Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı 2013-2023 Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım KİMYASAL ÇEVRENİN GELİŞTİRİLMESİ ANKARA, 2014
Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı 2013-2023 Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım KİMYASAL ÇEVRENİN GELİŞTİRİLMESİ Ankara, 2014
Bakanlık Yayın No: 977 ISBN: 978-975-590-530-3 1. Baskı Ankara 2014 Bu yayın, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu (Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı) tarafından hazırlanmış ve bastırılmıştır. Her türlü yayın hakkı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu na aittir. Kaynak gösterilmeden kısmen dahi olsa alıntı yapılamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Alıntı yapıldığında Kitabın adı, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Yayın No, basıldığı il ve yayımlandığı tarih belirtilmelidir. Ücretsizdir. Parayla satılamaz. Baskı: Anıl Matbaacılık Ltd. Şti. Özveren Sokak No:13/A Kızılay / ANKARA Tel: 0 312 229 37 41-42 2
BAŞ EDİTÖR Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı KOORDİNATÖR EDİTÖR Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar EDİTÖRLER Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Dr. Seraceddin ÇOM Temel Sağlık Hizmetleri Eski Genel Müdürü Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı 3
PROGRAM KOORDİNATÖRLERİ Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı SAĞLIK BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Sertaç POLAT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanı Uzm. Dr. Seda USUBÜTÜN Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü Dr. Alican DİLAVER Ankara İl Sağlık Müdürlüğü Dr. Tacettin KAKİLLİOĞLU Ankara İl Sağlık Müdürlüğü 4
Dr. Hüseyin DEMİREL Bursa Şevket Yılmaz Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dr. Orhan Koray ARBERK Eskişehir Halk Sağlığı Müdürlüğü Dr. Rıfat PAMUK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Caner HOYLADI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Emel ÖZDEMİR ŞAHİN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı ÇST. Yeliz KURT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Gıda Müh. E. Ceylan KANTARCI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Kim. Z. Gökçen AYDIN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Çev. Müh. Hatice Sena ERGÜN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Çev. Müh. Erol BIÇKICI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Onur ÖZEN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Nazan AKBİYİK Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü PROJE DOKÜMANTASYON PROGRAMI YAZILIM VE TASARIMI Dr. Levent ALKAN Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü Murat GÜRSEL Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü 5
KALKINMA BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yılmaz TUNA Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Fatih TÜRKMEN Sağlık ve Sosyal Güvenlik Dairesi Başkanı Nihan FİLA Planlama Uzmanı DÜZCE ÜNİVERSİTESİ PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Prof. Dr. Funda SİVRİKAYA ŞERİFOĞLU Rektör Prof. Dr. Nigar ÇAKAR Rektör Yardımcısı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı TEŞEKKÜR Programın planlanması ve geliştirilmesi sürecinde her türlü desteği vermiş olan Sağlık Eski Bakanı Prof. Dr. Recep AKDAĞ ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Eski Başkanları Doç. Dr. Mustafa AKSOY ve Doç. Dr. Turan BUZGAN a teşekkür ederiz. 6
BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Doç. Dr. Dilek TOPRAK Şişli Hamidiye Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Öğr. Gör. Dr. Ahmet SOYSAL Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı YAYIN KOMİSYONU Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Doç. Dr. Nazan YARDIM Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obesite, Diyabet ve metabolik Hastalıklar Daire Başkanı Dr. Kanuni KEKLİK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı Dr. Mustafa Bahadır SUCAKLI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Erken Uyarı-Cevap ve Saha Epidemiyolojisi Daire Başkanı TÜRKÇE YAYINA HAZIRLAMA Öğr. Gör. Nazlı YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Ankara Devlet Konservatuvarı, Türk Dili ve Edebiyatı 7
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 8
Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması Önsöz İnsana dair her alanda ve her işte, birey ve toplum sağlığını ilgilendiren bir unsur vardır. Bir binanın eşik yüksekliğinden, taşıt ve işyerlerinden çevreye salınan gazlara; gıda ürünlerinden, okul servislerinin niteliğine; çalışma ortamından,rekreasyon alanlarına kadar hayata dair herayrıntının insan sağlığı üzerine olumlu veya olumsuz etkisi bulunmaktadır. Sağlığa etkisi olan tüm unsurların bütüncül ve çok sektörlü yaklaşımla yeniden ele alınması günümüz toplumlarının öncelikli ilgi ve çalışma alanı haline gelmiştir. Son yıllarda koruyucu sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmesi, ihtiyaç duyulan insan kaynaklarının geliştirilmesi, sağlık tesislerinin kurulması ve işletilmesi konularında Sağlık Bakanlığı nın planlama, uygulama ve denetim işlevlerinde önemli ilerlemeler kaydedildi. Sağlıkta dönüşüm programı çerçevesinde sağlığa erişim ve hizmet kalitesinde kayda değer iyileşmeler oldu. Bu kapsamda başta aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, koruyucu sağlık hizmetleri, bulaşıcı hastalıklarla mücadele, hasta hakları, hastane ve hasta yatak sayısı,kurumsal yapılanma veinsan kaynakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlandı. Sağlık alanında gelinen noktadan daha ileriye istikrar ve kararlılıkla yürümek, elde edilen başarı ve kazanımları sürdürmek için bilimin ışığında, birey ve toplum sağlığına etki eden tüm faktörleri göz önünde tutan adımlar atmaya devam etmeliyiz. Bu amaçla geliştirdiğimiz Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı ile sağlık alanında sunulan hizmetleri ülkenin altyapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak diğer sektörlerdeki paydaşlarla birlikte yeniden tanımlamayı; insan sağlığına olumsuz olarak etki eden faktörlerin iyileştirilmesi için ihtiyaç duyulan yöntem ve materyalleri sektörel kapsayıcılık içinde belirlemeyi; bu alandaki yetki ve sorumlulukları ortaya koymayı amaçladık. Yalnızca Sağlık Bakanlığı değil ülkemiz için sağlık alanında topyekûn kalkınma hamlesi olarak değerlendirilebilecek olan bu çalışmanın, sağlıklı, mutlu ve refah içerisinde yaşayacak bir toplumun temel kilometre taşlarından biri olacağını düşünüyorum. Programın en kısa sürede ve başarıyla uygulanacağına inanıyor; programı kurgulayan, detaylı çalışmalarla uygulanabilir hale getiren ve katkı sağlayan herkese teşekkür ediyorum. Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı 9
10 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu
Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması 2003 yılından itibaren uygulamaya başlanılan Sağlıkta Dönüşüm Programı ile sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun şekilde organize edilmesi ve sunulması amaçlanmaktadır. Sağlıkta Dönüşüm Programıyla aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, hastane ve hasta yatak sayıları, sağlık personeli, koruyucu sağlık, kurumsal yapılanma, bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve hasta hakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlanmıştır. Temel sağlık göstergelerinde çok kısa sürede önemli iyileşmeler kaydedilmiş, bebek ve anne ölüm hızları düşürülmüş ve doğumda beklenen yaşam süresi yükselmiştir. Elde edilen kazanımların korunması ve ileriye götürülmesi de en az bu süreç kadar zorlu olup bir o kadar kararlılık ve istikrar gerektirmektedir. Birey ve toplum sağlığı ile ilgili sorumluluklar yalnızca Sağlık Bakanlığı nın görev alanıyla sınırlı kalamayacak kadar geniş ve kapsamlıdır. Sağlığın geliştirilmesi ve toplum sağlığının ileri düzeye taşınabilesi için diğer tüm sektörlerin görev ve sorumluluklarının da net şekilde tanımlanması gerekmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün benimsediği temel sağlık hizmetlerine genel yaklaşım modelinde sağlığın tüm sektörlere entegrasyonu ve tüm sektörler ile ortak politikalar için işbirliği modelleri geliştirilmesi esas alınmaktadır. Eylül 2011 de Bakü de toplanan DSÖ Avrupa Bölgesi Toplantısında 2020 Sağlık Hedefleri olarak belirlenen 6 stratejik amaçtan biri, sağlık yönetişiminin iyileştirilmesi, tüm sektörlerdeki kilit aktörler ve karar vericilerin sağlık alanındaki sorumluluklarının ve sağlığın geliştirilmesinde potansiyel rollerinin farkında olmalarının sağlanmasıdır. Bakanlığımızın 2013-2017 Stratejik Planı nda yer alan önemli hedeflerden biri, sağlığı tüm politikaların merkezine alarak sağlığın sosyal belirleyicileri konusunda etkili eylemlerde bulunmaktır. Bu hedefe yönelik stratejiler ise çok sektörlü işbirliği kapsamında sağlığın sosyal belirleyicilerini etkileyen ve sağlıkta hakkaniyeti gözeten politika ve programlar yapmak ve yüksek öncelikli alanlarda sektörler arası işbirliğini güçlendirmek olarak belirlenmiştir. Uygulama aşaması 2014 yılından itibaren başlayacak olan Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı bu amaç ve hedefler doğrultusunda geliştirilmiştir. İlk aşaması olan koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program geliştirilmesinde Sağlık Bakanlığı liderliğinde bilimsel olarak 33 üniversite ile uygulama birimleri olan tüm kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapılmıştır. Bu aşamada 12 bileşen altında 43 hedef çalışılmış ve bu çalışmalar sonucunda değişik branşlardan 235 akademisyen, 138 Sağlık Bakanlığı uzman çalışanı ve diğer paydaşlardan da konusunda uzman 386 kişinin katkısı ile Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluğunu Geliştirme Programı Bölüm 1: Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım hazırlanmıştır. Koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program çalışmalarının tamamlanmasının ardından sağlık hizmeti sunumundaki bütüncüllük dikkate alınarak tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerine yönelik başlatılan çalışmalar halen devam etmektedir. Program ile ülkenin alt yapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak koruyucu ve temel sağlık hizmetlerinin diğer sektörlerdeki paydaşlar ile yeniden tanımlanması, sağlık hizmetlerinin durumunun ve ihtiyaçlarının sektörel kapsayıcılık içinde belirlenmesi, paydaşların sağlık hizmetlerinin sunumundaki görev tanımlarının, yetki ve sorumluluklarının tanımlanması, iş akışlarının, kaynaklarının belirlenmesi, sunulan sağlık hizmetlerinin performans ölçütlerinin, bu ölçütlerin izleme değerlendirmesini yapacak paydaşların ve yaptırım yetkisi olan paydaşların belirlemesi hedeflenmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nde kabul edilen 2014-2018 Onuncu Kalkınma Planı nda yer bulan Bireylerin bedenen ve ruhen tam bir iyilik halinde olması için koruyucu sağlık hizmetleri, gerek bireye gerekse sosyal, biyolojik ve fiziki çevreye yönelik çok sektörlü bir yaklaşımla geliştirilecektir ifadesi ile geliştirilen programın bir devlet politikası haline getirilmesi konusunda önemli bir adım atılmıştır. Hem günümüze hem de geleceğe yönelik önemli katkılar sağlayacağına inandığım bu programın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder programın başarı ile uygulanmasını dilerim. Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar 11
Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Program Koordinatörü Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (20 Haziran 1962-25 Ağustos 2013) Bu programı hayal eden, bilimsel altyapısını oluşturan, tarafları ikna ederek çalışmaları başlatan, tüm süreç boyunca büyük bir özveri, azim, heves ve üretkenlikle çalışan, her bir adım ilerlemede gözlerinde ışıltılar oluşan, halk sağlığı alanında hem bir akademisyen, hem de bir saha çalışanı olan Dr. Talat Bahçebaşı yı sevgi, saygı, özlem ve minnetle anıyoruz. 12
BİLEŞEN 7 Kimyasal Çevrenin Geliştirilmesi HEDEF 7.1. Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Artırılması HEDEF 7.2. Oyuncak Güvenilirliğinin Artırılması (Çocuk Gereçleri) HEDEF 7.3. Kozmetiklerin ve Deterjanların Güvenilirliğinin Artırılması HEDEF 7.4. Kimyasal Maddelerin Güvenliğinin Sağlanması 13
14
İÇİNDEKİLER HEDEF 7.1. Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Artırılması...17 HEDEF 7.2. Oyuncak Güvenilirliğinin Artırılması (Çocuk Gereçleri)...57 HEDEF 7.3. Kozmetiklerin ve Deterjanların Güvenilirliğinin Artırılması...89 HEDEF 7.4. Kimyasal Maddelerin Güvenliğinin Sağlanması... 121 15
16
HEDEF 7.1. Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Artırılması
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı BÖLÜM YAZARLARI** Erkan AFACAN İrfan AKMAN Vedat DAL Pınar DUMAN Mehmet GÜLMEZ Haydar HAZER Meral KARAASLAN Murat ÖZAL Nilgün ÖZDEMİR Sevim ATMACA RAZAK Nilda YILDIRIM Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümü, Doç. Dr. Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı, Müh. Marmara Üniversitesi Teknoloji Fakültesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü, Doç.Dr. Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı, Veteriner Hekim İTKİB İTA Eğitim, Araştırma, Danışmanlık Ltd. Şti. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Kimyasallar Daire Başkanlığı, Kimya Müh. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kanser Daire Başkanlığı Ekoteks Tekstil ve Ekolojik Test Araştırma ve Geliştirme Merkezi Ekoteks Tekstil ve Ekolojik Test Araştırma ve Geliştirme Merkezi, Yük. Kimyager İTKİB İTA Eğitim, Araştırma, Danışmanlık Ltd. Şti., Yük. Müh. * Bakanlık yeniden yapılanma süreci öncesi katılım sağlamıştır. **Soyadına göre alfabetik olarak sıralanmıştır. 18
Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması GİYSİLERİN GÜVENİLİRLİK VE KALİTESİNİN ARTTIRILMASI A. YÖNETİCİ ÖZETİ Günümüzde tekstil ürünleri sadece giysi olarak değil, teknik tekstil olarak da endüstride, uzay sanayiinde, askeri alanda, denizcilikte, tıpta, inşaatta, jeotekstillerde, ulaştırmada ve yüksek teknoloji uygulamalarında kullanılan fonksiyonellik gerektiren alanlarda kullanılmaktadır. Teknik tekstiller, estetik veya dekoratif özelliklerinden ziyade esasen sahip oldukları teknik ve performans özellikleri için imal edilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Teknolojinin gelişmesi ile beraber yeni ürünler ortaya çıkmıştır. Ancak bu ürünlerin çevre ve toplum sağlığına olan olumsuz etkilerini ortadan kaldırılması olumlu etkilerini arttırılması ve bu durumun sürdürülebilirliği için üretim aşamasından tüketiciye ulaşana kadar ki tüm süreçlerde mevcut mevzuatların güncellenmesi, şartlara göre yeni oluşumların yapılandırılması ve denetiminin sağlanması için standartların geliştirilmesi gereklidir., 19
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu B. GİRİŞ Günümüzde kullanılan hazır giyim ürünleri uzun bir tarihsel geçmişe sahip olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Giyim ürünleri insanoğlunun kendini soğuktan, sıcaktan ve diğer doğa olaylarından koruma gereksinimi ile birlikte, varoluşunun ilk günlerinden başlayarak güncelliğini korumuştur. İnsanlar yüzyıllardır, günlük yaşamlarının hemen hemen her alanında tekstil ürünlerini kullanmaktadırlar. Önceleri salt korunma ve örtünme amacıyla kullanılan tekstil ürünleri, daha sonra moda gibi, insan ruhuna hitap eden güzellik amaçları için kullanılmıştır. Bu sebeple giyinme, insan hayatında beslenme ve barınma ihtiyaçları kadar önem taşır. Hatta bazı hallerde bunların dahi önünde yer alabilir. Günümüzde tekstil ürünleri sadece giysi olarak değil, teknik tekstil olarak da endüstride, uzay sanayinde, askeri alanda, denizcilikte, tıpta, inşaatta, jeotekstillerde, ulaştırmada ve yüksek teknoloji uygulamalarında kullanılan fonksiyonellik gerektiren alanlarda kullanılmaktadır. Teknik tekstiller, estetik veya dekoratif özelliklerinden ziyade esasen sahip oldukları teknik ve performans özellikleri için imal edilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Teknik tekstiller, geleneksel tekstil ve hazır giyim sektörlerinin aksine sürekli olarak güçlü bir şekilde büyümekte ve gelecek vaat eden bir sektör olarak görülmektedir. Bu özellikleri nedeniyle, sektör hakkında, çoğu ülkede ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından yoğun çalışmalar yürütülmektedir. İnsanın kendi zevkine göre giyinme eğilimi her çağın hayat düzeni, kültür ve sanat anlayışı içinde kendi tabii seyri ile şekillenir ve bu oluşum her çağda günlük modanın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tarih boyunca bu düşüncelerin etkisi ile değişikliğe uğrayan kıyafetler bunun en güzel göstergesidir. Örneğin; I. Dünya savaşından sonra sinemanın gelişmesi ve hızla yayılması ile bayan giysilerini etkilediği, dünyanın her yanındaki kadınların sinema yıldızları gibi giyinme hevesine kapıldıkları görülmüştür XIX. yüzyılın başında Avrupa tekstil endüstrisinde giyim eşyası üretiminde kullanılan başlıca lifler arasında yün %78, keten %18, pamuk %4 olarak yer alırken, zamanla endüstride gerçekleştirilen gelişme ve değişen ekonomik durum karşısında bu maksatla kullanılan lif oranının XX. yüzyıl başında tamamen değiştiği, pamuğun %74 oranına yükseldiği, yünün %20 ye, ketenin %6 ya düştüğü görülmektedir. Dünyanın artmaya devam eden nüfusu, değişen sosyal ve ekonomik düzeni lif ihtiyacının büyümesine, artan pamuk ihtiyacının bunu karşılayamamasına sebep olduğundan yapay lif endüstrisinin doğmasını ve gelişmesine neden olmuştur. Akıllı tekstiller olarak adlandırılan bu teknoloji ile, ıslanmayan yüzeyler veya yüzeye bazı özelliklerin kazandırılması, kirlilik tutuculuğu, ısı, yalıtım vb. özellikler kazandırılmaktadır. Bunun dışında renk değiştirebilen veya ısıya, neme duyarlı olan kıyafetlerin geliştirilmesi konusunda çok ciddi çalışmalar sürdürülmektedir. Günümüzde geliştirilen çok işlevli elyaflar, askeri giysiler, koruyucu hastane elbiseleri, yüksek performanslı spor giysiler gibi birçok alanda uygulama bulmaktadır. Çevresel değişimleri algılayarak renk, gözenek ve kalınlık özelliklerini bunlara göre değiştirebilen, mikropları öldüren, cildi besleyip masaj yapabilen, bazı ilaçların deriden vücuda 20
Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması verilmesini sağlayan akıllı tekstiller gibi günümüzde örnekleri görülmeye başlayan çok boyutlu ve çok işlevli akıllı tekstillerin üretiminde önemli gelişmeler yaşanması beklenmektedir. Türkiye nin de bilgi yoğunluğu ve katma değeri yüksek olan akıllı tekstiller alanında teknolojik yetenek geliştirmesi, tekstil sektörümüzün rekabetçiliği açısından önem taşımaktadır. Artık gelişmeler ışığında her geçen gün yeni bir lif ortaya çıkmakta ve başta fonksiyonellik olmak üzere tekstil sektörüne yol göstermektedir. TEKSTİL ÜRÜN GRUPLARI Tekstil ürünlerinin temel kullanım alanları aşağıdaki gibidir; o o Medtech: Tıbbi, hijyenik tekstiller ve giyim ürünleri Mobiltech: Her türlü kara, deniz, hava taşıtları ile uzay sanayiinde kullanılan tekstiller o Protech: Bireysel ve toplu koruma amacıyla kullanılan tekstil ve giyim ürünleri o o o o o o o o o Buildtech: İnşaat ve yapı tekstilleri Indutech: Filtrasyon, taşıma ve diğer endüstriyel amaçlı tekstiller Geotech: Toprakaltı inşaat mühendisliği ve peyzaj mimarlığında kullanılan tekstiller Agrotech: Ziraat, su ürünleri, bahçecilik ve ormancılıkta kullanılan tekstiller Sportech: Spor ve serbest zaman giyim ürünleri Hometech: Mobilya, ev tekstilleri ve yer döşemelerinin teknik bileşenleri Clothtech: Her türlü giyim ürünü Packtech: Ambalaj tekstilleri Oekotech: Ekolojik ve çevre amaçlı tekstiller TANIMLAR Tekstil: Başlangıçta yalnızca dokunmuş kumaşları kapsayan bu terim, günümüzde elyaf, iplik ve bunlardan elde edilmiş tüm ürünleri kapsamaktadır. Elyaftan başlayarak nihai ürünün oluşturulmasına kadar geçen temel aşamalar; elyafın elde edilmesi, iplik üretimi, kumaş üretimi (dokuma, örme, non-woven), boya- terbiye (kumaş fonksiyonelliğini arttırmak için yapılan işlemler örneğin; kaplama & laminasyon), baskı çalışmaları ve hazır giyim olarak sınıflandırılabilir. Doğal Lifler: Hammaddesi doğadan elde edilen lif türleri bu sınıfa girmektedir. Pamuk, yün, keten, ipek vb. lifler bu gruba örnek olarak verilebilir. Rejenere Lifler: Hammaddesi doğadan elde edilen ancak çeşitli kimyasal yöntemlerle lif haline dönüştürülen malzemeler bu gruba girmektedir. Örneğin; Viskon, rayon, asetat, tencel, bambu vb. lifler bu gruba örnek olarak verilebilir. Sentetik (Yapay) Lifler: Tamamen kimyasal yöntemlerle (petrol ve petrol türevleri) elde 21
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu edilen liflere denmektedir. Örneğin; polyester, polyamid, akrilik vb. lifler bu gruba girmektedir. Karışım Lifler: Birden fazla lif türü kullanılarak elde edilen malzemeler bu gruba girmektedir. Pamuk-Polyester, Viskon-pamuk, pamuk-tencel, yün-polyester.. Boyar Madde: Bir materyale kendiliğinden veya uygun reaksiyon maddeleri sayesinde afinitesi olan, renk verici maddelerdir. Birlikte muamele edildikleri cisme renklilik kazandırırlar. Kullanılan boyarmaddeler doğal ve sentez ürünlerdir. Tekstil ürünlerinde ürünün boyanması aşamasında ve terbiye işlemleri esnasında boyarmadde ve yardımcı kimyasallar kullanılmaktadır. Tekstil ürünlerinin renklendirilmesinde kullanılan ikinci bir teknik de baskı teknolojileridir. Terbiye İşlemleri: Tekstil yüzeyinin kullanım performansını arttırmak, yeni özellikler kazandırmak amacıyla uygulanan işlemlere denir. Örneğin; merserizasyon işlemi, şardonlama, kaplama &laminasyon, anti-bakteriyel apreler, güç tutuşurluk vb. örnek olarak verilebilir. Kumaş Baskı İşlemleri: Tekstil yüzeylerinin renklendirilmesinde kullanılan diğer bir işlemdir. Aril aminler: Azoboyar maddelerinin redüktif indirgenmesi sonucu açığa çıkan MAK III AI/ AII grup olarak listelenmiş aromatik aminlerdir. TEKSTİLDE STANDART VE KALİTE Tekstil ürünlerinin tüm yaşam sürecinde, hammaddenin elde edilişinden, ürünün nihai hali ve atık haline kadarki süreçte kullanılan kimyasallar, atık su, işyerinde gürültü düzeyi, baca gazı gibi çevre ve insan sağlığıyla ilgili konular ekolojik tekstil ürünleriyle ilgili çalışmaların ana hatlarını oluşturmaktadır. Pamuk ve diğer elyaf türlerinden mamul, tekstil ve konfeksiyon ürünlerinde elyafın üretimi, elyafın işlenmesi, iplik eğirme, dokuma/örme, ön işlem, boya baskı, apre, yüksek bitim işlemleri, paketleme ve bu süreçte kullanılan malzemeler, kimyasal madde ve ürünün atık hali çevre ve insan sağlığı için zararlı olabilmektedir. Tüketicilerde çevresel tekstil bilincinin artması ile birlikte; birçok tekstil üreticisi, konfeksiyon imalatçısı ve satıcılarının ürünlerini pazarlarken eko etiketini hatırlatan eko koleksiyonları için zehirli madde bulundurmayan, çevre dostu, zehirsiz, tabii gibi terimleri eşyalarında kullanarak avantaj sağlamaya çalıştıkları izlenmektedir. Standart Standart sözcüğünün anlamı belirli ölçülere uygun, yasaya ve kullanıma uygun olan veya temel yada örnek alınabilen şeklinde açıklamak uygun gözükmektedir. Genel anlamda standart; Üretimde, anlamada, ölçmede beraberlik, birlikte gelmektedir. anlamına 22
Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması Standardizasyon Genel anlamda her türlü madde, mamül, usul ve hizmetlerde karşılıktan kaçınma ve uygun bir düzen içinde uğraşları ve yaşantıyı sürdürme esasına dayalı bir disiplini karakterize etmektedir. Özet olarak belli bir faaliyetle ilgili olarak ekonomik fayda sağlamak üzere bütün tarafların yardım ve işbirliği ile belirli kurallar koyma ve kuralları uygulama şeklidir. Standartizasyonun Genel Amaçları Üretimde malların değişim ve dolaşımında iş gücü, malzeme ve güç kaynakları gibi faktörlerden en yüksek seviyede ekonomi sağlamak, İyi kalite mal ve hizmet üretimi sağlayarak, tüketici yararı gözetmek, İnsanların mal ve can güvenliği sağlamak, Bilgi alışverişini kolaylaştırmaktır, Standartların Yararları Üretici açısından, Tüketici açısından, Ulusal ekonomi açısından, Dünya Ticareti açısı bakımından çeşitli yararları bulunmaktadır, Standartların Önemi Standartlara olan gereksinimin çok çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Hepsinden önemlisi standartlarla üretime kalite güvencesinin getirilmesi ve güvenirliğin arttırılmasıdır. Diğer yandan çevrenin etkisi ve bu etkinin insanlara yüklediği sorumluluklar, yükümlülükler tüketicinin korunması da standartların gelişmesinin zorunlu hale getirmektedir. Standartların önemi anlaşıldığında her ülke kendi standartlar organizasyonunu kurmuş, ancak bütün bu uğraşlar uzunca bir süre ulusal düzeyde sınırlı kalmıştır. Bugün yoğun teknoloji transferleri ve bu işin sürekli uluslar arası bağlantılarla genişlemekte oluşu, ulusal ve uluslararası standartlardaki birlikteliği zorunlu hale getirmektedir. Kalite Nedir? Kalite çok boyutlu bir kavramdır. Bu nedenle farklı insanlar için farklı anlamlar taşıyabilir. Kelimenin cümle içinde kullanıldığı yere göre farklı anlamlar taşıyabilir. Bunun yanında kalite derecesi iyi kötü yüksek yada alçak olarak ifade edilebilir. Genel olarak kalitenin tanımları şu 23
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu anlamlarda kullanılmaktadır. Kalite, Bir mal veya hizmetin belirli bir ihtiyacı karşılayabilme, yetenekleri ortaya koyabilme, kullanım amacına uygunluk derecesi olduğudur. Tekstil mamulünün kalitesini yani amaca uygunluğunu doğrudan tek bir ölçü ile belirlemek mümkün değildir. O mamulün kalitesi, dolaylı olarak kaliteyi ilgilendiren bir dizi özelliğe ait değerler elde edilerek belirlenebilir. Haslık kontrollerinde kullanılan standartlar yardımı ile tekstil mamulünün bir özelliği sayısal değerler ile ortaya konulabilmektedir. Bu özellik, bir kullanım, bakım veya işleme ile ilgili kalite özelliği olabilir. Tekstil mamulünde bir özelliği değerlendirmek için genellikle birden çok standart deney sonucu gerekebilir. Örneğin bir bakım özelliğinin tespitinde; renk, yıkama, kuru temizleme, ütü, ter, sürtme vb., gibi haslıkların sonuçlarını bir arada değerlendirmek zorunluluğu vardır.öncelikle bir standardın kullanışlılığının her yönü ile garantiye alınmış olması gerekir. Testleri yapan kişilerin o konuda eğitimli ve tecrübe sahibi olmaları ve elde edilen sonuçların başka laboratuarda da tekrarlanabilir olması gerekir. Tekstil ile ilgili standartların sayısı oldukça fazladır. Türk Standartları Enstitüsünün tekstil ile ilgili standart sayısı 420 civarındadır. Bunun 60 kadarı renk haslıkları ile ilgili olanlarıdır. Haslık kontrolleri; tekstil mamullerinin kalitesini belirlemede kullanılan standart test yöntemleri olarak belirtilir. Tekstil Yüzeylerine Uygulanan Başlıca Haslık Kontrolleri Tekstil mamullerinin kullanım yerleri çok değişik olduğu için bazı haslık değerleri diğerlerinden daha önemli gelmektedir. Örneğin, bir perde de ışık haslığı, mayoluk kumaşta deniz suyu haslığı, bir astarda ter ve sürtünme haslığı, gömleklik, pijama ve iç giyside yıkama haslığı... vb., gibi haslıklar tercih edilmektedir. Haslıklar genel olarak ikiye ayrılır, 1. Kullanım esnasında istenen haslıklar; Işık, yıkama, sürtünme, deniz suyu, ter, ütüleme, kuru temizleme...vb 2. Üretim esnasında istenilen haslıklar Asit, Karbonize, Merserize, Soda, Pişirme...vb Kumaş Ve Giysilerden Beklenen Kalite Özelliklerinin Sınıflandırılması 1. Kumaş ve giysilerin kullanımında önemli olan mekanik özellikler; mukavemet (kopma, yırtılma, patlama mukavemetleri), elastik uzama ve geri dönüş esnekliği, boyutsal değişim, yan dikiş dönmesi, yıkama sonrası görünümün değerlendirilmesi, yıpranma dayanıklılığı (aşınma, 24
Giysilerin Güvenilirlik ve Kalitesinin Arttırılması boncuklaşma), 2. Kumaş ve giysilerin estetik kabul edilebilirlikleri ile ilgili özellikleri; tutum, dökümlülük, parlaklık,renk uygunluğu, renk haslıkları (yıkama,su,ter,ışık,denizsuyu,havuzsuyu,sürtme, ütü haslığı v.b), kolay bakım özellikleri (buruşmazlık), leke iticilik,yağ iticilik, 3. Kumaş ve giysilerin vücuda sağladığı rahatlıkla ilgili özellikler; giysilerin konfor özelliği de akıllı tekstiller ve teknik tekstiller ile gelişmektedir, fizyolojik rahatlık sağlama özellikleri, duyusal rahatlık sağlama özellikleri, 4. Kumaşların giysi haline getirilmesinde önemli özellikler; beden şekline göre dikilebilirlik, kalıplama yöntemi ile şekil verilebilir. TEKSTİL EKOLOJİSİ Ekolojik tekstil veya eko tekstil demek elyaf halinden bitmiş halde ürün oluncaya kadarki tüm işlem basamaklarında çevre gözetilerek üretilmiş, kullanım aşamasında kullanıcıya zarar vermeyen ve kullanıldıktan sonra atılacak olan ürünün tekrar geriye kazanılır olması (recycling) veya çevreye zararsız ürünlere dönüşebilen ürün demektir. İnsan sağlığına zararlı maddelerin tekstil mamulunde hiç olmamasını ya da mamulun kullanım şeklini ve kişiyi dikkate alarak belirli bir konsantrasyonu geçmemesini zorunlu tutan uygulamalar mevcuttur. Tekstil ekolojisini dört gruba ayırabiliriz: Üretim ekolojisi, insan ekolojisi, performans (kullanım) ekolojisi, tekrar değerlendirme ve imha (atık) ekolojisidir. Üretim ekolojisi: Tekstil sektörü en fazla su, hava ve kimyasal madde tüketen ve enerji tüketen endüstri dallarından birisidir. Hammaddeden başlayarak bitmiş ürün haline gelinceye kadar tekstil mamüllerine çeşitli işlemler uygulanmaktadır. Özellikle terbiye işletmelerinde müşteriler tarafından istenilen özelliklerin (renk, tutum, gibi?) kazandırılması amacı ile tekstil malzemeleri üzerine çeşitli şartlarda muhtelif kimyasal maddeler ve boyarmaddeler uygulanmaktadır. Eko tekstiller kavramı içinde kalan üretim ekolojisi; bu işlem aşamalarında ortaya çıkan, insana ve çevreye zararlı atıklarla ilgilenmektedir. Aslında insan ekolojisi de üretim ekolojisi ile yakından ilgilidir. İşletme güvenliği, malzeme, su ve enerji tüketimi, atık su ve atık işleme, toz ve aşırı gürültü oluşumu bu kapsamdadır. Bununla birlikte özellikle pamuk üretiminde kullanılan tarım ilaçlarının (pestisit vb.) çevreye ve ürünün kullanımı sırasında insan sağlığına olumsuz etkileri bilinmektedir. İnsan ekolojisi: Tekstil ürünlerinin ve içerdikleri kimyasalların kullanıcıların sağlığı ve iyi yaşam düzeylerine etkisiyle ilgilenmektedir. Lif cinsine bağlı olarak ortaya çıkan dermatitler, tekstil boyarmaddelerinin ortaya çıkardığı problemler, apre maddelerinin etkileri, ağır metal iyonlarının insan sağlığına etkisi, insan sağlığına etki yapan diğer faktörlerdir. 25