Orijinal Araflt rma Original Article 127 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü: Ailenin davran fl ve güvenlik dan flmanl Injury control in childhood: Family s attitude and safety counseling Dicle Çelik nanç, Serpil U ur Baysal*, Zeynep Çetin**, Latife Coflgun**, Korhan Tavilo lu***, Emin Ünüvar**** Alman Hastanesi, stanbul * stanbul Üniversitesi Çocuk Sa l Enstitüsü, Aile Sa l Anabilim Dal, stanbul ** stanbul Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ana-Çocuk Sa l Yüksek Lisans Program, stanbul *** stanbul Üniversitesi stanbul T p Fakültesi, Genel Cerrahi Anabilim Dal, Travma ve Acil Cerrahi Birimi, stanbul ****Çocuk Sa l ve Hastal klar Anabilim Dal, Genel Pediatri Bilim Dal, stanbul, Türkiye Özet Amaç: Bu araflt rma, yaralanan çocuklar n ailelerinin olas kaza riskleri ve kazalar önleme konular nda bilgi ve davran fllar n belirlemek, ard ndan bireysel güvenlik dan flmanl sunabilmek amac yla yürütüldü. Gereç ve Yöntem: Travma ve Acil Cerrahi Birimi ne yaralanma nedeniyle baflvuran 0-14 yafl grubu çocuklar ve aileleri (Grup 1), Genel Pediatri Bilim Dal Poliklini i nde izlenen, olgu grubu ile ayn yaflta ve cinste kontrol grubu (Grup 2) ile görüflülerek, anket arac l yla veri topland. Risk tafl yan durumlara yönelik dan flmanl k yap ld. Bulgular: Anne-babalar n yafllar n n küçük, e itim düzeylerinin düflük olmas, genifl ailede yaflamak, ilk çocuk olmak, sa l k güvencesinin olmay fl yaralanmaya yol açan bafll ca risk etkenleri olarak belirlendi. Grup 1 de ailelerin korunmaya yönelik bilgi ve tutumlar n n anlaml ölçüde yetersiz oldu u gözlendi (p<0,001). Kontrol grubunda daha fazla say da aile, yaralanmalar n önlenmesi konusunda bilgilenmiflti (p<0,001). Grup 2 de daha çok say da aile, yaralanmalar n önlenebilece i düflüncesini tafl maktayd (p<0,001). Ç kar mlar: Yaralanma risklerini belirleyen bafll ca etmen, ailenin e itim düzeyi ile kazalardan korunma bilincidir. Sa l k kurulufllar nda, yaralanma kontrolü ile ilgili temel e itim ve dan flmanl k, korunmay sa layan en önemli etkendir. (Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34) Anahtar kelimeler: Aile, çocuk, davran fl, güvenlik dan flmanl, kaza, yaralanma kontrolü Summary Aim: This study was conducted to determine the knowledge and attitudes of mothers of injured children on potential risks of injury and injury prevention followed by individual safety counseling. Material and Method: The data were collected by a questionnaire from children between 0 and 14 years of age admitted to The Trauma and Emergency Surgery Unit with acute injury, and their families (Grup 1), and children with the same age and sex, followed at The Outpatient Clinic, Department of Pediatrics (Grup 2). Safety counseling was given for risky situations. Results: Very young parents, low socioeconomical level, large family type, to be the first child, were determined as the main factors leading injury. Knowledge about and prevention awareness of injuries were significantly low among the families of injured children (p< 0.001). In Grup 2, more families had information on injury prevention (p< 0.001). Higher number of families consider injuries preventable in Grup 2 (p< 0.001). Conclusions: Education level and prevention awareness are the main factors determining risks of injury. Basic education and counseling at health care centers are the most important factors for injury prevention. () Key words: Accident, behaviour, child, family, injury control, safety counseling Girifl Kaza/yaralanma olgusu toplum sa l n n göstergelerindendir. Yaralanma kontrolü (Injury Prevention) alan nda çal - flan uzmanlar kaza (accident) sözcü ünü yaralanma (injury) sözcü ü ile de ifltirip yaralanma riskinin azalt lmas düflüncesini gelifltirmifllerdir. Yaralanmalar, rastlant sal olgular olmay p, ay rt edilebilen risk etkenleri ile belirlenen öngörülebilir biçimlerde oluflurlar (1). Çocuk hekimleri taraf ndan yap lan e itim çabalar n n, di- er yöntemlerle birlefltirildi inde yaralanmalar n önlenmesinde fark yaratt ileri sürülmektedir (2). Özellikle okul öncesi Yaz flma Adresi/Address for Correspondence: Dr. Serpil U ur Baysal, stanbul Üniversitesi Çocuk Sa l Enstitüsü, Turgut Özal Cad. Çapa, stanbul, Türkiye Tel.: 0212 525 25 15 Faks: 0212 691 39 97 E-posta: subaysal@istanbul.edu.tr Gelifl Tarihi/Received: 14.07.2008 Kabul Tarihi/Accepted: 19.11.2008 Türk Pediatri Arflivi Dergisi, Galenos Yay nc l k taraf ndan bas lm flt r. Her hakk sakl d r. / Turkish Archives of Pediatrics, published by Galenos Publishing. All rights reserved.
128 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 ça çocuklar n n yaralanma risklerini belirleyen bafll ca etken, ailelerin/annelerin e itim düzeyleri ile yaralanma risklerini alg lama düzeyleridir (3). Bu araflt rma, yaralanan çocuklarla ailelerinin özelliklerini, bilgi ve yaklafl mlar n belirlemek, ayn anda bireysel güvenlik dan flmanl sunabilmek amac yla yürütüldü. Gereç ve Yöntem Araflt rman n örneklemini, Travma ve Acil Cerrahi Birimi ne yaralanma nedeniyle baflvuran 0-14 yafl grubu çocuklardan rastlant sal örneklem yöntemi ile seçilen 100 çocuk ve ailesi (Grup 1) ile ayn Fakültenin Genel Pediatri Bilim Dal Poliklini i nde ayaktan izlenen, daha önce, yaralanma nedeniyle sa l k kurulufluna baflvurmam fl, olgu grubu ile ayn yaflta ve cinste 100 çocuk (Grup 2) oluflturdu. stismar, özk y m, ifl kazas, annesinde psikiyatrik tedavi öyküsü bulunan çocuklar, zehirlenme, yabanc cisim aspirasyonu olgular çal flma kapsam d fl nda tutuldu. Her iki grupta da ailelerden sözlü onay al narak, 33 soruyu içeren bilgi formu (anket) arac l yla çocuk ve aileye ait veri topland. Anket formlar, çocuklar n anne-babalar ile yüzyüze görüflme tekni i kullan larak dolduruldu. Form, üç bölümden olufluyordu. Birinci bölümde, çocu a ait bilgiler (yafl, cins, yaralanman n tipi, önceki yaralanmalar, yaralanan n kaç nc çocuk oldu u), ikinci bölümde aile bireylerine ait bilgiler (aile bireyleri aras nda kazaya ba l ölen ya da engelli yaflayan olup olmad, anne-baban n yafllar, ö renim durumlar, meslekleri, sosyal güvence durumlar, evde yaflayan birey say s, çocuk say s ), üçüncü bölümde anne-babalar n kazalar konusunda bilgilerini ve tutumlar n ölçen sorular yer al yordu. Ayr ca, anketteki son soru ile ailelerin çocuklar n kazalardan koruyabilmelerine yönelik önerilerde bulunmalar istendi. Çal flma s ras nda belirlenen risklere yönelik güvenlik dan flmanl, ev kazalar risklerini betimleyen bir çizim kullan larak yap ld (4). Veriler SPSS program ile χ 2 ve Student s-t testleri kullan larak de erlendirildi. Odds oran (göreli orant ) hesapland. Araflt rma sürecinde, çocuklarda yaralanmalar ve zehirlenmeleri önlemeye yönelik, Güvenlik Kontrol Listesi haz rland. Bu liste, çocuk sa l izlem poliklini inde ve acil servise kaza nedeniyle getirilen çocuklar n ailelerine dan flmanl k verebilmek amac yla kullan lmaktad r (5). Bulgular Çocuklar n yafl ortalamas 54, 25±36, 36 ay (2-168 ay); 69 u erkek, 31 i k z idi. Yaralanma olgular n n %61 ini 1-5 yafl grubundaki çocuklar oluflturmaktayd. Yafl gruplar ile yaralanma aras ndaki iliflki anlaml bulundu (p<0,001). Grup 1 de yaralanan çocuklar n %47 si ilk çocuk idi. Düflme, en s k görülen yaralanma nedeni idi (%42); trafik kazalar ikinci s rada (%28), yan k (%24) üçüncü s rada yer al yordu. Erkek çocuklarda ve befl yafl üzerinde tüm çocuklarda trafik kazalar ilk s rada idi. Yaralanma tipi ile cinsiyet iliflkisi anlaml bulundu (p< 0,05). Grup 1 olgular n n %29 u daha önce kazaya u ram flt. Grup 1 ve Grup 2 aras nda anne-babalar n kaza geçirme s kl nda istatiksel olarak farkl l k saptanmad. Anne-babalar n yafllar n n küçük (p<0,001), e itim düzeylerinin düflük olmas (anne için p<0,05; baba için p<0,001), genifl ailede yaflamak (p<0,05), ilk çocuk olmak (p<0,01), sa l k güvencesinin olmay fl (p<0,001) yaralanmaya yol açan bafll ca risk etkenleri olarak belirlendi. Tablo 1 de, her iki grupta ailelerin, yaralanma riski tafl yan durumlara iliflkin sorulara verdikleri yan tlar yer almaktad r. Annenin çocu a tek bafl na bak p bakmad, pencerelerde koruyucu parmakl k bulunup bulunmad, çocuk kaza geçirdi inde sa l k kurulufluna gidilip gidilmedi i sorular na verdikleri yan tlar d fl nda di er sorulara verilen yan tlar aras ndaki farklar anlaml bulundu (p de erleri 0,05 ya da 0,001 den küçük). Kontrol grubunda daha fazla say da aile, yaralanmalar n önlenmesi konusunda bilgilenmiflti (p<0,001, Odds oran 0,18, %95 GA: 0,08-0,39). Her iki grubun bilgi ald kaynaklar fiekil 1 de sunulmufltur. Grup 2 de daha fazla say da aile, yaralanmalar n önlenebilece i düflüncesini tafl yordu. Grup 1 deki anne-babalar n %38 i, Grup 2 dekilerin ise %15 i çocuklar n n yaralanmalardan korunamayaca n düflünmekteydiler (Odds oran 0,29, %95 GA: 0,14-0,60). Grup 1 de bulunan 12 aile yaralanmalar n flans/ kader sonucunda geliflti ini düflünmekte idi. Her iki grup aras ndaki fark anlaml bulundu (p<0,001). Ailelerin, yaralanmalar n önlenmesi konusundaki inan fllar fiekil 2 de gösterilmifltir. Aileler, görüflme sonunda, kazalar n önlenebilmesi için güvenlik önlemlerinin al nabilmesi, korunmaya yönelik e itim, oyuncak, bisiklet, trafik güvenli i konular nda öneriler gelifltirdiler; görsel ve yaz l gereçlerle bilgilenmek istediler. Ailelerin, çocuklar n n yaralanmalardan nas l korunaca na yönelik önerileri Tablo 2 de yer alm flt r. Yaralanmalardan korunmaya yönelik önerileri olup olmad yla ilgili soruya Grup 1 den 33 aile, Grup 2 den 10 aile önerimiz yok yan t n verdi. Tart flma Anneler öncelikli olmak üzere, çocuk bak m ndan sorumlu bireylerin kaza risklerini bilme, öngörme, alg lama düzeyleri, kazalardan korunabilme fark ndal klar, özellikle okul öncesi dönem çocuklar n n karfl laflabilece i kaza risklerinin bafll - ca belirleyicisidir. Bu risk, k rsal, yar kentsel yerleflim bölgelerinde, sosyoekonomik düzeyin düflük oldu u kalabal k ailelerde artmaktad r (3). Yaralanma için kiflisel haz rlay c etkenler, geliflimsel gerilik, psikomotor bozukluk, h zl büyüme, hiperaktivite, psikososyal uyumsuzluk, risk alma, kendine zarar verme e ilimi, koruyucu gereç kullanmada yetersizlik olarak say labilir. fiiddet ve denetimsizlik içeren anlay fl, kitle ulafl m araçlar n n yetersiz ve pahal oluflu, e itimin yetersizli i, aile içi psikopatoloji, yaralanma riskini art ran çevresel haz rlay c etkenlerdir. Anne-baba yafl n n küçük, e itim düzeyinin düflük olmas, evde yaflayan birey say s n n çoklu u, sa l k güvencesinin olmay fl yaralanmaya yol açan ailesel risklerdir (6-8). Araflt rmam zda, anne-babalar n yafllar n n küçük, e itim düzeylerinin düflük olmas, genifl ailede yafl yor olmalar, sa l k güvencelerinin olmay fl ; çocuklar n ilk çocuk olmalar yaralanmaya yol açan bafll ca risk etkenleri olarak belirlendi (9). Olgular n yaklafl k üçte birinin daha önce sa l k kurulufluna baflvurmay gerektiren kaza geçirmifl olduklar saptand. Bu durum, ailelerin yaralanma sonras tutumlar nda herhangi bir de ifliklik yapmad klar n n göstergesi olabilir.
Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü 129 Tablo 1. Ailelerin, yaralanma riski tafl yan durumlara iliflkin sorulara verdikleri yan tlar Anket sorular Grup 1 (olgu) Grup 2 (kontrol) χ 2 n % n % Çocu unuzu evde yaln z b rak r m s n z? Evet 49 49,0 16 16,0 24,82 <0,001 Hay r 51 51,0 84 84,0 Çocu unuza yaln z m bak yorsunuz? Evet 70 70,0 81 81,0 3,27 >0,05 Hay r 30 30,0 19 19,0 Çocu unuz küçük cisimlerle oynar/oynad m? Evet 69 69,0 33 33,0 25,93 <0,001 Hay r 31 31,0 67 67,0 Ateflli silahlar evde saklar m s n z? Evet 6 6,0 22 22,0 10,63 <0,05 Hay r 94 94,0 78 78,0 Pencerelerinizde koruyucu parmakl k var m? Evet 15 15,0 16 16,0 Hay r 81 81,0 83 83,0 1,85 >0,05 4 4,0 1 1,0 Temizlik malzemelerini, ilaçlar, kozmetik ürünleri eriflilmeyen yerlerde saklar m s n z? Evet 28 28,0 62 62,0 Hay r 45 45,0 35 35,0 33,2 <0,001 Bazen 27 27,0 3 3,0 Temizlik ürünlerini, kimyasal maddeleri su fliflelerinde, bardak ya da kavanozlarda saklar m s n z? Evet 40 40,0 6 6,0 61,34 <0,001 Hay r 38 38,0 91 91,0 Bazen 22 22,0 3 3,0 Çocu unuz kaza geçirdi inde sa l k kurulufluna gitmeyi gerekli buluyor musunuz? Evet 99 99,0 99 99,0 0,0 >0,05 Hay r 1 1,0 1 1,0 Evinizdeki s t c lar (soba, flofben) ne kadar s kl kla kontrol edersiniz? Asla 67 67,0 19 19,0 Y lda en az bir 25 25,0 63 63,0 47,04 <0,001 Birkaç y lda bir 8 8, 18 18,0 Evinizde çal fl r durumda yang n söndürme arac n z var m? Evet 3 3,0 19 19,0 Hay r 96 96,0 80 80,0 13,09 <0,05 Bilmiyorum 1 1,0 1 1,0 Evinizde yang n/duman alarm var m? Evet - - 4 4,0 4,08 <0,05 Hay r 100 100,0 96 96,0 Evinizde prizler ve fifller üzerinde güvenli i sa layan kapaklar var m? Evet 6 6,0 22 22,0 Hay r 90 90,0 65 65,0 17,94 <0,001 Bir k sm nda 4 4,0 13 13,0 p
130 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 Tablo 1. (devam ) Ailelerin, yaralanma riski tafl yan durumlara iliflkin sorulara verdikleri yan tlar Anket sorular Grup 1 (olgu) Grup 2 (kontrol) χ 2 n % n % Kibrit ve çakmaklar çocuklar n z n eriflemeyece i yerlerde saklar m s n z? Evet 54 54,0 77 77,0 11,7 <0,05 Hay r 46 46,0 23 23,0 Tencere, tava saplar n çocu unuzun eriflemeyece i flekilde yerlefltirir misiniz? Evet 27 27,0 83 83,0 Hay r 51 51,0 7 7,0 66,38 <0,001 Bazen 22 22,0 10 10,0 Çocu unuzu banyoda, arabada, denizde yaln z b rakt n z olur mu? Evet 32 32,0 4 4,0 Hay r 47 47,0 88 88,0 40,05 <0,001 Bazen 21 21,0 8 8,0 Çocu unuza oyuncak al rken güvenli ini düflünerek mi seçersiniz? Evet 27 27,0 77 77,0 Hay r 58 58,0 11 11,0 56,38 <0,001 Bazen 15 15,0 12 12,0 Y pranan, k r lan oyuncaklar güvenlik nedeniyle ortadan kald r r m s n z? Evet 29 29,0 95 95,0 Hay r 70 70,0 5 5,0 92,46 <0,001 Bazen 1 1,0 - - Çocu unuz arabada nerede oturuyor? Ön koltuk 64 64,0 17 17,0 45,83 <0,001 Arka koltuk 36 36,0 83 83,0 Arabada çocu unuz için emniyet kemeri / koltu u kullan r m s n z? Evet 9 9,0 26 26,0 Hay r 90 90,0 71 71,0 11,49 <0,05 Bazen 1 1,0 3 3,0 Çocu unuza trafik kurallar n ö retir misiniz / ö retmeyi düflünür müsünüz? Evet 23 23,0 66 66,0 37,43 <0,001 Hay r 77 77,0 34 34,0 p Her iki grupta da anne, baba, kardefl, vb. aile üyelerinin yaklafl k dörtte biri daha önce sa l k kurulufluna gitmeyi gerektiren kaza geçirdiklerini belirttiler. Bu aç dan gruplar aras nda anlaml fark bulunmam flt r. Anne yafl küçüldükçe anne ve çocuk sa l n n daha fazla risk alt nda oldu u bilinmektedir (3,9). Çal flmam zda Grup 1 deki çocuklar n anne-babalar kontrol grubundakilere göre daha gençti. Anne-babalar n yafllar aç s ndan her iki grup aras ndaki fark anlaml idi (p<0,001). E itim düzeyleri karfl laflt r ld nda her iki grup aras nda anlaml fark saptand. E itim düzeyi artt kça ailelerin, özellikle annelerin, çocuklar n n sa l n koruma ve gelifltirmeye yönelik olumlu davran fllar artmaktad r (9-11). Evde yaflayan birey say s artt kça aile büyüklerinin dikkati da lmakta, stres etkeni artmakta, çocuklar n yaralanma olas l anlaml ölçüde artmaktad r (3,6-11). Evde yaflayan birey say s aç s ndan iki grup aras nda anlaml fark belirlendi (p< 0,05). Sosyoekonomik düzeyi düflük ailelerde kazalardan korunma bilincinin geliflmedi i ve buna ba l olarak yaralanma riskinin artt n gösteren çal flmalar vard r (3,6,7,10-15). Araflt rmam zda, annelerin çal flma durumu aç s ndan gruplar aras nda anlaml fark bulunmad. Grup 1 de ailelerin %59 unun sa l k güvencesinin olmad belirlenirken, kontrol grubunda bu oran %11 idi (p<0,001). Bu durum, sosyoeko-
Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü 131 nomik düzeyin bir göstergesi olmakla birlikte, sa l k güvencesi olan ailelerin sa l k kurulufllar ndan daha fazla yararland klar n, çocuk sa l konusunda daha bilinçli olduklar n düflündürmektedir. Ancak, yap lan bir araflt rmada, yaralanma nedeniyle acil servislere baflvuran aileler aras nda sa l k sigortas n n olup olmamas iliflkili bulunmam flt r (16). Her iki grupta ailelerin, yaralanma riski tafl yan durumlara iliflkin sorulara verdikleri yan tlar karfl laflt r ld nda, Grup 1 de ailelerin korunmaya yönelik bilgi ve tutumlar n n anlaml ölçüde yetersiz oldu u gözlendi. Yan tlar, bu gruptaki çocuklar n, yabanc cisim aspirasyonu, zehirlenme, yan k, yang n, elektrik kazas, bo ulma, trafik kazas, ateflli silahlarla yaralanma aç - s ndan anlaml ölçüde risk alt nda olduklar n göstermekteydi. Yaralanma nedeniyle getirilen çocuklar n ailelerinin ço u (%88) yaralanmalar konusunda bilgi edinmediklerini ifade ederken, kontrol grubunda bu oran daha düflüktü (p<0,001). Kontrol grubunda televizyon, kitap ve di er yaz l kaynaklar arac l yla bilgilenme daha fazlayd. Bunu okul, sa l k çal flan ve aile büyükleri izliyordu. Yaralanan çocuklar n ailelerinin kitap, yaz l bas n ve okul arac l yla bilgilenme oranlar daha düflük bulundu. Kontrol grubunda daha fazla say da aile olsa da her iki grupta da sa l k çal flan ndan bilgi alan pek azd. Günümüzde, okul öncesi dönemde kazalar ile ilgili e itim alabilen çocuk say s azd r. Anne babalar n kazalardan korunma bilgisinin yetersiz oldu unun kan tlanmas na karfl n, sa l k çal flanlar, anne-babalara çocuk güvenli i konusunda dan flmanl k için pek az zaman ay rmakta ya da zaman ay rmamaktad rlar (1,2,4,8). Yüzy l m zda yaralanmalar, yaralanmalara ba l ölümleri önleme çabalar bireyin davran fl n de ifltirmek yerine, yaralanman n olufltu u çevrenin de ifltirilmesine odaklanm flt r. Çocuklar n merak n, ba ms z hareketini bask layacak uygulamalar yerine, güvenli bir çevrede yaflamalar n sa lamak, en etkin yaklafl md r. T bbi epidemiyolog William Haddon (17-20) yaralanmalar önleme yöntemlerini gelifltirmek üzere önemli katk larda bulunmufltur. Tehlikenin ortaya ç kmas n önlemek, insanlar yer ve zaman aç s ndan tehlikeden uzaklaflt rmak, yeterli düzenlemeler yaparak, önlemler alarak bireyleri teh- Tablo 2. Ailelerin, çocuklar n n yaralanmalardan nas l korunaca na yönelik önerileri Öneri Grup 1 (n: 67) % Grup 2 (n: 90) % 1- Çocuklar evde ve sokakta yaln z b rak lmamal d rlar. 9,0 10,0 2- Anne-babalar dikkatli ve ilgili olmal d rlar. 15,0 7,0 3- Çocuklar ev kazalar ndan korumaya yönelik önlemler al nmal d r. 11,0 28,0 4- Çocuklar için tehlikeli olabilecek oyuncaklar al nmamal d r. 6,0 2,0 5- Sürücüler, motorlu tafl tlar mutlaka trafik kurallar na uyarak kullanmal d rlar. 9,0 3,0 6- Çocuklar arabada arka koltu a oturmal d rlar; ayr ca emniyet kemeri kullanmalar gereklidir. 6,0 2,0 7- Çocuklar n uygun olmayan alanlarda bisiklete binmelerine izin verilmemelidir. 6,0-8- Çocuklar için yeterli ve uygun koflullarda oyun alanlar yap lmal d r. 6,0 5,5 9- Aileler yaralanmalar konusunda bilgilendirilmeli ve e itilmelidir. 9,0 18,0 10- Çocuklar yaralanmalar konusunda bilgilendirilmeli ve e itilmelidir. 9,0 16,0 11- Çocuklara trafik kurallar ö retilmelidir. 7,0 5,5 12- Çocuklara çizgi filmler arac l yla kaza ve yaralanmalar konusunda görsel e itim verilmelidir. 3,0 1,0 13- Yap lan anket çok e itici ve ö retici; kazalardan korunmaya yönelik bilgilerle birlikte kitapç k haline getirilmeli ve polikliniklerinize gelen ailelere ulaflt r lmal d r. 4,0 2,0 18 16 14 12 10 8 5 6 4 2 2 0 Sa l k çal flan 1 Okul 7 17 12 6 1 Tv, radyo Kitap, dergi, gazete Olgu Kontrol 2 2 Aile büyükleri 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 62 85 Önlenebilir Olgu Kontrol 38 15 Önlenemez fiekil 1. Ailelerin, çocuklar n yaralanmalardan korumaya yönelik bilgi ald klar kaynaklar fiekil 2. Ailelerin, yaralanmalar n önlenmesi konusundaki inan fllar (χ 2 =13, 58 p<0,001)
132 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 likeden ay rmak, tehlikenin temel niteliklerini de ifltirmek, at lacak ad mlar n bafll calar d r (1,21-23). Önleme programlar insana, maddeye, araca, çevreye yönelik haz rlanmakta; yap lan çal flmalar ile kaza oluflumu engellenmeye çal fl lmaktad r. Yöntemler, e itim, teknoloji, yasalar n oluflturulmas ve uygulanmas ile parasal kaynaklar n sa lanmas n hedef almaktad r (24,25). Grup 2 de daha fazla say da aile, yaralanmalar n önlenebilece i düflüncesini tafl yordu. Grup 1 deki anne-babalar n %38 i, Grup 2 dekilerin ise %15 i çocuklar n n yaralanmalardan korunamayaca n düflünmekteydiler. Grup 1 de bulunan 12 aile yaralanmalar n flans/kader sonucunda geliflti ini düflünmekte idi (p<0,001). Buna karfl n, geliflmifl ülkelerde, ailelerin büyük ço unlu u yaralanmalar n önlenebilece i düflüncesini tafl rlar (26,27). Yaralanmalar n önlenemeyece i düflüncesi yaralanma kontrolünde en önemli engeli oluflturmaktad r. Yaralanmalar n flans eseri olmad, bilinen risk etkenleri ile öngörülebilece i ve önlenebilece i bilincinin bireylere e itim yoluyla kazand r lmas gerekmekte, bu konuda sa l k çal flanlar na önemli sorumluluklar düflmektedir (8). Ailelerin, çocuklar n n yaralanmalardan nas l korunaca - na yönelik önerileri karfl laflt r ld nda, kontrol grubunda, önerilerin bafl nda, ev kazalar n önlemeye yönelik önlemler al nmas, ailelerin ve çocuklar n bu konuda e itilmeleri gerekti i yer al rken yaralanan çocuklar n aileleri, anne-babalar n daha dikkatli ve ilgili olmalar gerekti ini, ev kazalar n önleme konusunda ailelerin ve çocuklar n e itilmesini önerdiler. Bu gruptakiler ayr ca, çocuklar n yaln z b rak lmamalar ve sürücülerin trafik kurallar na uymalar gerekti ini belirttiler. Çocuk hekimleri taraf ndan yap lan e itim çabalar n n, özellikle di er önleme yöntemleri ile birlefltirildi inde yaralanmalar n önlenmesinde fark yaratt ileri sürülmektedir (1-2,4,6-8,28-33). Etkin dan flmanl k zaman almamaktad r. Yap lan çal flmalarda bireysel dan flmanl k için yaklafl k üç-dört dakikan n yeterli oldu u gösterilmifltir. Hekimler, anne-babalar dan flmanl a uyum göstermektedirler. Hekimle yüz yüze etkileflim önemli bir ö edir. letilerin zaman içinde güçlendirilmesi dan flmanl n etkinli ini art r r. Tek tek giriflimler, karmafl k, çok say da giriflimden daha etkin olabilir (1,2,4,17,30,36). Güvenlik araçlar n n bedelini azaltacak önlemler de uyumu art rabilir (2). Ek 1 de, yaralanmalar n ve zehirlenmelerin önlenmesi için önerilen yafla göre güvenlik dan flmanl yap lacak durumlar yer almaktad r (1,8,34). Ek 2 de ülkemizde mevcut zehir dan flma merkezlerinin iletiflim bilgileri yer almaktad r. Klinikte sunulan bireysel düzeyde giriflimlerin, motorlu tafl tlarda güvenlik koltu u ve kemer kullan m ; duman alarm bulundurulmas ; banyo suyu s cakl n n güvenli s n rlarda olmas gibi baz güvenlik uygulamalar n art rmada baflar l olabilece i gösterilmifltir. Geliflmifl ülkelerde, güvenli e iliflkin baz yasal düzenlemelerden sonra, yaralanmalarda önemli ölçüde azalma kaydedilmifltir. Güvenli paketlemelerin, aleve dayan kl çocuk pijamalar n n üretimi ve kullan m, çocuk yolcular n güvenli i konusunda yasalar, kapal yerlere duman alg l y c lar n yerlefltirilmesi, havuz çevresine engellerin yap lmas, merkezi su s cakl n n ayarlanmas, pencerelerin ve merdivenlerin güvenli i konusunda yap lan düzenlemeler bu alanda yap lanlara bafll ca örneklerdir (2,6,7,24,27-29,35). Dünya Sa l k Örgütü nün, Güvenli Toplumlar örne inin, tüm toplumlarda, yaralanmalar azaltmada etkili oldu- unu gösteren kan tlar vard r. Günümüzde sveç, Norveç yaralanma s kl nda önemli ölçüde azalma sa lam flt r. Bu ülkeleri Avustralya, Yeni Zelanda izlemektedir (36,38). Çocukluk ça nda yaralanmalar tüm ülkelerde bir halk sa l sorunudur. Yaralanmalar önlemenin en iyi yolu kazalarla ilgili riskleri belirleyen çal flmalar yaparak çevre ve aileye iliflkin etkenlerin zararlar n giderici e itim yöntemleri gelifltirmek, güvenli çevre düzenlemesini sa lamaya katk - da bulunmakt r. Sa l k kurulufllar nda yaralanma kontrolü ile ilgili temel e itim ve dan flmanl k, korunmay sa layan en önemli etkendir. Bu programlar, kazalar n s kl n azaltacakt r. Ancak, yaralanmay önlemek üzere çocu un korunmas n amaçlayan, çok daha özgün yapt r mlar a gereksinim vard r. Sorun, çocu un ihmali, zaman zaman da çocuk istismar kapsam içindedir (8,38-40). Öneriler 1. Anne-babalar, çocuk bak m ndan sorumlu bireyler, çocuklar n yafllara göre gereksinimleri, çocuk bak m ve e itimi konular nda e itilmeli, risk alg lama düzeylerinin art r lmas amac yla bilinçlenmeleri sa lanmal d r. Çocuklar n düzenli izlenmeleri ile, çocuk ve aile sa l na bütüncül yaklafl mla bu amaca ulafl labilir. 2. Sa l k çal flanlar, çocuk güvenli i konusunda bireysel dan flmanl a zaman ay rmal d rlar. Çocu u izleyen hekim, hemflire, sa l k kontrolü s ras nda, annenin kazalardan korunma bilincini güvenli e ait sorularla sorgulamal, riskli durumlardan kaç nmay sa layacak gerekli bilgileri ve dan flmanl sunabilmelidir. Dan flmanl k, yaz l e itim gereçleri ile desteklenebilir. 3. Çocuk sa l ve hastal klar uzmanlar, çocuk sa l - ndan, e itiminden sorumlu bireyler yazarak, telefon ile, güvenli i denetleyerek, güvenlik önlemlerinin yararlar n s - nay p kan tlayarak yasa düzenleyenlerin yaralanma kontrolü konusunda fark ndal n art rabilirler; yeni yasal uygulamalar bafllatabilirler. Piyasadaki tehlikelere dikkat çekebilir, kurallar konusunda gerekli düzenlemeleri sa layabilirler. 4. Türkiye ye özgü verilere dayanan, özgün ve kapsaml, ulusal yaralanma kontrolü programlar oluflturulup uygulanmal d r. lgili toplum kurulufllar bir araya getirilerek, yüksek düzeyde tart flmalar n sonucunda belirlenecek bir ulusal strateji ya da hareket plan yap land r lmal d r. Ulusal, yerel etkinlikler düzenlenmeli, bu çal flmalarla yeni yasal düzenlemelerin oluflturulmas için bask unsuru oluflturulmal d r. 5. Yaz l ve görsel bas n n ilgisi konuya çekilmeli, bas n arac l yla sorunlar ve çözüm önerileri topluma yans t lmal d r. Çocuklar m z n gelece i, çocukluk ça n n istemsiz yaralanmalar ile yak ndan iliflkilidir. Kazaya u ramamak, yaralanmamak, her çocuk için bir hakt r.
Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü 133 Ek 1. Yaralanmalar n ve zehirlenmelerin önlenmesi için önerilen yafla göre güvenlik dan flmanl yap lacak durumlar (Güvenlik Dan flmanl Takvimi) Yafl Bafllama Güçlendirme Do um öncesi/yenido an Sütçocu u güvenlik koltu u, karyola güvenli i, duman alarm 2 gün- 4 hafta Düflme Araç güvenlik koltu u 2 ay Yan k, s cak s v lar Araç koltu u, düflme 4 ay T kanma, bo ulma Araç koltu u, düflme yan k 6 ay Zehirlenme, yan k, s cak yüzeyler Düflme, yan k, t kanma 9 ay Su / havuz güvenli i, küçük çocuk araç koltu u Zehirlenme, düflme, yan k 1 yafl Ateflli silahlar n tehlikesi, araç içi-yaya güvenli i Su / havuz güvenli i, düflme, yan k 15 ay Araç içi-yaya, zehirlenme,düflme, yan k 18 ay Araç içi-yaya güvenli i Zehirlenme, düflme, yan k, ateflli silahlar 2 yafl Düflme, oyuncak, üç tekerlekli bisiklet Araç içi, su / havuz, yan k, ateflli silah 3 yafl Araç içi, yaya, düflme, yan k, ateflli silahlar 4 yafl Araç koltu u, destek koltu u/kemer Yaya güvenli i, düflme, oyuncak, ateflli silah 5 yafl Su / havuz, bisiklet Yaya, araç içi 6 yafl Yang n Bisiklet, yaya, araç içi 8 yafl Spor güvenli i Bisiklet, araç içi 10 yafl Ateflli silahlar n tehlikeleri Spor, bisiklet, araç içi Ek 2. Ülkemizde ulafl labilecek Zehir Dan flma Merkezleri nin telefon numaralar Sa l k Bakanl Refik Saydam H fz ss hha Mektebi, Zehir Araflt rma Müdürlü ü, Zehir Dan flma Merkezi (ZDM), Ankara Ücretsiz telefon hatt 114 0312 433 70 01 Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi laç-zehir Dan flma Merkezi, zmir 0232 412 39 39 Uluda Üniversitesi ZDM, Bursa 0224 442 82 93 Hacettepe Üniversitesi laç- Zehir Bilgi Merkezi (H ZB M), Ankara 0312 311 89 40 Kaynaklar 1. Borowsky IW. Injury Prevention. In: Berkowitz CD (ed). Pediatrics: A Primary Care Approach. 2nd edition, Philadelphia: W.B. Saunders Company, 2000: 99-102. 2. Macarthur C, DiGuiseppi C, Roberts I, Rivara FP. Injury prevention and control. In: Moyer V, Elliot EJ, Davis RL (eds). Evidence Based Pediatrics and Child Health. 1st edition. London: BMJ Books, 2000: 132-40. 3. U ur Baysal S, fiahin S. Risk assessment for poisonings in children below the age of six. Toxicology Letters 2001;123: 97-8. 4. Kelly B. Sein C, McCarthy PL. Safety education in a pediatric primary care setting. Pediatrics 1987; 79: 818-24. 5. Çocuk güvenli i, güvenlik kontrol listesi (Düzenleyenler: U ur Baysal S, Y ld r m F, Bulut A). stanbul: stanbul T p Fakültesi Bas mevi, 2005. 6. Rivara FP, Grossman D. Injury control. In: Kliegman RM, Behrman RE, Jenson HB, Stanton BF (eds). Nelson Textbook of Pediatrics.18.ed. Philadelphia: Saunders-Elsevier, 2007: 366-75. 7. Hoover Wilson M, Levin-Goodman R. Injury prevention and control. In: McMillan JA, Feigin RD, DeAngelis CD, Jones MD (eds). Oski s Pediatrics. 4. ed. Philadelphia: LW&W, 2006: 134-46. 8. U ur Baysal S. Çocuk güvenli i: Yaralanmalar n ve zehirlenmelerin kontrolü. çinde: Cantez T, Eker Ömero lu R, U ur Baysal S, O uz F (yazarlar). Çocuk Sa l ve Hastal klar. 1. bask. stanbul: Nobel T p Kitabevleri, 2003: 58-72. 9. Çelik nanç D, U ur Baysal S, Coflgun L.Tavilo lu K, Ünüvar E. Çocukluk ça yaralanmalar nda haz rlay c nedenler. Türk Ped Arfl 2008; 43: 84-8. 10. Demirkaya Kaynar N, Y ld z S. Çocuklardaki travmatik kazalar ile aile hayat ve çocuk yetifltirme tutumlar aras ndaki iliflki. 24. Pediatri Günleri ve 4. Pediatri Hemflireli i Günleri Program ve Özet Kitab. stanbul, 2002: 38. 11. Postac F. Çocukluk ça kazalar. Yüksek Lisans Tezi.T.C. stanbul Üniversitesi Çocuk Sa l Enstitüsü. stanbul,1992. 12. Conk Z. Çocuklarda görülen yan k türleri, yap lan ilk uygulamalar n belirlenmesi ve yan etkileyen sosyo-demografik etmenlerin incelenmesi. T.C. Ege Üniversitesi Hemflirelik Yüksek Okulu. zmir, 1992. 13. Faelker T, Pickett W, Brison RJ. Socioeconomic differences in childhood injury: a population epidemiologic study in Ontario, Canada. Inj Prev 2000; 6: 203-8. 14. Engström K, Diderichsen F, Laflamme L. Socioeconomic differences in injury risks in childhood and adolescence: a nation-wide study of intentional and unintentional injuries in Sweden. Inj Prev 2002; 8: 137-42. 15. Ni H, Barnes P, Hardy AM. Recreational injury and its relation to socioeconomic status among school aged children in the US. Inj Prev 2002; 8: 60-5. 16. Simon TD, Bublitz Emsermann C, Dickinson LM, Hambidge SJ. Lower rates of emergency department injury visits among Latino children in the USA: no association with health insurance. Injury Prev 2006; 12: 248-52. 17. Evans SA, Kohli HS. Socioeconomic status and the prevention of child home injuries: a survey of parents of preschool children. Inj Prev 1997; 3: 29-34. 18. Haddon W. Advances in the epidemiology of njuries as a basis for public policy. Public Health Reports 1980; 95: 411-21. 19. Runyan, CW. Using the haddon matrix: Introducing the third dimension. Injury prevention 1998; 4: 302-7.
134 Çocukluk ça nda yaralanma kontrolü Türk Ped Arfl 2008; 43: 127-34 20. Runyan CW. Introduction: Back to the future-revisiting Haddon s conceptualization of njury epidemiology and prevention. Epidemiol Rev 2003; 25: 60-4. 21. U ur Baysal S. Yaralanma Kontrolü ( Ya da Haddon Matriksi ). Klinik Çocuk Forumu Dergisi 2004; 4: 55-61. 22. Birinci A. 0-6 yafl grubu çocuklar n ev ve yak n çevresinde kazalardan korunabilmesi için yap lacak mekan tasar m ve fiziksel ortam düzenlemeleri ile al nacak önlemler üzerine bir çal flma. Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kocaeli, 2005. 23. U ur Baysal S, Birinci A. Çocukluk ça nda kazalar ve yaralanma kontrolü. Türkiye Klinikleri, Pediatrik Bilimler, Sosyal Pediatri Özel Say s 2006; 2: 64-78. 24. Gür fiö, Zorlu T. Çocuk mekanlar. stanbul: YEM Yay nlar, 2002. 25. Warda LJ. Injury prevention: Effectiveness of primary care interventions. In: Feldman W (ed). Evidence Based Pediatrics. Hamilton: B.C.Decker Inc, 2000: 267-81. 26. Knoppy JF. Injury prevention and control in a system of pediatric emergency care. In: Seidel JS, Knoppy JF (eds). Childhood emergencies in the office, hospital and community (organizing systems of care). 2nd ed. Illinois: AAP, 2000: 325-34. 27. Hooper R, Coggan CA, Adams B. Injury prevention attitudes and awareness in New Zealand. Inj Prev 2003; 9: 42-7. 28. Brewin M, Peters T. An investigation of child restraint/seatbelt useage in motor vehicles by Maori in Northland New Zealand. Inj Prev 2003; 9: 85-6. 29. Cohen LR, Runyan CW. Pediatric injury prevention counseling priorities. Pediatrics 1997; 5: 704-10. 30. Clamp M, Kendrick D. A randomised controlled trial of general practitioner safety advice for families with children under 5 years. BMJ 1998; 316: 1576-9. 31. Dede Ç nar N. 0-6 yafl çocuklarda annenin ev kazalar na yönelik güvenlik önlemlerini tan lama ölçe i nin gelifltirilmesi ve çocuktaki kazalar önlemede annelere verilen e itimin etkisi. Doktora Tezi. T.C. stanbul Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü Hemflirelik Anabilim Dal, stanbul, 1999. 32. Dede Ç nar N. 0-6 yafl grubu çocuklar n ev kazalar ndan korunmas nda ailenin rolü. Klinik Çocuk Forumu Dergisi 2004; 4:62-6. 33. Neyzi O, Bulut A (Düzenleyenler). Çocuk Güvenli i, kaza ve yaralanmalar. çinde: Evde çocuk bak m. Çocuk Sa l Derne i. stanbul, 2007: 247-58. 34. Ulukol B. Güvenlik dan flmanl nas l yap lmal? Klinik Çocuk Forumu Dergisi 2004; 4: 67-72. 35. American Academy of Pediatrics. TIPP: the injury prevention program. A guide to safety counseling in office practice. Age-related safety sheets. Accessed October 9, 2006, at: http://www. aap.org/family/tippmain.htm 36. The Cochrane Library, www.thecochranelibrary.com, Issue 4, October 2007. 37. Vincenten J. European Child Safety Aliance, Action Plan 2001 to 2003. Amsterdam: ECOSA, 2001. 38. Lindqvist K,Timpka T, Schelp L, Risto O. Evaluation of a child safety program based on the WHO safe community model. Injury Prevention 2002; 8: 23-6. 39. U ur Baysal S. T bbi hmal. çinde: Polat O (yazar). Tüm Boyutlar yla Çocuk stismar 1, Tan mlar. stanbul: Seçkin Yay nc l k, 2006, 265-73. 40. Sminkey L. World report on child injury prevention. WHO Update. Inj Prev 2008; 14:69. nternet Kaynaklar http://www.cocukguvenligi.org/guvenlik.html. www. savealife.org/safety/childproofing-your_home.htm. www.aap.org/mrt/ciaccidents.htm. www.annecocuk.com/eski/safety/guvenlik2htm. www.babysafe.com/tips.htm. www.cocuksagligi.com/evkazalari/evkazalari.html. www.evkazalari.com www.injuryfree.org www.unicef.org-injury_prevention www.kidssafe-t.com http://iafcs.com www.cocukguvenlik.com.tr