Simge Özer Pýnarbaþý 1963 yýlýnda Ýstanbul da doðdu. Ortaöðrenimini Kadýköy Kýz Lisesi nde tamamladý. 1984 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü nü bitirdi. 1985 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü nde okutman oldu. 1988 yýlýnda ayný üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü nde Türkiye de Naive Resim konulu teziyle yüksek lisansýný tamamladý. 1996 yýlýnda Türk Tahtlarý konulu teziyle ayný üniversiteden doktor unvaný aldý. 1997 yýlýndan bu yana Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü nde görev yapmaktadýr.
T.C. KÜLTÜR VE TURÝZM BAKANLIÐI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜÐÜ 3020 SANAT ESERLERÝ DÝZÝSÝ 447 ISBN 975-17-3139-9 www.kulturturizm.gov.tr e-posta: kygm@kulturturizm.gov.tr Özer Pýnarbaþý, Simge Çaðlar boyu tahtýn simgesel anlamlarý ýþýðýnda Türk tahtlarý / Simge Özer Pýnarbaþý._Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlýðý, 2004. 149 s.: 145 rnk. res.; 28 cm._ (Kültür ve Turizm Bakanlýðý yayýnlarý; 3020. Kütüphaneler ve Yayýmlar Genel Müdürlüðü sanat eserleri dizisi; 447) ISBN 975-17-3139-9 I. k.a. II. Seriler. 749.3 KAPAK RESMÝ Bayram Tahtý Topkapý Sarayý Müzesi UYGULAMA Merdiven Reklam Tel: (0.312) 232 30 88 www.merdivenyayýn.com RENK AYRIMI Candan Repro Tel: (0.312) 231 49 01 BASKI Özyurt Matbaacýlýk Ltd. Þti. Tel: (0.312) 384 15 36 BÝRÝNCÝ BASKI 1.500 Adet BASIM YERÝ, TARÝHÝ ANKARA - 2004
Çaðlar Boyu Tahtýn Simgesel Anlamlarý Iþýðýnda TÜRK TAHTLARI Simge Özer Pýnarbaþý T.C. KÜLTÜR VE TURÝZM BAKANLIÐI YAYINLARI
ÖNSÖZ Bilgi ve iletiþim teknolojilerinin yol açtýðý sorunlarý algýlamak kadar sunduðu imkân ve fýrsatlarý kavramak da son derece önemlidir. Çünkü gerek biliþim teknolojilerinin tehdit ve fýrsatlarý gerekse de küresel kültür alanýnda yeni yöneliþleri kavramadan çaðdaþ ve etkin bir kültür siyaseti yürütmek mümkün deðildir. Bu husus ülkemiz için, diðer ülkeler için olduðundan çok daha önemli, çok daha yaþamsaldýr. Zira Türkiye'nin,Türk insanýnýn çaðdaþ uygarlýða en özgün ve zengin katkýsý kültürel potansiyelimizden kaynaklanacak, küreselleþmeye en yetkin katýlýmda bulunacaðýmýz alan kültür olacaktýr. Kültür ve Turizm Bakanlýðý olarak dünyadaki geliþmeleri ve küreselleþmenin kültürel boyutunda olup bitenleri ve yeni yöneliþleri dikkatle izliyoruz. Bakanlýk olarak bir yandan yurt içinde özellikle gençlerimizin kitaplarla daha çok buluþmalarýný saðlayacak faaliyetlere hýz veriyoruz, diðer yandan da yabancý ülke kamuoyunu kapsayacak þekilde prestij yayýnlarýmýzý sürdürüyoruz. Her alanda rekabetin arttýðý bugünkü koþullarda yurt dýþýna dönük faaliyetlere aðýrlýk vermek ve kültürel deðerlerimizin tanýnmasýný saðlayacak politikalara yönelmek zorundayýz. Kültür ve Turizm Bakanlýðý olarak yayýn politikamýzý gözden geçirip bu yaklaþým çerçevesinde yeni bir politika açýlýmý gerçekleþtiriyoruz. Hiç kuþkusuz kültürümüzün seçkin örneklerini yansýtan eserleri yayýnlamaya devam edeceðiz. Bugüne kadar üretilmiþ olan kültür-sanat yayýnlarýmýzý çaðdaþ tanýtým mecralarýnda deðerlendirmeye öncelik vereceðiz. Ayrýca yayýnlarýmýzýn yurt dýþýnda çok daha geniþ bir okuyucu ve izleyici kitlesiyle buluþmasý için yeni yayýn stratejileri geliþtirmiþ bulunuyoruz. Ýnancýmýz odur ki, kültürel birikimimizin çaðdaþ kültür endüstrisinin gerekleriyle uyumlu bir yaklaþýmla deðerlendirilmesiyle, ülkemizin uluslararasý saygýnlýðýna ve küresel rekabetteki konumuna önemli ve özgün bir katký ve destek saðlanmýþ olacaktýr. Erkan MUMCU Kültür ve Turizm Bakaný 5
SUNUÞ ÇAÐLAR BOYU TAHTIN SÝMGESEL ANLAMLARI IÞIÐINDA TÜRK TAHTLARI Daha önce yeteri kadar araþtýrýlmamýþ bir konu olan Türk tahtlarý ile ilgili bu çalýþma, konuya açýklýk getirmenin yaný sýra, bu konuda ilk denebilecek bir ön çalýþma niteliðindedir. Bu çalýþmaya baþladýðýmýzda bizi en çok sýkýntýya düþüren, konuyla ilgili yayýnlarýn azlýðý oldu. Öte yandan konunun uzun bir tarihsel dönemi kapsamasý, bu uzun dönem boyunca Türk tarihini konu alan yapýtlarýn incelenmesini gerektirdi. Ayrýca günümüze gelen tahtlarýn az sayýda olmasý, yazýlý ve görsel malzemenin desteðini zorunlu kýldý. Günümüze gelen tahtlarýn az sayýda olmasýna karþýlýk, bir çok taht sahnesinin yer aldýðý betimlerin seçilmesi ve deðerlendirilmesi gerekti. Bu sahneler arasýndan belli bir tipin sürekliliðini gösteren tahtlarý içerenleri ve yazýlý kaynaklara uygunluk gösterenleri deðerlendirmeye alýndý. Yazýlý kaynaklarýn da konuya ilk aðýzdan açýklýk getirenler olmasýna dikkat edildi. Bulunamayan bazý az sayýdaki kaynaklar ise daha önceki araþtýrmalardan alýnarak kullanýldý. Günümüze gelmiþ olan Türk tahtlarý ise bulabildiðimiz arþiv belgelerinin ve diðer yazýlý kaynaklarýn yardýmýyla deðerlendirildi. Bu çalýþma konusunu öneren ve çalýþmam sýrasýnda her zaman destekleyen deðerli hocam Sayýn Prof. Dr. Ayla Ödekan a ve bu çalýþmanýn kitap haline getirilip basýlmasýný saðlayan Kültür ve Turizm Bakanlýðý Kütüphaneler ve Yayýmlar Genel Müdürlüðü ne teþekkür ederim. Ayrýca bazý Almanca kaynaklarý çeviren Sayýn Mine Soner ve Sayýn Hakan Kara ya, Auboyer in bir makalesini Fransýzcadan çeviren Sayýn Prof. Dr. Osman Senemoðlu na, yakýn ilgisi ve yardýmlarýyla farklý bir teþekkürü hak eden Topkapý Sarayý Müzesi Müdürü Sayýn Dr. Filiz Çaðman a, arþiv çalýþmalarýnda yardýmcý olan Topkapý Sarayý arþiv görevlilerine, Ý.Ü. Edebiyat Fakültesi Genel Kitaplýk Þefi Sayýn Uzm. Semra Benden-Akbay a ve Sanat Tarihi Kitaplýðý görevlisi Sayýn Nalan Altunay a teþekkürü borç bilirim. Simge Özer Pýnarbaþý 6
ÝÇÝNDEKÝLER GÝRÝÞ / 9 TAHT SÖZCÜÐÜ HAKKINDA / 13 Ýslamlýðýn Kabulünden Önce Türklerin Kullandýklarý Taht Sözcüðü Ýle Anlamdaþ Sözcükler / 14 Ýslamlýðýn Kabulünden Sonra Türklerin Kullandýklarý Taht, Kürsü, Serir Sözcükleri / 15 TAHTIN SÝMGESEL ANLAMLARI / 17 Egemenlik Simgesi Olarak Taht / 18 Dinsel Bir Simge Olarak Taht / 20 Hükümdarýn Dinsel Kimliði / 20 Tahta Oturan Kutsal Kiþiler / 25 Kutsal Taht / 38 Kozmolojik Bir Simge Olarak Taht / 44 Göksel Taht / 44 Tahtlarda Yaygýn Kullanýlan Kozmolojik Simgeler / 46 ÝSLAMLIÐIN KABULÜNDEN ÖNCEKÝ DÖNEMDE TÜRK TAHTLARI / 53 Taht Yapýmýnda Kullanýlan Malzeme ve Renkler / 54 Ahþap Taht / 56 Altýn Taht / 56 Gümüþ Taht / 57 Taht Tipleri / 57 Sedir Biçiminde Taht / 58 Ýki Tekerlekli Araba Biçiminde Taht / 58 Aslanlý Taht / 59 Üç Ayaklý Taht / 61 Altýgen Taht / 61 Koltuk Tipinde Taht / 63 Tahtýn Kullanýldýðý Törenler / 64 Tahta Çýkma Törenleri / 64 Elçi Kabul Törenleri / 65 Bayram ve Özel Günler / 66 7
ÝSLAMLIÐIN KABULÜNDEN SONRA TÜRK TAHTLARI / 69 Taht Yapýmýnda Kullanýlan Malzeme ve Renkler / 70 Ahþap Tahtlar / 75 Altýn Tahtlar / 76 Gümüþ Tahtlar / 79 Taht Tipleri / 80 Sedir Biçiminde Olan Tip / 80 Aslanlý Taht / 94 Baldakenli Tip / 95 Altýgen Taht / 103 Koltuk Tipinde Tahtlar / 105 Tahtýn Kullanýldýðý Törenler / 106 Tahta Çýkma Törenleri / 106 Elçi Kabul Törenleri / 112 Bayram ve Özel Günler / 115 KATALOG / 118 SONUÇ / 126 NOTLAR / 129 KAYNAKÇA / 139 RESÝM LÝSTESÝ / 147 8