GELENEKSEL BĠR DĠYARBAKIR EVĠ ZĠNCĠRĠYE KONAĞI

ISSN: 2148-0273 Cilt 4, Sayı 2, 2016 Vol. 4, Issue 2, 2016 GELENEKSEL BĠR DĠYARBAKIR EVĠ ZĠNCĠRĠYE KONAĞI Semra TOHUMEKEN 1, Düzgün ÇAKIRCA 2*, Ġncigül VELĠOĞLU 3 Özet Bu çalışmada; ait olduğu çevrede önemli bir yere sahip olan Zinciriye Konağı nın mimari ve yapım özellikleri, Diyarbakır ın geleneksel konut mimarisinin gelişimi kapsamında irdelenerek incelenmiştir. Yerinde ve arşiv kayıtlarına dayalı olarak yapılan bu incelemede ayrıca yapıda zamanla değişik nedenlere bağlı meydana gelen bozulmalara da değinilmiş ve bu kapsamda yapının yörenin geleneksel mimarisindeki yeri ve buna ilişkin yapılabilirlikler saptanmaya çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Diyarbakır evi, Zinciriye konağı, Geleneksel mimari Abstract In this study; which has an important place in the environment where it belongs Zinciriye mansion architecture and construction features, examining the scope of the development of Diyarbakir traditional residential architecture was examined. Made on the basis of on-site and archive records of this review also mentioned in the corruption occurred due to work over time for various reasons and its place 1 Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman, e-mail: semra_eken@hotmail.com 2* Düzgün ÇAKIRCA, Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Batman, e-mail: duzgun.cakirca@batman.edu.tr 3 Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman, e-mail:incitanem_91@hotmail.com

74 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı in this context, the structure of the region's traditional architecture and feasibility was studied to determine in this regard. Keywords: Diyarbakir house, Zinciriye mansion, Traditional architecture 1.Giriş Mezopotamya ile Anadolu medeniyetlerinin geçiş bölgesinde yer alan Diyarbakır ın tarihi çok eski devirlere dayanmaktadır. Bu nedenle kent merkezi ve kırsalında çok sayıda değişik uygarlıkların izlerine ve doku katmanlarına rastlanmak mümkündür. Bu çalışmada, kent merkezinde mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü ne ait 354 ada 10 nolu parselde yer alan ve Zinciriye Konağı olarak tanımlanan yapının; mimari özelikleri ve başından günümüze kadar geçirmiş olduğu değişimler farklı boyutlardan ele alınarak incelenmiştir. 2. Diyarbakır Ev Mimarisinin Gelişimi Farklı iklim koşulları; tarihsel, kültürel birikimler; bölgesel yapı gelenekleri farklılığı; Anadolu içinde de farklı bir ev yapım üslûbunun oluşmasına neden olmuştur. Ancak aile yapısı, ailenin toplumdaki yeri ve ev içi işlevleri bütün bölgelerde konutun genel tasarımında ortak eğilimler yaratmıştır, Genellikle tek katlı, üstü toprak örtülü, bir-iki odalı önü direkli, açık bölümü (hayat, sundurma, eyvan) bulunan basit plânlı, köy evlerine karşın, kent evinin karakteristik plânı üst katlarda gelişmiştir. Ana şema; oda, odalar arasındaki hacim (eyvan), avlu ya da bahçeye açılan galeri ya da sofadan oluşur. Plân tipleri değişse bile, bu karakteristik özellikler kaybolmaz. Yaşama katının altı, genellikle oturma dışındaki işlevleri karşılayacak biçimde düzenlenmiştir. Bazı örneklerde zemin katla ana kat arasına yerleştirilen, ana kattan daha alçak olan ve daha çok kışın kullanılan bir ara kat bulunur. XIX. yy.dan başlayarak, giderek bu ara katla ana kat arasında plân, yükseklik ve kullanış farklılıkları azalmaya başlamıştır. Türk evi; sofasız, dış sofalı, iç sofalı, orta sofalı gibi dört ayrı tipte toplanabilir. Sofasız plân tipi fazla gelişmemiş; alt katlar, giriş kapısı dışında genellikle sağır tutulmuştur. Çoğunluğu Arap unsuru olan bugünkü Suriye'de eski gelenek ve yapı tarzı, uzun süre olduğu gibi devam etmiş ve ancak XVIII. yy den itibaren çeşitli şekillerde ve gittikçe

Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU 75 kuvvetlenmek üzere Türk etkisi kendini gösterebilmiştir. Bu ve bölgesel özellikleri bakımından, Suriye evleri birbirinden farklı gruplara ayrılmış bulunmaktadır. Diyarbakır evleri, bu grupların içinde en fazla gelişenler içinde yer almaktadır. Suriye ev tipi, Mısır ve Irak evlerinden esaslı noktalarda farklıdır. 16. yy. Mısır evinin merkezi, üzeri Örtülü Ka'a şeklindeki divanhane veya sofası iken, Suriye ve Irak evlerinin merkezleri, avludur. Suriye evlerinde avlu evin ortasıdır ve odalar aralarındaki eyvanlarla bu avluya bakarlar. 1 Evlerin ve sokakların şekillenmesinde en büyük etkenin surlar ve iklim olduğu Diyarbakır'da surların dar sahasına sıkışıp yasamaya mecbur olan insanlar, sıcakların da zoru ile evlerini mümkün olduğu kadar birbirine yakın yapmışlar, binaların sokaklara daimi surette gölge etmesini temin etmişlerdir. Diyarbakır evlerinin dış görünüşleri gösterişsizdir. Sokak ile evin irtibatı küçük ve mütevazı bir kapı ile sağlanır. Baş eğerek girdiğimiz bu kapılar arasındaki avlu ve ev kısmı, dış görünüşü ile tam bir tezat teşkil etmektedir. Evlerin odaları geniş bir avlunun etrafına dizilmiştir. Avlunun etrafı, odaları, yüksek duvarlarla çevrildiğinden başka evlerden görülmez. Avlunun ortasında veya kösesinde mutlaka bir havuz bulunur. Avlunun kuzeye bakan bir köşesinde, geniş kemerlere dayanmış ve bir tarafı açık yazlık oda (eyvan) bulunur. Eyvanların çoğunda havuz da vardır. Diyarbakırlılar yaz günlerini bu eyvanlarda geçirirler. Evler bir bodrum katı üzerine kurulmuş tek katlı binalardır, iki, üç katlı evlere nadiren rastlanmasının sebebi evlerin birbirini görmesini engellemek amacıyladır. Avlunun kenarına dizilmiş olan odalara öyle bir konum verilmiştir ki yazın güneş üstünde dolaşır içine girmez, kışın ise güneşi daima içinde bulursunuz. Odaların, güneşin seyrine göre avlunun etrafında dizilmiş olan evin bir kat üzerine yapılmasını zorlamış daha fazla yükseltmemiştir. Bazı evlerde odalar yaz ve kış için ayrılmıştır. Diyarbakır evlerinin esasını yazlık kısımlar teşkil ettiğinden tiplerin ayrılmasında da hareket noktası, daha çok kuzeye bakan bu kısımlardır. Diyarbakır evlerinde, her eski Türk evinde olduğu gibi haremlik, selamlık vardır. Her iki kısmın sokak kapıları ayrıdır. 2 Diyarbakır'da evler genellikle düz damlıdır. Diyarbakır evleri, sıkıştırılmış killi toprak ile oluşturulmuş toprak dam ile örtülüdür. Bu dam örtüsü 0.40-0.50 m. aralıklarla atılmış 0.15-0.25 m. çapında yuvarlak ağaçlar üzerine tahta kaplama ve bunun üzerinde 1 Sedat Hakkı Eldem, Türk Evi Osmanlı Dönemi, I, Ankara,1984, s, 66. 2 Doğan Erginbaş, Diyarbakır Evleri, İstanbul, 1954, s.7-8.

76 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı 0.30-0.50 m. kalınlığında toprak konularak yapılmaktadır. Toprağın üzeri kara sıva denilen bir çamurla sıvanmakta ve yağmurlu zamanlarda killi toprak loğlarla sıkıştırılmaktadır. Döşemelerde horasan, döşemenin altına sıkıştırılmış toprak kullanılmıştır. Tavan ve döşeme kirişleri için yaygın ağaç kavaktır. Tavan ve kirişlerdeki kavak ağacına karşılık; kapı, pencere ve dolap doğramalarında ceviz yeğ tutulmuştur. 3 Diyarbakır evlerinde en çok kullanılan malzeme bazalttır. Kalker taşına da yer verilmiştir. Taşın yanında tuğla ve kiremit çok az yer tutmaktadır. Tuğla genellikle kubbe, tonoz yapımında ve döşeme kaplamalarında; kiremit ise saçak kenarlarında ve çatılarda karşımıza çıkmaktadır. Ev içinin bezemesi yalnız ağaç işlerinde karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca pencere ve gezemeklerdeki demir parmaklıklar bu evlerde karşımıza çıkan diğer bir malzemedir. 4 Diyarbakır evlerinin esas tiplerini beş madde halinde verebiliriz. Bunlar; 1)Yan yana sıralanmış odalar. Bu odalara avludan veya gezemekten ayrı ayrı girilir. 2) Avludan veya gezemekten bir ev ortasına geçilir, buradan da odalara girilir. Burada üst kata çıkan merdiven de bulunabilir. 3) Yan yana sıralanmış odalara Önlerinde bulunan eyvandan ayrı ayrı girilir. 4) Önde bulunan eyvandan evvelâ bir ev ortasına girilir, buradan da odalara girilir. Ev ortasında ekseriya üst kata çıkan merdiven bulunur. 5) Avludan veya gezemekten evvelâ eyvana girilir, buradan eyvanı çevreleyen odalara girilir (Resim1). Bu halde odalar eyvanın karşılıklı iki yüzünde veya bazen bir yüzünde yâda üç yüzünde de olabilir. Oda bulunmayan eyvan yüzlerinden biri avluya açık, diğerleri duvarlarla kapatılmıştır. Eyvanlarda üst kata çıkan merdivenler de bulunabilir ( Resim2). Bazen de eyvandan ev ortasına geçilir ve buradan merdivenle üst kata çıkılır. 5 3. Yapının Tarihçesi Yapı üzerinde tarihini verecek herhangi bir kitabeye veya tarihe rastlanmamakla birlikte ilgili kaynaklarda da yapının inşa tarihiyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamıştır. Ancak evin planı, kullanılan malzeme, inşa formu ve benzer örnek evlerin inşa tarihi göz önüne alındığında yapının 600 yıllık olduğu tahmin edilmektedir. 3 Gonca Büyükmıhçı, Diyarbakır Evleri Plan Oluşumları Arkitet, Sayı,486, İstanbul, 2001, s.66-77; Metin Sözen, Diyarbakır, Arkitet, Sayı,430, İstanbul, 1995, s.32-36. 4 Büyükmıhçı, a.g.m.,s. 66-77; Sözen, a.g.m., s. 32-36. 5 Erginbaş, a.g.e., s. 26.

Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU 77 Resim 1: Diyarbakır evlerindeki avlu-eyvan ilişkisi Resim 2: Diyarbakır evlerindeki avlu-eyvan ilişkisi

78 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı 4. Yapının Yeri ve Konumu Yapı Diyarbakır Merkezde, Camii Kebir Mahallesinde, 354 Ada, 10 parselde Ulu Camii nin Batı cephesinin karşısında yer almaktadır (Resim3). Resim 3: Diyarbakır ili hava fotoğrafı (http://www.uyduharita.org) 5. Yapının Plan Tipi Ve Mimari Özellikleri Yapı, özgün halinde avlulu, tek eyvanlı bodrum kat üzerinde yükselen tek katlı, bir yapı olmakla birlikte, ancak yapıya sonradan ikinci bir kat daha eklenmiştir (Resim4). Özgün plan şeması bakımından Orta Avlulu plan şemasını göstermektedir. Yapı 600 m2 lik alanda kurulmuştur. Avlunun etrafında sıralanan mekânlardan meydana gelen bu plan şeması, Diyarbakır evlerinde karşımıza çıkan bir plan şemasıdır. Özgününde tek kapıyla girilen ve bütün mekânları ortadaki avluya açılan yapı, daha sonra yeni bir kapı açılarak iki ev şeklinde kullanılmaya başlanmıştır. Yapı bazalt taştan yapılmıştır. Yapıya Doğu cephesinden giriş sağlanarak girişin kuzey kısmından odalara geçiş sağlanmaktadır. Antrenin kuzeyinde yer alan mekândan diğer mekâna kuzey kısmından, wc ye ise batı kısmından, kuzey kısımda yer alan mekândan eyvana çıkılmaktadır. Eyvan iki sivri kemerle avluya açılmaktadır (Resim5). Eyvan mekânın batı kısmında yer almaktadır. Mekânın pencereleri düz lentolu avluya açılmaktadır (Resim6). Mekânlar genel itibariyle bazalt taştan yapılmış olup, moloz taş yüzeyleri sıvanmıştır.

Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU 79 Resim 4: Doğu cephesinde sonradan yapılan eklenti Mekânları aydınlatmak için düz lentolu basık kemerli pencerelere yer verilmiştir. Genellikle kapı ve pencerelerde ahşap malzeme kullanılmıştır (Resim 7). Yapıda iki adet bodrum mekânı yer almaktadır. Bodrumlardan birine geçiş antre kısmından, diğerine ise avludan inilmektedir (Resim 8-9). Resim 5: Eyvan basık kemerle avluya açılmaktadır.

80 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı Resim 6: Avluya açılan pencereler Resim 7: Ahşap kapı

Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU 81 Resim 8: Avludan bodrum mekanına giriş Resim 9: Bodrum katın avludan genel görünümü

82 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı Ayrıca avlunun güneydoğu kısmından 4 basamaktan Avludan mekânlara geçiş sağlanmaktadır. Avlu dikdörtgen şeklinde ortasında iki adet havuz yer almaktadır. Havuzun biri dikdörtgen diğeri ise kare şeklinde bazalt taştan yapılmıştır (Resim 10). Avlunun kuzey kısmında ise; iki mekân yer almaktadır. Mekânlar günümüzde kiler ve mutfak olarak kullanılmaktadır. Kiler mekânına Basık kemerli kısımdan geçiş sağlanmaktadır (Resim 11). Kiler mekânında bir adet düz lentolu ahşap pencere kullanılmıştır. Mutfak mekânına ise düz lentolu ahşap kapıdan geçiş sağlanmaktadır. Mekânda bir adet düz lentolu ahşap pencereye yer verilmiştir. Resim 10: Avluda bulunan dikdörtgen havuz Avlunun Güneybatı kısmında yer alan eyvana basık iki kemerli alandan geçiş sağlanmaktadır (Resim 12-13). Mekân bazalt taştan inşa edilmiştir. Mekânın üst örtüsünde ahşap kirişlere yer verilmiştir. Eyvanın üst katında bir mekân yer almaktadır. Üst kattaki mekâna avlunun batı kısmından 12 basamak ve 2 sahanlıktan çıkış sağlanmaktadır. Mekâna sütunçe kemerli ahşap kapıdan geçiş sağlanmaktadır. Mekân dikdörtgen planlı, dört penceresi avluya açılmaktadır. Ġki adet üst kısmında aydınlatma pencereleri yer almaktadır (Resim 14).

Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU 83 Resim 11: Kiler mekânına basık kemerli geçiş Resim 12: Avlunun Güneybatısında bulunan iki basık kemerli geçiş bölümü

84 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı Resim: 13 Resim 14:Ġç mekânda bulunan aydınlatma pencereleri Yapının en üst katında yer alan bu mekânda bir adet kemerli, üç adet düz lentolu ahşap pencere bulunmaktadır. Pencerelerin üstünde kitabeler vardır. Mekânda 7 adet nişe yer verilmiştir (Resim 15-16). Mekânın Batı kısmında ise bir adet kemerli ahşap kapı vardır (Resim 17).

Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU 85 Resim:15 Resim:16 Resim 15-16: Ġç mekânda bulunan niş örnekleri Resim 17: Batı kısmında bulunan kemerli ahşap kapı

86 Geleneksel Bir Diyarbakır Evi Zinciriye Konağı 6. Değerlendirme ve Sonuç Geleneksel Diyarbakır mimarisinin özeliklerini taşıyan bu yapının ivedilikle tescil işlemlerinin yapılarak, özgün haline uygun olarak restorasyon çalışmalarının yapılması gerekir. Özellikle yapının taş malzemesinde görülen bozunmalar standartlara uygun olarak restore edilmelidir (Dal ve Öcal, 2012; Dal, 2010; Dal, 2012). Bu kapsamda moloz taş ile inşa edilen yapıya sonradan yapılan çimento esaslı sıvanın sökülmesi, yapının değişik kısımlarında atmosferik etkilere bağlı olarak oluşan bozulmaların gerekli analizler yapılarak sağlıklaştırılması, derz boşalmalarının özgün derz malzemesiyle tamamlanması, döşemenin özgün haline uygun olarak sağlıklaştırılması, üst örtüde betonarme yerine özgün durumuna uygun olarak ahşap kirişli, üzeri taş malzeme ile döşeli düz dam örtünün yapılması ve sonradan yapılan eklentilerin kaldırılarak yapının konak olarak işlevine devam etmesinin sağlanması, ait olduğu çevre için önemli bir kazanım olacaktır. 7. Kaynakça Dal, M., (2012), Clay Minerals and Their Effects at Stones of Edirne Historic Building, Trakya University Journal of Engineering Sciences, 13(1): 31-39, Edirne. Dal, M., (2010), Trakya Bölgesi Tarihi Yapılarında Kullanılan Karbonatlı Taşların Bozunma Nedenleri, TC, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğünün Vakıflar Dergisi, 34(2):47-59, Ankara. Dal, M.; Öcal, A. D., (2012), Doğal Taşlardaki Bozunmalar, Mimarlık Vakfı Ġktisadi Ġşletmesi, Ġstanbul. Eldem, S. H., (1984), Türk Evi Osmanlı Dönemi, I, Ankara, s, 66. Erginbaş, D., (1954), Diyarbakır Evleri, Ġstanbul, s.7-8. Büyükmıhçı, G. (2001), Diyarbakır Evleri Plan Oluşumları Arkitekt, Sayı,486, Ġstanbul,77. Sözen, M. (1995), Diyarbakır, Arkitekt, Sayı,430, Ġstanbul, s.32-36. https://tr.wikipedia.org/wiki/diyarbak%c4%b1r. Erişim Tarihi:10.05.2016 http://haritamaps.net/uydu-haritasi.html. Erişim Tarihi:10.05.2016