Sektörü Ülkemizin ekonomik yönden hızla gelişmekte ve büyümekte olan bir yapısı vardır. Bu büyümede inşaat sektörünün çok önemli payı bulunmaktadır. Yapı üretiminin kaliteli ve şehircilik ilkelerine uygun nitelikte olması yanında, yapım sürecinde çalışanlara rahat bir ortam sağlanarak, onların iş kazalarına ve meslek hastalıklarına karşı korunmaları konusuna da gereken özen gösterilmelidir. Ancak ülkemizde inşaat sektörü maalesef ölümlü iş kazası sayısı bakımından ilk sırada yer almaktadır (SSK, 2006). 2003 ve 2013 yılında yayımlanan her iki Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinde de konu ile ilgili önemli iyileştirmeler öngörülmüştür. Bunlardan birisi de inşaat işlerinin projelendirme ve uygulama aşamalarında sağlık ve güvenlik planı hazırlanması ve her işyerinde en az bir sağlık ve güvenlikten sorumlu bir koordinatör istihdamının zorunlu kılınmış olmasıdır. Ancak söz konusu yönetmelikte, sağlık ve güvenlik planının içeriğinin ne olması
9 gerektiği konusunda herhangi bir bilgi mevcut bulunmamaktadır. Bu durum pratikte çeşitli tereddüt ve farklı uygulamalara neden olmaktadır. 1.4. Sağlık Güvenlik Planı Belirtilen nedenlerle bu çalışmada, yapı üretiminin uygulama aşamasında gerçekleştirilecek işler için bir sağlık ve güvenlik planı ve bu planın hayata geçirilmesinde yardımcı olacak kontrol listelerinin hazırlanması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda ayrıntılı iş analizlerine dayalı olarak kontrol listeleri geliştirilmiştir. Ancak, işçi sağlığı konusu ayrıca tıp ve biyoloji bilgisi de gerektirdiğinden bu çalışmada ağırlıklı olarak iş güvenliği konusu üzerinde durulmuştur. Bu çalışma, iş güvenliği ve risk yönetimi, inşaat sektöründe işçi sağlığı ve iş güvenliği, sağlık ve güvenlik planı hazırlanması olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. İş güvenliği ve risk yönetimi bölümünde, risk kavramı ele alınmış ve risk yönetimi konusunda özet bilgiler verilmiş, iş güvenliği planlamasında risk yönetiminin önemi üzerinde durulmuştur. İnşaat sektöründe işçi sağlığı ve iş güvenliği bölümünde, inşaat sektöründe yaşanan iş kazalarının genel değerlendirmesi yapılarak sektörün iş kazası riskini artıran kendine özgü koşulları irdelenmiştir. Sağlık ve güvenlik planı hazırlanması bölümünde, inşaattın uygulanma sürecindeki iş aşamalarına yönelik iş güvenliği planı ve kontrol tabloları oluşturulmuştur. Sonra bu çalışmada ulaşılan sonuçlar değerlendirilerek, iş sağlığı ve güvenliği bağlamında yapılabilecek çalışmalara yönelik öneriler sunulmuştur BÖLÜM 2. GENEL BİLGİLER 2.1. İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN ÖNEMİ 2.1.1. Yaşanan Kazalar Bakımından İnşaat Sektörü İş kazaları ve meslek hastalıkları birçok işçinin hastalanmasına, yaralanmasına, sakat kalmasına ve hatta hayatlarını kaybetmesine yol açmaktadır. Bu tip olaylar özellikle de inşaat sektöründe daha fazla yaşanmaktadır. Bunun en önemli sebebi inşaat sektörünün kendine özgü çalışma koşulları olmasındandır. İnşaat sektörünün diğer sektörlerden farklı olmasının başlıca nedeni her projenin birbirinden farklı olması ve bu yüzden her projede değişik çalışma koşullarıyla ve farklı risklerle karşı karşıya kalınmasıdır.
10 2.1.2.Türkiye Genelinde ve İnşaat Sektöründeki İş Kazaları İş kazası sonucu her yıl çok sayıda inşaat işçisi yaşamını yitirmekte veya sakat kalmakta sosyal ve ekonomik açıdan önemli sorunlar ve kayıplar gündeme gelmektedir. Sayısal durum hakkında genel bir fikir vermek amacıyla, Sosyal Güvenlik Kurumu nun (SGK) son sekiz yıldaki istatistiklerinden elde edilen veriler Tablo 1. de gösterilmiş ve bu sekiz yılın ortalama değerlerine tablonun son satırında yer verilmiştir. Tablo 1 - Türkiye Genelinde ve İnşaat Sektöründe 2005-2012 Döneminde Meydana Gelen İş Kazası Sayıları Toplam Sayı Sürekli İş Göremezlik Ölüm Yıl Türkiye İnşaat Türkiye İnşaat Türkiye İnşaat Geneli Sektörü Geneli Sektörü Geneli Sektörü 2005 73923 6480 1374 322 1072 290 2006 79027 7143 1953 425 1592 397 2007 80602 7615 1550 359 1043 359 2008 72963 5574 1452 373 886 297 2009 64316 6891 1668 282 1171 156 2010 62903 6437 1976 260 1444 371 2011 69227 5554 2093 316 1700 422 2012 74871 6459 2031 382 744 193 Ort. 74166 6441 1599 352 1153 300 Bu sekiz yılın ortalama değerleri dikkate alınarak ve günde 8 saat, yılda yaklaşık 300 gün çalışıldığı kabulüyle, inşaat sektörümüzde : Her iş günü yaklaşık 22, her iş saati 2,68, her 20 dakikada 1 iş kazası meydana gelmektedir. Her iş günü yaklaşık 1.2 kişi sürekli işgöremez duruma düşmekte, ve 1 kişi kaza sonucu yaşamını yitirmektedir. İnşaat sektörümüzdeki iş kazalarının bir olumsuz özelliği de ölümle sonuçlanan kaza oranının büyüklüğüdür. Türkiye deki tüm iş kazalarının % 1.6 sı ölümle sonuçlanırken inşaat sektörümüzdeki iş kazalarının % 4.7 si ölümle sonuçlanmaktadır. Öte yandan Türkiye deki tüm iş kazalarının yaklaşık %8.7 si inşaat sektöründe meydana gelirken, sürekli işgöremezlikle sonuçlanan iş kazalarının %22 si, ölümle sonuçlanan iş kazalarının ise %26 sı inşaat sektöründe meydana gelmektedir 2.1.3.İnşaat Sektörümüzdeki Başlıca İş Kazaları İnşaat sektöründe gerçekleşmiş olan 5239 iş kazası incelenmiş olup, oluş biçimlerine
11 göre gruplandırılmış ve elde edilen ana tipler ve bunların sayısal dağılımları Tablo 2. de gösterilmiştir. Ölümle sonuçlanan kazalar arasında insan düşmesi tipindeki kazalar (%42,9) önemli bir farkla ilk sırada yer almaktadır. Elektrik çarpması, malzeme düşmesi, yapı makinası kazaları, yapı kısmının çökmesi, şantiye içi trafik kazaları ve kazı kenarının göçmesi tipindeki olaylar ön plana çıkmaktadır. Özellikle ölümle sonuçlanan ikinci önemli kaza tipinin elektrik çarpması olması, inşaat sektörümüz için elektrik konusunun özenle üzerinde durulması gereken bir konu olduğunu göstermektedir. Şantiye İçi Trafik Kazaları olarak tanımlanan gruptaki olaylar, günlük yaşamdaki trafik kazalarının benzerleridir. Şantiye sahası içinde araç devrilmesi, çalışanlara çarpması, ezmesi gibi. Ölümle sonuçlanan kazalar arasında azımsanmayacak bir orana sahip olan bu olaylar, şantiye trafiğinin, yolların, manevra alanlarının uygun düzenlenmesini gerekli kılmaktadır Toplam kaza sayısı bakımından %11,5 oranıyla ikinci sırada yer alan ve kısaca Uzuv Kaptırma olarak tanımlanan olaylar, testerelere, tezgahlara, hareketli makine elemanlarına el, parmak, ayak kaptır-ma tipindeki olaylardır. Sadece bir tanesi ölümle sonuçlanmış olmasına rağmen bu tür olaylar uzuv kaybına ve dolayısıyla çalışma gücünün belirli (bazen de önemli) oranda kaybedilmesine neden olmaktadır. Tablo 2 - İncelenen 5239 İş Kazasının Kaza Tipleri ne Göre Dağılımı (Ana Gruplar)
12 No. Ana Gruplar Ölüm Yaralanma Toplam Kaza Tipi Sayı % Sayı % Sayı % 1 İnsan Düşmesi 1028 42,9 934 32,9 1962 37,4 2 Malzeme Düşmesi 251 10,5 278 9,8 529 10,1 3 Malzeme Sıçraması 10 0,4 211 7,4 221 4,2 4 Kazı Kenarının Göçmesi 138 5,8 53 1,9 191 3,6 5 Yapı Kısmının Çökmesi 167 7,0 73 2,6 240 4,6 6 Elektrik Çarpması 293 12,2 80 2,8 373 7,1 7 Patlayıcı Madde Kazaları 50 0,2 82 2,9 132 2,5 8 Yapı Makinası Kazaları 206 8,6 97 3,4 303 5,8 9 Uzuv Kaptırma 1 0,0 604 21,3 605 11,5 10 Uzuv Sıkışması 1 0,0 200 7,0 201 3,8 11 El Aleti İle Ele Vurma 0 0,0 42 1,5 42 0,8 12 Sivri Uçlu Keskin Ken Cis. Yara. 0 0,0 75 2,6 75 1,4 13 Şantiye içi Trafik Kazaları 168 7,0 38 1,3 206 3,9 14 Diğer Tip kazalar 85 3,5 74 2,6 159 3,0 Toplam 2398 100,0 2841 100,0 5239 100,0 2.1.4. Bazı Önemli Kaza Tiplerinin Alt Grupları Ana grup olarak tanımlanan kaza tiplerinin oluş biçimlerine göre alt ayrımları (alt gruplar) da sap-tanmıştır. Burada bir örnek olarak, ölümle sonuçlanan kazalar arasında ilk üç sırada yer alan kaza tiplerinin alt grupları verilmiştir. Ölümle sonuçlanan en önemli kaza tipi olan insan düşmesi tipinin alt grupları Tablo 3 te verilmiştir. İlk sırada döşeme platform kenarından düşme tipindeki olaylar yer almaktadır. Yapıdaki boşluklara düşme olarak tanımlanan alt grubun büyük çoğunluğu bina inşaatlarındaki asansör, aydınlık vb. boşluklara düşme olaylarıdır. Bunlar da döşeme ve platform kenarından düşme grubuna katılabilir. Ancak, bu tip olayların hangi oranda meydana geldiğini göstermek amacıyla ayrı bir grup olarak verilmiştir. Hemzemin düşmeler olarak tanımlanan kaza tipi, seviye farkı olmayan yüzeylerdeki in san düşmeleridir. Yürürken ayağa takılan bir malzemenin neden olduğu düşme gibi. Alt grupların genellikle yüksekten insan düşmesi biçiminde meydana geldiği düşünülürse, iş güvenliği mevzu-atında yer alan, korkuluk, tutma ağları yapılması, boşlukların üstünün kapatılması gibi öncelikli önlemlerin ihmali, aşağıya düşme tehlikesi olan yerlerde çalışanlara güvenlik kemeri kullandırıl-maması bu olayların yaşanmasının başlıca nedenidir. Bu alt ayrımdaki dağılımların, uygulamada alınacak önlemler için yönlendirici olacağı düşünülmektedir. Tablo 3 - İnsan Düşmesi Tipindeki Kazaların Alt Grupları
13 Malzeme Düşmesi - Alt Gruplar Ölüm Yaralanma Toplam No. Kaza Tipi Sayı % Sayı % Sayı % 1 Gırgır Vinç Malz. Asan. den 43 25,7 33 12,5 76 17,7 2 Yüksek Yapı Kısımlarından 32 19,2 33 12,5 65 15,1 3 Taşıttan, (Yükleme- Boşaltma) 10 6,0 55 20,9 65 15,1 4 Tünel Tavanından 20 12,0 18 6,8 38 8,8 5 Elle Taşınan Malz. Ayağa Düş. 0 0,0 26 9,9 26 6,0 6 Malzeme İstifinin Devrilmesi 10 6,0 19 7,2 29 6,7 7 Ağır Araçların Devrilmesi 11 6,6 18 6,8 29 6,7 8 Yamaçtan Malzeme Düşmesi 17 10,2 2 0,8 19 4,4 9 Taş Ocağı Aynasından 8 4,8 5 1,9 13 3,0 10 Krenle - Vinçle İletim Sırasında 7 4,2 1 0,4 8 1,9 11 Diğer tip Malzeme Düşmeleri 9 5,4 53 20,2 62 14,4 Toplam 167 100,0 263 100,0 430 100,0 Tablo 4 te ise Malzeme Düşmesi tipindeki kazaların alt grupları verilmiştir. Bunlar arasında malzeme asansörlerinden ve özellikle mevzuatımızda gırgır vinç olarak tanımlanan araçtan malzeme düşmesi tipindeki olaylar dikkati çekmektedir. Malzemenin düşey iletimi için genellikle şehir içindeki apartman tipi bina inşaatlarında yaygın bir biçimde kullanılan bu araçlar, bir tehlike odağı niteliğindedir. Bunların kullanımında malzeme düşmesi, insan düşmesi, elektrik çarpması gibi ölüm oranı yüksek birçok kazaya rastlanmaktadır. Tablo 4 - Malzeme Düşmesi Tipindeki Kazaların Alt Grupları 2.1.5. Ölümlü Kazalarda Birinci Sektör Yıllara göre oranlarda farklılaşmalar olsa bile genel olarak iş kazası sonucu ölenlerden No. İnsan Düşmesi AltGruplar Ölüm Yaralanma Toplam Kaza Tipi Sayı % Sayı % Sayı % 1 Döşeme-Platform Kenarından 248 35,7 190 24,1 438 29,6 2 İskeleden 139 20,0 236 30,0 375 25,3 3 Yapıdaki Boşluklara 99 14,3 71 9,0 170 11,5 4 Çatılardan 76 11,0 71 9,0 147 9,9 5 Hemzemin Düşmeler 11 1,6 61 7,8 72 4,9 6 El Merdivenlerinden 21 3,0 40 5,1 61 4,1 7 Elek. Telefon Direklerinden 19 2,7 38 4,8 57 3,8 8 Sabit İnşaat Merdivenlerinden 14 2,0 22 2,8 36 2,4 9 Yük Asansörlerinden 11 1,6 4 0,5 15 1,0 10 Zemindeki Boşluklara, Çukurlara 9 1,3 6 0,8 15 1,0 11 Diğer Tip Düşmeler 47 6,8 48 6,1 95 6,4 Toplam 694 100,0 787 100,0 1481 100,0
14 3 te 1 i inşaat sektöründe çalışmaktadır. Bu yüksek oranın en önemli sebebi inşaat sektörünün proje bazlı üretime dayanması ve her projenin kendine özgü çalışma koşulları olmasıdır. Her projede yapımı üstlenen müteahhit, müteahhit adına işleri yürüten şantiye şefi ve iş güvenliği uzmanı farklı risklerle karşı karşıya kalmaktadırlar. İlgili mevzuat iş sağlığı ve güvenliği konusunda hepsini sorumlu tutmaktadır. Bu tezin amacı da şantiye şeflerinin ve iş güvenliği uzmanlarının iş sağlığı ve güvenliği konusunda kendi sorumluluklarını çerçeveleyen mevzuatı ve yapı sektörünün risklerini derlemektir. 2.2. YAPI İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK PLANI 2.2.1. Sağlık ve güvenlik planı; Muhtemel risklerin değerlendirilip yapı işi süreci boyunca sağlık ve güvenlik ile ilgili alınacak tedbirlerin, organizasyon yapısının, çalışma yöntemlerinin ve bunlara ilişkin işlerin ne zaman ve kim tarafından yapılması gerektiğinin belirlendiği, aynı yapı sahasında faaliyet gösterecek farklı işverenler, alt işverenler, kendi nam ve hesabına çalışan kişiler ve farklı çalışma ekipleri arasında sağlık ve güvenliğe dair hususların koordinasyonunun sağlanması amacıyla yapı alanının tamamından sorumlu işveren veya proje sorumlusu tarafından hazırlanan veya hazırlanması sağlanan planı, ifade eder.(yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği 5.10.2013) Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, inşaat işlerini proje aşaması ve uygulama aşaması olarak iki ana kısma ayırmış ve bu kısımlara özgü sağlık ve güvenlik planı hazırlanmasını öngörmüştür. Ancak yönetmelikte istenilen bu planların içeriği hakkında bir bilgi verilmemiştir. Yapılan bu çalışmada, yapı üretiminin uygulama aşamasına yönelik sağlık ve güvenlik planı hazırlanması amaçlanmıştır. Bu bağlamda önce uygulama aşamasında yürütülecek çalışmalar ve bu çalışmalar sırasında oluşabilecek riskler göz önünde bulundurularak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği çerçeve plan oluşturulacaktır. 2.2.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Çerçeve Planı Oluşturulacak İş Sağlığı ve Güvenliği çerçeve planında yapı üretiminin uygulama aşaması dokuz bölümde ele alınacaktır. Bu bölümler; Kazı yapılması, Betonarme kalıbı montajı ve sökümü,
15 Betonarme çeliklerinin işlenmesi ve montajı, Beton dökülmesi, İş iskelesi kurulması ve kullanılması, Duvar örülmesi, Sıva, boya, badana ve kaplama yapılması, Tesisat işleri, Yapının temizliği ve şantiyenin taşınması, olarak gruplandırılmıştır. Çerçeve plan oluşturulduktan sonra, bu planda yer alan her bölümün içeriği detaylandırılarak ilgili işlem basamaklarının kontrol listeleri hazırlanacaktır. Bu listeler, takip ve raporlamada kolaylık olması bakımından yukarıda saydığımız aşamaların adı ve sırasına göre isimlendirilecektir. Örneğin, kazı yapılması sırasında alınacak sağlık ve güvenlik tedbirleri ile ilgili liste LKZ01 (Liste Kazı 01) şeklinde, kalıp ile ilgili liste LKL02 (Liste Kalıp 02) şeklinde düzenlenecektir. Oluşturulan bu kontrol listeleri, uygulamaları kontrol eden sorumlu kişinin kim olduğunu ve görevini, kontrol günündeki hava koşullarını, kontrol edilecek konuları içermektedir. Bu konuların karşılarında evet ve hayır sütunları oluşturululacaktır. Hazırlanan sağlık ve güvenlik planında daha çok iş güvenliği konusu üzerinde durulmuş, çalışanların yaptıkları iş sürecinde başlarına gelebilecek iş kazası riskleri değerlendirilmiş ve bu risklere karşı alınması gereken güvenlik önlemleri detaylı bir şekilde verilmiştir. İşçi sağlığı ve meslek hastalıkları konusu özellikle tıp biliminde uzmanlık istediği için bu konularda fazla detaya inilememiştir. Bu konuda çalışanların, iş ortamlarında meslek hastalıklarına yakalanmamak için nelere dikkat etmeleri gerektikleri çok genel anlamda verilmiştir. BÖLÜM 3.YAPI İŞLERİNDE RİSK YÖNETİMİ İşçi sağlığı ve iş güvenliğinde amaç çalışanların iş kazalarına uğramaları ve meslek hastalıklarına yakalanmalarını önlemek, onlara sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamaktır (Özkılıç, 2005). Bu amaçla yürütülen çalışmalardan olumlu sonuç alabilmek için risk yönetimi konusunun iyi anlaşılması gerekmektedir. Risk yönetimi, iş güvenliği konusunun temelini oluşturmaktadır diyebiliriz. Çünkü iş güvenliği, çalışma sırasında olabilecek kaza risklerine karşı alınan önlemleri kapsamaktadır. Örneğin iskelede çalışan bir işçinin yüksekten düşmek suretiyle iş kazasına uğrama riski
16 yüksektir, bu nedenle onun güvende çalışması için gerekli güvenlik önlemlerinin alınmış olması şarttır. Bunun gibi yapılan her türlü uygulamada risk değerlendirmesi yapmak ve bu değerlendirme sonucuna göre önlem almak gerekmektedir. Bu bölümde risk kavramı ve risk yönetimi konusu özetlenerek, sağlık ve güvenlik planlamasında risk yönetiminin önemine değinilmiştir. 3.1. Risk Yönetimi Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ile Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) işçi sağlığı ve iş güvenliği ortak komisyonunda işçi sağlığının esasları şöyle belirlenmiştir (Bayır, Ergül, 2006): Bütün iş kollarında işçinin fiziksel, ruhsal ve sosyo-ekonomik bakımdan sağlığını en üst düzeye çıkarmak ve bunun devamını sağlamak, Çalışma şartları ve kullanılan zararlı maddeler nedeni ile işçi sağlığının bozulmasını engellemek, Her işçiyi kendi fiziksel ve ruhsal yapısına uygun işte çalıştırmak, Özet olarak işin, işçiye ve işçinin işe uyumunu sağlamaktır. Belirlenen bu amaçlara ulaşmak, dolayısıyla iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek için iş sağlığı ve güvenliği yönetiminin, sistemli önlemler dâhilinde aşağıda belirtilenleri yapmak sorumluluğu bulunmaktadır: 1- Tehlikeleri tanımlamak, 2- Her tehlike için riskin boyutunu tahmin etmek ve saptamak, 3- Riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek ve riski kontrol altına almaktır. 3.1.1. Tehlikenin Tanımı Tehlike: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelidir. (6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu) Tehlike kavramı, TDK sözlüğünde Büyük zarar ya da yok olmaya yol açabilecek durum olarak tanımlanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusunda tehlikelerin belirlenmesi, doğabilecek riskleri ve bunların düzeylerinin belirlenmesi açısından önemlidir (Canpolat, 2008).
17 Bir tehlikenin ortaya çıkması olasılığa dayalıdır. Bu olasılık söz konusu tehlikeyi oluşturan koşullar ve etmenlerle birlikte değerlendirilmelidir. Tehlike olasılığı değişkenlerini aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür (ÇSGB, İş Sağlığı ve Güvenliği Kursu, 2006) : Tehlikeye maruz kalan kişilerin sayısı, Ne sıklıkla tehlikeye maruz kalındığı, Ne kadar süreyle tehlikeye maruz kalındığı, Eğitim düzeyi, Denetimin etkinlik düzeyi, Çalışma koşulları, Yorgunluk, dikkatsizlik, halsizlik gibi etmenler. İş kazları ve meslek hastalıklarının önlemesi için öncelikle risklerin belirlenip, risk haritalarının oluşturulması gerekmektedir. Risk haritalarının hazırlanabilmesi için de öncelikle olası tehlikelerin tespit edilmesi gerekmektedir. Tehlikelerin belirlenmesi için tipik girdiler şunlardır (Özkılıç, 2005): İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin hukuki ve diğer şartlar (Mevzuat), Ön gözden geçirme sonuçları, Çalışanlar ve diğer ilgili taraflardan alınan bilgiler, Çalışanlardan elde edilen İSG bilgileri, işyerindeki gözden geçirme ve iyileştirme faaliyetleri, ISG politikası, Kaza ve olay kayıtları, Uygunsuzluklar, Denetim sonuçları, İletişim belgeleri, En iyi uygulamalar hakkında belgeler, Kuruluşa özgü tipik tehlike riskleri, benzer kuruluşlarda oluşmuş olan kaza ve olaylar, Elektrik kullanımı, Kuruluşun tesisleri, prosesleri ve faaliyet hakkında bilgiler, Saha planları, Radyasyon kaynakları, Yangın,
18 Proses akış şemaları Makine, ekipman vb. bilgiler, Malzeme envanterleri, Toksikoloji ve diğer sağlık ve iş güvenliği verileri, Verilerin izlenmesi, Kimyasal ve biyolojik maddeler, Malzeme güvenlik bilgi formları, Yöntemler, görevler, İnceleme raporları, Profesyonel destek, uzmanlık, Tıbbi/ ilkyardım raporları, Sağlık riskleri taraması. Tehlikeleri ortaya çıkarabilmek için hazırlanacak olan bir kontrol tablosunda yukarıda belirtilen girdilerden faydalanılarak risk haritaları da oluşturulabilir. 3.1.2. Risk Tanımı ve Değerlendirilmesi Risk kavramının literatürde değişik tanımları vardır, bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali (6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu) Herhangi bir olayın potansiyel zarar meydana getirme olasılığı ve sonucudur.(as/nzs 4804) Belirlenmiş tehlikeli bir olayın oluşma olasılığı ve sonuçlarının kombinasyonu (OHSAS 18001), Belli bir dönemde veya koşullar altında istenmeyen olayın ortaya çıkma olasılığı, çevre koşullarına göre sıklık ve olasılık (ILO), Risk değerlendirmesi; 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği kanununda, İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar olarak tanımlanmıştır.
19 Risk değerlendirmesi, aşağıdaki sorulara cevap vermektedir (Özkılıç, 2005): Tehlikeler nelerdir? Potansiyel etki ve sonuçlar nelerdir ve bunlar kabul edilebilir midir? Bu etki ve sonuçların meydana gelme olasılıkları nedir? Riskin kabul edilebilir durumunun devam ettirilebilmesi için kontrol ve koruma çalışmaları yeterli midir? İş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek veya sayılarını en aza indirmek için, riskleri tespit etmek ve ilgili mevzuat ve kanunlar dâhilinde risklerin yok edilmesi için yapılacak çalışmaları belirlemek ve bunu sistemli bir hale getirmek gerekmektedir. 3.1.3. Risklerin Tahmin Edilmesi Tehlikeler tanımlandıktan sonra, tehlikelerin meydana gelme ihtimali ve etkilerinin şiddetleri belirlenerek riskler saptanmış olur. Böylece risklerin olasılıkları ve sonuçları belirlenerek, gerekli önlemler alınabilir. Riskleri tahmin etme, iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesinde önemli rol oynar. 3.1.4. Risk Değerlendirme Adımları Risk değerlendirmede Şekil 3.1. de görülen adımlar izlenebilir. TEHLİKELERİ BELİRLE İZLE VE TEKRAR ET RİSKLERİ DEĞERLENDİR TEDBİR AL Şekil 3.1. Risk Değerlendirme Aşamaları 3.1.5. Risk Analizi ve Yönetiminin Yararları Risk analizi ve yönetiminin hedefi, kurum içerisinde olabilecek tehlikelere uygun cevap verebilecek, kasıtlı ya da kasıtsız tehditlerin etkisini ve olma ihtimalini azaltacak hazırlıkları, prosedürleri ve kontrolleri teşhis etmektir.