F===,,;;:,,"ı;;: "a;;:n~6"jı; "TİCARET ODASı. Ya:ı,.ınları SOGUK DEPOLAR İSTANBUL

-. F===,,;;:,,"ı;;: "a;;:n~6"jı; "TİCARET ODASı Ya:ı,.ınları SOGUK DEPOLAR İSTANBUL

j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

İSTANBUL TİCARET ODASI Yayınları 19 7 1 İSTANBUL

HÜSNÜTABİAT MATBAASI İSTANBUL-1971

ÖN SÖZ Bozıüabîlir yiyeceklerin tümü ile, hayvansal ve tarımsal ürünlerin iç ve dış ticaret yönünden, üretimden tüketime kadar geçen süresinde, Ulusal ya da Uluslararası SOĞUK ZİNCÎRÎ ile «Soğuk Tekniği ve Uygulaması» sös götürmez hir önem taşımaktadır. Bilinen konvansyonel bilgilerin dışında kalan «Soğuk Tekniği» özel ve karmaşık Tek7ioloji - Termodinamik ve Termomekanik bilgiler çerçevesinde sürekli bir simpozyum durumunda, aşırı bir hızla gelişmektedir. Uluslararası Soğuk Tekniği Enstitüsü (I.I.R. - I.I.F) otoritelerince belirtildiğine ve bu Enstitü toplantılarına katılan elemanlarımızca yerinde izlendiğine göre, makine tekniğinin on yıllık gelişmesine eşit bir gelişmenin Soğuk Tekniğinde bir yılda başa^rüdığı bir gerçektir. Yapısı bakımmdam. Soğuk Teknğinde, tekil olarak ilerilemiyeceklerini daha 1909 yılında kestiren tüm dünya, mîlletleri, Devletlerarası bir statüye sahip olan ve günümüzde sayıları elwye varan bir toplulukda, bu Enstitüye ÜYE DEVLET olarak toplanmış olup hiç bir ayrıntı gözetmeden birleşik yardım ve çalışmalarını sürdürmektedirler. Memleketimiz bugüne kadar bu Enstitüye Üye Devlet olarak girmemiş bulunmaktadır. Odamız bu konuda «Türk Soğutma Cemiyeti» ile sürekli olarak birleşik çalışmalar yapmaktadır. Gerek Odamız gerekse adı geçen Cemiyet bu Enstitünün yardımcı üyeleridir. Memleketimizde «Soğuk Tekniği» konusunda uygulanmakta olan Eğitim. - Öğretim - Uygulama - Depo yapımının sonuçlarının meydana getireceği NEDENLER, öteki ülkelerin geçerlikte olan I.I.F. - kurallarına dayalı Ulusal ve Uluslararası «Soğuk Zincir» leriyle bağdaşma olanağından yoksun bulunduğundan, ürünler işleminde bir ilişki kurma ortamını yok etmektedir. Bu durumun, bir kaç yıl içerisinde ihracat yönünden olduğu kadar yurt içi yiyecek durumunu da tehlikeye düşüreceği noktasında, Türk Soğutma Cemiyetinin Uzmanları, ısrarla durmaktadırlar. Durumun önem ve genişliğini kavrayan Odamız, yapısında birleşik çalışmalarda bulunmak üzere, teknik elemanların da çoğunlukla katıldığı bir «Oda Soğuk Tekniği İhtisas Komitesi» kurmuş ve üyeleriyle, memleket hizmetindeki yardımlara hazırlanmaktadır. Odamız gerek İhtisas Komitesi çalışmaları ve gerekse I.I.F. kongrelerine gönderdiği elemanların izlemleriyle aktarılan bilgilere dayanarak. Soğuk Zincirinde çok özel yeri bulunan «Soğuk Depolar» m günümüzdeki gerçek uygulamalarını gösteren 1967 yılında Madrid^de yapılan Onikinci I.I.F. Kongre raporlarını 1970 yılında ancak yaymlanabilen aslından, Türkçeleştirerek Üyelerimize ve ilgili memleket kuruluşlarının faydalarına sunmayı zorunlu görmüştür.

Sumılan hu eser, işleme aktarılarak harcanan çahaların hır sonucudur. Bu eserin hazırlanmasına müsaade eden, Uluslararası Soğuk Tekniği Enstitüsüne (ÎJ.F.J ve adı geçen Enstitünün Müdürlerinden, Prof. Svend Aage Andersen'e ve yardımcı olan Türk Soğutma Cemiyetine teşekkür ederiz. Soğuk Tekniği konusundaki yerimizin neresi olacağı hu eserden de görüleceği gihi, memleket ticarî faaliyetlere fayda sağlayahilmek için aşağıdaki hususların çözümlenmesinle inanmaktayız. ^ Devletimizin, Uluslararası Soğuk Tekniği Enstitüsü'ne (I.I.B. - î.t.f.) ELLÎ BÎRÎNCÎ Üye Devlet olmasının tezelden sağlanması, 0 Odamızın kendisinden maddî ve manevî yardımı esirgemediği ^ıtürk Soğutma Cemiyeti» ile işhirliği yapılarak Eğitim - Öğretim - Üretim - Tüketim - Ticaret - Endüstri ve Ulaştırma yönünden. Ulusal ve Uluslararası «SOĞUK ZÎNCİRλ nin tezelden kurulması. mil ger,@ Bu yolda harcamacak çahalara. Özel ve Kamu sektör farkı gözetmeden letçe ve devletçe katkıda hulunmanm kaçınılmaz hir zorunluk olduğu çeğine inanmanın gerektiği. Memleketimiz ve Üyelerinin hizmetinde hulunan Odamız, hu konudaki çağrısına gösterilecbk ilgilere teşekkür ederek, hu eseri ilgililerin yararına saygı ile suno^r. İSTANBUL TİCARET ODASI

SOĞUTMA DONATIMLARININ OTOMATİKLEŞMESİNİN DAHA EKONOxMIK OLDUĞU HAKKINDA DÜŞÜNCELER G. GANGER Ecole Superieur de I'Industrie Alimentaire Budapest (Hungary) ÖZET: Tüm otomatik çalışma hakkında soğutma donatımlarının çok parçalı ve karışık olmasına sebep olmaktan başka bir teknik şikâyet konusu ve sebebi yoktur. Sıcaklık kontrolları, havanın nem kontrolları, soğutma gücü kontrolları ile kompresörleri çalıştıran ve durduran otomatikleri kapsa^^an otomatik kontrol sistemi karışık ve pahalı olduğu halde elektrik harcamım en küçük seviyeye kadar düşürerek ucuzlatır. Sonuç olarak tam otomatikleşme çok ender ve seyrek olarak büyük soğuk depolarda görülmekte idi. Belli bir soğutma donatımı için otomatikleşmenin ekonomik sınırı, o donatımın belirli olan lokal durum ve şartlarına, örnek olarak satış şartlarına, ücretlere, genel teknik kudrete, özel meslekî kaliteye ve benzerlerine bağıldır. Kararları etkileyen değeri bulunmayan sayısız ifadeleri yansıtan başka belli faktörler de vardır. Bunların varlığı nedeni ile otomatikleşme problemini matematik bir problem gibi çözme imkânı yoktur. Sayılı olan faktörlere: (yatırım masrafı, kıymetten düşme, bakım, tutum ve benzerleri gibi) Çoğaltıcı; otomatikleşmenin derecesine göre de (ücretler, sosyal masraflar ve benzerleri gibi) azaltıcı olarak iki ana gruba bölünebilirler. Prensip olarak bu gruplardan birincisinin masrafları uygun bir seviyeye düşürülebilir, fakat otomatikleşme derecesine bağıl olan faktörün masrafını indiriminde büyük güçlükler çıkaran bizzat anlatılması güç sayısız fonksiyonlar da vardır.

SOĞUK DEPO BÜYÜKLÜĞÜNÜN BİR FONKSİYONU OLARAK YAPI, ÇALIŞMA VE NAKLİYAT MASRAFLARI W. KAMINSKI Ministere de I'Industrie Alimentaire VARŞOVA (Polonya) ÖZET: 1965 yılı için, Varşova soğuk depolar birliği için 31 adet çok çeşitli maksatla kullanılan soğuk depo için kıyaslamak istatistik analiz yapılmıştır. Plân ve inşaları düşünülen depoların oturum yüzeyleri 2.117 m^ ile 12.533 m^ arasında değişmektedir. Günde 20 tondan 140 tona kadar dondurabilecek dondurma gücündedirler. Maliyetleri de 26,5 milyondan, 91,9 milyon Zolotiye kadardır. Depoların işletmelerinde aşağıdaki hususlar hesaba katılmıştır: Depolama hacmi, dondurulacak yiyeceklerin miktarı, ekiplerin büyüklüğü, yapılmış işçiliğin miktarı ve malî düşünceler. Memleket içi nakliyatla nakliye masraflarının artmasının soğuk depoları bir araya toplanmaya doğru etkilediğini (nakliye yolunun uzadığı bazı hallerde oldukça az sayıda büyük depolarda aynı şekilde etkilenmektedir) analiz sırasında görülmüştür. Aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir : ^ Hacımları arttıkça (beher birim alan) başına soğuk depo maliyeti ucuzlamaktadır. Ekiplerin sayısı ve ücretler sonucu aynı şekilde etkilenmektedir. Depoların kâr ve kazançları yalnız deponun büyüklüğüne değil, aynı zamanda bulunduğu yerin yükleme ve boşaltma şartlarının sonucuna bağıldır. Uzun yolculuklar nakliyat sonucunda, büyük depolar nakliyat masraflarını arttırmaktadır. Bu durumun kontra olarak dengelenmesi için, büyük depoların ekonomik şartlarında örneğin 10.000 tonluk depolar yapılarak inşa ve çalışma masrafları düşürülebilir.

DONMUŞ YİYECEK PAKETLERİNİN SICAKLIĞI E. EMBLICK Winter hur (İSVİÇRE) Bütün donmuş yiyeceklerin, bir sabit alçak sıcaklıkta depolanmaları bilinen bir gerçektir. Herhangi bir sıcaklık yükselmesi belli bir kalite ka3^bına sebep olmaktadır. Zaman - Sıcaklık - Tolerans'a uygun olarak Birleşik Amerika' da yapılan araştırmalarda bunun, sadece sıcaklık artışının üst üste biriken etkileri olduğu nlaşılmıştır. (Sütlü) dondurma paketlerinin taşıtla taşıma sırasındaki depolanmaları sırasında, sıcaklık yükselişinden doğan güçlükler özellik taşırlar. Birinci sebep, depolama sıcaklığındaki bocalamalardan dondurma, yeniden Kristallenme etkisine karşı çok hassastır. İkinci sebep; eğer sıcaklık 8 C de yükselirse dondurmada yumuşama başlar ve bozulur. Sonuç olarak, bütün donmuş yiyecekler, genellikle gayet iyi kontrol edilen sabit sıcaklıklarda muhafaza edilirler. Bununla beraber, üretici ile tüketici arasındaki donmuş yiyecekler Soğuk Zincirinde bir kaç zayıf halka vardır. Donmuş yiyecekler, dondurma donatımlarından gönderilmeye, taşımaya hazırlandığı sırada, paletli paket istifleriyle, yüklenen döşeme üzerinde istifler bozularak dağılabilmektedir. Aynı durum ve sakıncaya girişden sonra depoda da rastlanmaktadır. Böylece, istiften ayrılarak, donmuş yiyecekler için, genellikle tasarlanandan da yüksek sıcaklıktaki çevre havasına yayılırlar. Bu, paketlerde bir sıcaklık dağıtımının değişmesine sebep olur. Bir donmuş yiyecek paketindeki sıcaklık, donmuş materyalin sürekli olarak, donmuş muhafaza depo sıcaklığı ile çevrelenmiş olursa, (Uniform) bir düzende olabilir. Çevre sıcaklığı değiştikçe, istife göre, bir sıcaklık ortamı meydana gelir. Bunun anlamı şudur, paket sıcaklığı adı verilen, paketin içerisinde herhangi bir noktada ölçülen sıcaklığa bağıl olarak, donmuş ürün ile Çevresindeki hava sıcaklığı arasındaki fark yükselir.

Bundan başka, zamanın bir etkisi olarak istifteki her noktada sıcaklık, çevresindeki ortam sıcaklığına doğru değişmez bir düzende ilerler. Fakat, çeşitli noktalardaki sıcaklık yükselmeleri de çok değişken oranlarda olmaktadır. Bir istifin merkezindeki sıcaklık değişikliği çok yavaştır, fakat istifin köşelerinde ve kenarlarında bu değişim çok hızlıdır. Şekil 1 de bir donmuş ıspanak paketleri istifinde çeşitli noktalarda hesaplanan zaman süresindeki sıcaklık değişim farkları grafiği çizilmiştir. Burada, 20 C lik bir donmuş muhafaza deposunda, + 10 C Çevre havası ile sarılı bir platform üzerine yerleştirilmiş bir yığının merkezinde, ilk 30 dakikada pratik bir sıcaklık değişimi olmaz iken, köşelerdeki sıcaklık, hesaba katılacak bir oranda yükselmektedirler. ŞEKİL 1 20 C başlangıç sıcaklığında iken + 10 C lık Çevre havası ile olarak yerleştirilmiş, donmuş Ispanak paketlerinden bir istif yığının çeşitli noktalarındaki sıcaklıklar. İstifin boyutu: 80 x 120 x 100 cm. a, Köşeler b, Kenarlar c, Yüzeyler d, Yüzeyden 1 cm, aşağısı e, Merkez îstif yığınının en üst katında 1 cm derinlikte bile, çok dikkat çekici bir sıcaklık yükselmesi görülmüştür.

Şurasını unutmamalıdır ki, yüzeyde bir santimetrelik, bir kalınlık katı, 80x120x100 cm. boyutundaki bir istifin toplam hacminin 6% sini kapsar. Bir soğuk depoda ölçülen sıcaklıklar da bu teorik değerlerle güzelce kabul edilebilir (1). Donmuş yiyecekler bir soğutulmuş taşıtlar ya da konteynenlerle taşınırlar iken, yük ile duvarlar arasındaki hava sıcaklığının yükselmesi çoğunlukla sakınılmaz bir olaydır. Böyle bir durumda, yükün sıcaklığının yükselmesi, yukarıda gösterilen, tek yığın örneğinin tıpkısıdır. Yükü soğutmak için gerekli soğutma sistemi gücünde, bir azaltma düşüncesiyle, belli bir kabul edilebilir bir sıcaklık yükselişi, kullanılabilir (2). Bu durumda, soğutma gücü sadece yükün dış bölümleri sıcaklığından bozulabilir, yük merkezinde ise sıcaklık, yaklaşık olarak sabit kalır. Donmuş yiyeceklerin çeşitli işlem sürelerinde, bir sıcaklık dalgalanmasından sakınmak için, sıcaklık sadece hafifçe ve sürekli bir yükselişe göre düzenlenmelidir (3). -fo f / j i i 1-15 '20 18 24 -.r ŞEKİL 2 Başlangıç sıcaklığı 20 C ve konduğu yer hava ortamı -} iken, bir dondurma paketinin tipik noktalarındaki sıcaklıklar. Paketin Boyutu: 20x9x4 cm. a, Köşeler b, Kenarlar e, Yüzey d, Merkez 10 C

Donmuş yiyecek paketleri müşteriye ulaşmadan önce, bir soğuk vitrinde depolanır (saklanır). Burada soğuk zincirlerinin bir başka zayıf halkası başlar, bu da, modern soğutma vitrinlerinde don çözme (defrost) işleminin, don'la kaplı evaporatörlerde (soğutucu) ve donmuş yiyecek paketlerinin üzerinden dolaştırılan sıcak hava ile yapılması olayıdır. İstifteki paketlerle kıyaslanırsa, tek bir paket karşı daha çok hassastır. sıcaklık değişimine Şekil 2 de + 10 C lık ortalama yerleştirilmiş tek bir dondurma paketinin muhtelif noktalarında hesaplanmış sıcaklıkları göstermektedir. Federal institute of Technology (Switzerland) tarafından yapılmış bazı ölçmeler ve sonuçları Şekil 3 de görülmektedir. -f 5 O y / / / / y -5- i / 1 / / / -10-15 I -20 ^^" "^ ^ -25 ^ c/on çoc um u '1 0.5 1 SSâ^f ŞEKİL 3 Bir açık donmuş yiyecek soğuk vitrininde sıcakhğm gelişmesi. İçeri giren hava Dışarı çıkan hava Donmuş yiyecek paket yüzeyi Donmuş yiyecek paketi yüzeyinin sıcaklığı, don çözme (Defrost) süresinde 6 C da kadar yükselir ve böylece bir vitrinde günde birkaç kez don çözme işlemi yapılırsa, donmuş yiyecek ya da donmuş ürünü kalitesini düşürecek bazı değişiklikler olur.

REFERANSLAR : (1) EMBLÎK, ED.: Die Berechnung des Temperaturfelds in einem Rechtkant und ihre Anwendung auf gefrorene Lebensmittel», Kaltetechnik, 18, (1966) P. 105. (2) BEARPARK, G., WIGNALL, J., EAMES. T.A. ve WRIGHT, D.A., «Comperative static tests of various refrigeration systems on a 12 Ton insulated rail Container» IIR Annexe 1966 4, PP 177-191 (3) PERET, R.: Kalteanwendung im Zusammenhang mit der neuen Glacefabrik in Goldach» Kâlte-und Klima Rundschau 4 (1966) p. 129

MİMARÎ DURUMU YALITMA VE ÇALIŞMA KONULARINA VERİLEN ÖZEL BİR ÖNEMLE, SOĞUK DEPOLARIN PROJELENMESİ VE YAPIMLARINDA, POLONYA'DA MEYDANA GETİRİLEN YENİ GELİŞMELER H. K. MOCZÜLSKA WARSAW (Polonya) Polonya'da bozulabilir yiyecekler için dondurma ve soğuk muhafaza depoları olarak satış yerleri için çok maksatlı soğuk depo tipleri uygulanmaktadır. Bu tip soğuk depoların kapasiteleri ürünlerin aynı zamanda depolanmış oldukları şartlarda 5000 ile 16.000 ton arasındadır. Bu depolar günde 60-1000 ton et donduracak güçte derin ve ani universal dondurucularla donatılmışlardır. Bundan başka bu depolarda 10-20 ton gün gücünde yumurta soğutucuları vardır. Çok maksatlı - soğuk depolarda ürünlerin çeşitlerine göre işlemlerinin ayırımı aşağıda görülmektedir: Et, kümes hayvanları meyve ve saire (Depolama sıcaklığı) 25C nem en az 50 yüzde Balık (Depolama sıcaklığı) 25C nem en az 50 yüzde Yumurta, yağ vesaire (Depolama sıcaklığı) ±0 C 0 30. yüzde Soğuk depoların genişletilmesi ve yenilenmesinde en uygun proje ve donatımla, yapı sistemi üzerinde geliştirilmiş, yoğun araştırmaların yapılması istekleri hızla artmıştır. Bu araştırmalarla, soğuk depolarda önemli rol oynayan donatıma, uygun materyal ve yapı ve bunların fonksiyonları ile koordine edilmiş mimarî projelerinin düzenlenmesi sağlamak isteniyordu. Bu isteğin sonucu başarılmıştır. Tek katlı soğuk depoların mimarî ve yapıları bakımından bu araştırmalar sonucu elde edilen fennî bilgiler 1960 yılmdanberi tek katlı soğuk depoların yapımında bir prensip olarak kabul edilmiş ve bu uygulamaya elverişli düşmeyen bazı hususlar için yeni çözüm yolları kabul edilmiştir.

Deney ve araştırmaların getirdiği bilgi temellerine göre Polonya'da yeni tek katlı soğuk depoların yapımına 1960-1964 yıllarında başlanan depo yapımları çeşitli projeler kullanılarak daha faydalı, daha yeterli ve verimli birer depo olarak 1961-1965 yıllarında tamamlanmıştır. Bu depoların proje ve plânlarda odalar arasındaki koridorlar, çok kısa tutulm^uş, aynı zamanda da hava soğutucuları ile onları besleyen soğutma suyu dolaşım boruları, atmosferik soğutma kulesinden gelen su borularını da kapsamak üzere öteki soğutma üniteleri arasındaki uzaklık yapılabilen maximum kısalığa indirilmiştir. Etkili olan yeni projelerdeki donatım özellikleri aşağıda gösterilmektedir : Yapı içi taşıt ulaştırma geçit ve koridorlarının sadeleştirilmesi ve kısa tutulması, Demiryolu ve kamyon boşaltma rampalarından dondurma odalarına kolayca geçilebilir geçit ve yollar yapılmıştır. Soğuk üreten ve dağıtan cihazlarla bunların donanımları (odalarda olduğu gibi) donatımın her hangi bir noktasında yeterli ve tam istenen soğutmayı en yüksek verimde vermesi ve bu verimi bozmıyacak durumda olmaları, depo içerisinde ulaşım, istifleme gibi işlemlerin yapılmasını tıkamıyacak ve dondurmıyacak yüksekliklerde donatılmaları sağlanmıştır..soğuk depo binasının yapısı, değiştirilebilir parça parça yapılmış bölmelerden meydana getirilmiştir. Depo yapım plânının iki paralel platform arasında tam yalıtılmış kübik bir blok olması kabul edilmiş bir prensiptir (Şekil: 1). Bu blokda bir âni derin dondurucu bölme ile bir miktar soğuk oda bölmeleri bulunur. Odalar doğrudan doğruya demir yolu platformuna bir zincirin halkası gibi kenetli kamyon platformları ile yalıtılmış taşıt koridorları ile bağlantılı olup; bu koridorlar aynı zamanda yiyeceklerin derin - âni dondurma odalarından, soğuk depolama odalarına ulaşımlarını da sağlamaktadır. Yapının genişliği 30 dan 60 metreye kadar tesbit edilmiştir. Yapının uzunluğu (bölmelerin uzunluğu değil) her yüklenecek yükün depolanmasını güvenle sağlayacak sonuçtadır. Bu durumda bölme sayısı arttırılması gerekdikçe bunlar bina uzunluğuna eklenmektedir. Dondurma odalarının boyutları 1000 ile 2000 metrekare olarak sınırlanmıştır. Soğutma üniteleri ile geri kalan teknik cihazlar ve donatımları tam taşıt koridorları üzerinde bir kata yerleştirilmiştir. Soğuk depo yapısının çatısı iki yöne eğimlidir. Yağmur suları binanın dış tarafından akıtılmaktadır. Yiyecek yükleri palet üzerinde kısmen istif olarak, etler yığın olarak depolanmaktadır.

Depo yüksekliği 7 metreye kadardır. Depo içi ulaşım ve taşıma, akü ile çalışan istifleme makineli taşıtları ile yapılmaktadır. Odaların soğutulma işlemi, hava soğutucuları ile oda boşluğu arasında cebrî hava dolaşımı ile yapılmaktadır. Soğuk odaya hava sabit hava veren kanallarla tavan altında bir hava ceketi yapacak şekilde dağıtılmaktadır. 0 0^ -2 5* 3, tâpf/r7^ Aro^/'c^o^u, 4 16.0' 60 0 m ŞEKİL Hava soğutucuları soğutma makinelerine kabil olduğu kadar yakın olan, her biri, bir soğutucu olarak (6 veya 7,5 metrelik) yalıtılmış teknik bölmelere yerleştirilmiştir. Özellikle her biri soğuk oda işlerini ve karşılıklı olarak kendilerinde yapılacak işlemleri aksatmamak için ilgili bulundukları soğuk odanın cephesine müstakil olarak yerleştirilen bu teknik bölmelerde iki veya daha çok soğutucu ünite (evaporator) bulunmaktadır. Bu çözüm tarzı bütün bölüm ve bölmelerin yenilenebilmesi ve genişletilebilmesini güven altına almaktadır. Bu düzende soğuk depoda değişebilir, üç ana bölüm bulunmaktadır. Bunlar da, ani - derin dondurucu, 25 C'^ lık soğuk odalar ve + O C lik soğuk odalar bölümleridir. (Not : Buradaki «bölüm» sözcükleri yerine «dilim» sdzcüğü kullanılırsa daha iyi anlaşılmış olacaktır). Zemin donmasından korumak için elektrikle ısıtılan döşeme plâkaları donanmaktadır.

YAPI VE GEREÇLER : Yazarın bu yazıda sonuçlarını anlattığı araştırmalar ve projelerin bir sonucu olarak, çeşitli dallardaki uzmanlarla yapılan birleşik çalışmalar iki ana çözüm yolu bulunmuş ve uygulanmıştır. (Isı yalıtkanlarının döşenmesindeki prensip ve metotların başlangıç noktası, tanımladığımız ve anlattığımız düzen ve yapı şeklidir). TİP I. Dikmeler üzerinde desteklenmiş çatılı, dar aralıklı yapılar. Termik yalıtkan katlar destekli yapının iç tarafına konmuştur. TİP IL Dikmeler üzerinde desteklenmiş çatılı, geniş aralıklı yapılar. Termik yalıtkan katları destekli yapının dış tarafına konmuştur. Burada yazılı yapılar, yine bu yazıda belirtilmiş olan genel şartlara uygun olan aynı büyüklükte ve aynı şartlardaki soğuk depoların birleştirilmesinde tek tip olmasında kullanılmıştır. Her iki tip yapıda da, teknik cihazlar (soğutucu donatım) âni - derin dondurucu ile taşıma koridorunun tam üzerinde bir kat yapılarak yerleştirilmiştir. (Yapım sırasında takviyeli betonla, yapının içerisinde inşa edilen) bu bölümler, ana soğuk depo yapısından müstakil, ayrı birer yapıdır. ŞEKİL 2 17

Bundan başka, yapı problemlerinin çözümünün kıyaslamasını etkilemediği için soğuk depo çatısı, döşemesi, plâtformların yapısı, taşıma koridoru üzerindeki çatı ve âni dondurcunun yapısı bu yazıda ele alınmamıştır. «TİP I» YAPISI : Bu tipte depo binasının gövde yapısı iskelet tipindedir. 7,5 ile 9.0 metre aralıklı çelik dikmelerle desteklenen yapı (Şekil : 2) yapı 9 metre aralıklarla çok kirişli çelik çatı tabanları ile desteklenmektedir. Çelik çatı kirişlerinin destekleme düzeni 7,5 metre uzunlukta, 3 metre aralıklarla konan desteklerle yapılmaktadır (Şekil : 3). Çatı tabanları ile desteklerin yüksekliği, soğuk depo donatımına uydurulmuş olarak 0.50 metredir. Kuvvetlendirilmiş beton posta kaplamaları çatı tabana kiriş desteklerinin üzerine yerleştirilmekte ve alt tarafına bir seri delik delinerek alüminyum kaplanmaktadır. ŞEKÎL 3 Çatının ayrıntılı şartları 1 Alüminyum kaplama. 2 Hava Ceketi (kılıfı). 3 Çelik, çatı taban desteği. 4 Çelik kiriş. 5 Takviyeli beton plâka. 6 Styro köpüğü. 7 Mantar levha. 8 Buhar geçirtmez yalıtkan. 9 Çelik telli beton. 10 Su geçirmez yalıtkan. Bu şekilde bir kaplanma sonucunda çatı altında hava ceketinden bir boşluk yapılmış olmaktadır. Termik yalıtkan, tavan - çatının takviyeli beton kaplamaları üzerine yerleştirilmektedir. ^ Dikeyine konan termik yalıtkanlar ise, takviyeli betondan yapılmış dış duvar posta kaplamalarının üzerine yerleştirilmektedir (Şekil : 4).

ŞEKİL 4 Dış duvarın ayrıntıları 1 Dikme. 2 ÇeJik gergi oku. 3 Takviyeli beton; posta; kaplaması. 4 Styro köpüğü. 5 Buhar geçirtmez yalıtkan. 6 Takviyeli beton; posta; kaplaması. 7 Beton, duvar, dikmeleri Dış duvar, dörder metre yükseklikte ve her biri müstakil olarak soğuk depo yapısına dış taraftan (forme) şekilli iliştirme parçalı kornişlerle bağlantılı takviyeli beton posta kaplamalarından meydana gelir. Yalnız bu kaplamalar yüksekliklerinin yrısı, dış duvar kornişlerin üst seviyesinde soğuk depo dikmelerine, çelik çubuk bağlantılarla tutturulmaktadır. Isı kaybını azaltm^ak için dikmeler (soğuk odalara ortasına koyma sisteminin tersine olarak) bütün yükseklikleri boyunca yalıtılarak dış duvarlara yerleştirilmektedir. Oda tarafındaki termik yalıtkanlar ve oda ile iç duvarlar arasını korumak için; 1-1,5 metrelik beton etek kaplamalar dizisi kullanılmaktadır. Bu etek kaplamalar dizisi çelikten üçgen makaslı posta kirişi üzerine tesbit edilirler. Termik yalıtkan olarak 24/30 kg. m^ özgül ağırlığında polystyren köpüğü kullanılmıştır. Yalıtkanlar 1-1,5 metrelik «buhar durdurucu» ince yalıtkan tabaka üzerine yerleştirilmektedir. Tavan - çatı üzerindeki (80 C üzerindeki sıcaklığa dayanıklılık özelliğindeki) polystyren köpüğü, mantar plâkalarla korunmaktadır. Bütün bunlar çatıyı örtme ödevini yapmaktadır. Prefabrike elemanları depo yapısının inşasında yerlerine yerleştirmek, kaldırmak için kullanılacak gezici vincin kaldırma gücü üç tondur. Soğuk depo yapımında yapı elemanları donatılıp yapı tamamlandıkça^ çelik elemanlar (aşınmaya karşı korumak için) boyanmakta, beton plâkalar ise subye boyalar ile boyanmaktadır. Çatı kaplamakta.kullanılan termik yalıtkan ve «Buhar durdurucu» sistem malzemesi ve elemanları, yapı yerine taşınmakta ve orada yerleştirilmektedir. Yalnız yalıtkanları yerleştirmek, boyamada kullanılmakta olan iskeleler sökülür takılır cinstendir.

= «TİP I» SOĞUK DEPO YAPIMINDA KULLANILAN PREFABRİK ELEMANLARIN ÖZELLİKLERİ = Gerekli malzeme miktarı Malzemelerin ağırlığı Parça^ Elemanlarm tammlanması Çelik Kg/m2 Beton m3/m2 Çelik Beton Toplam Kg/m2 Kg/m2 Kg/m2 1 2 3 4 5 Dikmeler (Pillars) 6.80 Çatı tabam (Girder) 5.33. Kiriş destek bağlantıları 9.15 (Truss Purlin) Çatı örtüsü (Roof Board) 3.85 0.046 Dışduvar kaplaması (Outer wall slab) 7.93 0.172 İçduvar çatı postası çubukları (inner wall spandrel) 16.70 İçduvar Kaplaması (inner wall slab) 1.58 0.035 T o p l a m 51.34 0.253 7.00.- 5.30.- 9.20.- 7.00 5.30 9.20 3.85 110-40 114.25 7.93 402.25 410.18 16.70. 16.70 1.60 78.40 80.00 51.58 591.05 642.63 Yukarıda gösterilen özelliklerde, termik ve buhar yalıtımında kullanılan elemanlarla, çatıya kaplanan alüminyum kafes levha gibi elemanların ağırlık ve gerekli miktarları kıyaslanmak üzere gösterilmemiştir. Her iki tip yapıda aynı miktarda ve ayni özellikte olarak kullanılan bu elemanlar, yapmakta olduğumuz kıyaslamayı etkilememektedir. «TİP II» YAPISI : Bu deponun yapısı iskelet yapı tipindedir. Takviyeli beton dikmeler 6/30 metre aralıklıdır (Şekil : 5).

^^ni}/7 ^&^&rn, /fc.5f{f Çelik kirişler gergisi 30 metre aralıklıdır. Kiriş destekleri bağlantı donatımı evvelce anlatıldığı gibi serbest flençler üzerine oturtulmuş olarak 6 metre uzunlukta ve 1 metre aralıklarla donatılır. Bağlantı (Dikme- ŞEKÎL 6 Çatının ayırmtıları 1 Su geçirmez yalıtkan. 2 Takviyeli beton kaplama. 3 Çelik kiriş destek. 4 Buhar geçirtmez yalıtkan. 5 Styro köpüğü (izolasyon). 6 Çimento - Asbestos panolar. 7 Çelik çatı tabanı desteği. 8

lerinin) yüksekliği soğutma donatımmm yerleştirilmesine uygun olarak, 1 metre yüksekliktedir. Alüminyum kafesli kaplama (Şekil : 6) çatı kiriş dikmeleri postalarının altına tesbit edilmektedir. Çatı kiriş postaları üzerine, termik yalıtımı da sağlayan asbestoslu - beton panolar yerleştirilir. Takviyeli beton posta kaplamalar (1,5 dan 6 metreye kadar) çatı taban kirişi desteklerinin destek flençleri üzerine yerleştirilerek çatı kaplanmaktadır. Dış duvarlar perde tipinde olup, rüzgâr destek askıları ile; soğuk depo iskelet yapısına bitişik olarak yapılmış, çelik yapıdır, dış duvarlar; dikme sıralarına paralel olarak, termik yalıtkanın (izolasyonun) dış tarafına yerleştirilen rüzgâr destek askılarının yerleştirilmesiyle meydana gelmektedir (oda içi merkez dikmeleri de yalıtılmışlardır). Dış duvarın rüzgâr destek askıları ile, çelik iskelet arasına bir tabaka çimento kaplama (Şekil : 7) yapılmaktadır. Odanın içi Dış duvar ayrıntıları Odaların iç taraflarındaki yalıtkanları korumak maksadiyle çelikten üçgen makaslı posta kirişleri üzerine 1-1,5 metrelik takviyeli beton etek kaplama dizileri yapılmıştır. Duvar ve tavan yalıtkanları «STYRO Köpüğü» nden yapılmış ve destekli yapı içerisine yerleştirilir. Termik ve buhar durdurucu yalıtkanlar «Tip I» yapısında tanımlanan uygulamanın tıpkısı olarak yapılır. Yalnız buradaki tek fark çatı arası havalandırmanın yalıtkan yüzey sıcaklığını azalttığından, birinci Tip de tavan üzerine döşenen «STYRO Köpüğünü» korumak için mantar plâka döşenmemekte olmasıdır. Soğuk depo yapımının tüm yapısının inşası «Tip I» de anlatıldığı gibisir.

«TİP 11» SOĞUK DEPO YAPIMINDA KULLANILAN PREFABRİKE ELEMANLARIN ÖZELLİKLERİ Gerekli malzeme miktayı Malzemelerin ağırlığı Elemanların Çelik Beton Çelik Beton Toplam Parça tanımlanması Kg/mZ m3/m2 Kg-/m2 Kg/m2 Kg/m2 1 Dikmeler (Pillar) 1.54. _ 1.54 53.20 54.74 2 Kirişler (Truss) 28.20 28.20 28.20 3 Kiriş destek bağlantıları 8.40 0,053 (Truss Purlin) 8.40 _ 8.40 4 Çatı örtüsü (Roof Board) 5.74. 5.74 127.20 132.94 5 (Wind Brace) (Rüzgârlık) 8.40 8.40 _ 8.40 6 İçduvar çatı postası çubukları (Inner wall 12.80 0.035 12.80 _. 12.80 spandrel beam) 7 İçduvar kaplaması 1.58 0.030 (inner wall slab) 2.60 78.40 80.00 8 Dışduvar kaplama boyası (*) (outer wall 1.00 0.131 1.50 57.00 58.50 plaster) P 0 p 1 a m 67.66 0.131 68.18 315.80 389.98 TANIMLANAN İKİ TÎP YAPI ARASINDAKİ KIYASLAMA : Tanımlanan her iki tip yapının da kendilerine göre, fayda ve sakıncaları vardır. Bunlardan en önemlileri aşağıda verilmiştir. YALITKANLARIN SIZDIRMAZLIĞI : «TÎP I» Çatının termik yalıtımı yapısında yapı ile ilgili hiç bir delik yoktm-. Yalıtkan panolarını dış duvara tesbit eden çelik bağlantı donatımı ve dış duvarı dikmelere bağlayan çelik iskelet yapısının bağlantı çubukları duvar yalıtkanın içinden geçmektedir. Don çözme (defrost) işleminde döşemenin elektrikle ısıtma gücü ve masraflarını arttıran, oldukça çok sayıda yalıtılmamış çelik dikme, döşeme yalıtkanın içinden geçmektedir. «TİP II» de Termik yalıtkanları, kiriş desteklerine tesbit edilebilmek için delinmektedir. Bu bakımdan bu delinen postaların yeniden yalıtılması gerekmektedir. Çatıya yerleştirilen yalıtkan katları sonradan kiriş destek bağlantı- (*) 8 sayılı parça elemanları prefabrike olmayıp, yapı yerinde mekanik cihazlarla yapıldığından kaplama boyaları yerinde yapılmaktadır. Bu, yalnız iki tip yapının kıyaslanabilmesi için gösterildi.

larmın muhtemel gerilimle şekil değiştirmelerinden sakatlanmamaları için; özellikle çok dikkat edilerek yerleştirilmelidir. Dış duvarların yalıtkanlarında delik yoktur. Yalnız bir dikme dizisinde döşemeye delik açılmıştır, bu bakımdan döşemeyi ısıtmak için elektrik gücünü ve masrafını arttırmak gerekli değildir. «TİP II» yapı iskeletinin dış tarafında, üzerine yalıtkan döşenmesinde ve eğik olan çatı uçlarında kenarlarının çatı yalıtkanına ek olarak mantar plâka donatılmasından ötürü, %18,6 daha fazla Termik yalıtım ve Buhar - durdurucu malzemesi kullanılmasını istemektedir. YAPI AĞIRLIĞI VE GEREKLİ MALZEME : Yukarıda kıyaslamak özellikleri uygun olarak verilen yapı ağırlığı «TİP I» de; 642.63 Kg./m' iken «TÎP II» de %41 daha hafif olarak 383,98 Kg./m^ dir. (Bir kıyaslama yapabilmek için 1960-1964 arasında Polonya'da yapılan tek katlı bir eski sistem soğuk deponun ağırlığı 1391 Kg./m^ olduğunu hatırlatmak isteriz.) Yapıda gerekh çelik ihtiyacı «TİP II» de % 30 daha fazladır. (Bu artışın başlıca sebebi 30 metrelik çelik gergi kirişleridir.) Buna karşılık % 48 daha az beton harcanmaktadır. Bundan başk^ yukarıdaki kıyaslama sadece zemin üzerindeki yapı gövdesi üzerine yapılmıştır. Temel gibi göz önünde bulundurulması ve dikkate alınması bu gibi yapılarda şart olduğundan, kıyaslamayı etkilemediğinden yazımızda bahis konusu edilmemiştir. (NOT : İleride uygun bir zamanda soğuk depo temelleri hakkında bilgi verecek yazılarımız da sunulacaktır. İ.T.O. ve T.S.C.) «TÎP I» yapısında, dikmeler için daha çok sayıda temel yapımı gerekmektedir. Bunun sonucu olarak da harcanan çeliğe uygun olarak bu yapının toplam ağırlığı artmaktadır. «TÎP II» yapısında ise, (Çelik rüzgâr destek çubukları ile) yapı döşemesini tesbit edilebilen panolardan meydana gelen dış duvarların hafif olması nedeniyle, yalnız dikmelerin kendi ağırlıklarını taşıması için temel yapılmaktadır. YAPI YERÎNDEKÎ ÇALIŞMALAR : Her iki tip yapı sistemi prefabrike elemanlar esası üzerine kurulmuştur. Bu elemanlar (Çelik yapı iskeleti, beton kaplamalar, yalıtkan panoları ve benzerleri) sabit prefabrika işlemi yapan atölyelerde hazırlandıktan sonra yapı yerine gönderilip donatılmaktadır. Yapı inşa cihazları ve gezici plâtformlu vinçleri kullanılarak inşa edilmektedir.

«TÎP I» yapıda, temelin hazırlanması için açılacak temel çukurlarının kazı işlemi daha çoktur. Çatıların yapımı sayıları arttıkça (küçük de olsalar), fabrikasyonları ve yerinde donatılmaları için daha çok işçilik harcanmasını gerektirmektedir. Dış duvarların yapımı da, panoların kornişlerinin birleştirilmesinde kullanılan birleştirici çimentonun donmasını beklemek gibi zorunlu ve sakımlamaz duraklamalardan ötürü oldukça zaman almaktadır. Bu sebepten ötürü, «TİP II» yapımı daha kısa bir sürede tamamlanabilmektedir. Bu bakımdan yeniden kurulacak daha elverişli bir yapılış (inşa) organizasyonu ile daha çok elverişli olacağından bu hususta çalışmalar yapılmaktadır. Yapının ilk basamağında, soğuk deponun (dış duvarların rüzgâr destek çubukları, dikmeler, kirişler gibi) komple takviye edici yapısı ile çatı donatımı tam donatılarak yapı iskeleti meydana getirilir ve böylece yapının iç tarafı dış atmosferik hava şartlarına karşı korunulmuş olmaktadır. Yapının ikinci basamağında ise; gerekli ustalıkta işçilik ve dış hava şartlarının, kötü etkiler yapmasını önlemek için, içerinin müsaadesi nisbetinde özel iklim şartları hazırlandıktan sonra yalıtma üniteleri donatılarak yalıtma yapısı tamamlanır. «TÎP I» yapısının inşaasmda. Tavan - Çatının çelik yapı iskeleti üzerine dışarıdan termik yalıtkanın döşenme işlemi biraz karışık ve dış hava şartlarına bağlıdır. Çatı ve döşenen termik yalıtkanlar ve «Buhar - durdurucu» sistemlerinin, uzun süre dayanmaları bunların ancak ve özellikle iyi iklim şartlarında ve özel örtüler altında yerleştirilmelerine bağlıdır. Bu örtüler fiatları bakımından çok pahalı olduğu gibi sadece yapıyı yağmurdan korurlarsa da, yalıtkanların havanın nemi ile kaplanmasına karşı tam koruyamadıklarından yetersiz ve uygun değildirler. Özellikle prefabrike elemanların uygulanmasında malzeme nakliyatı, yapı şantiye masraflarını dolayisiyle yapı maliyetini etkilemektedir. «TÎP II» yapısı, hafif elemanlardan (örneğin dış duvar rüzgâr destek çubukları, veya çatı kirişleri gibi inşaat yerinde birleştirilen elemanlar) meydana geldiğinden, nakliyata daha uygun ve maliyeti daha da azaltıcıdır. «TÎP I» yapısındaki oldukça fazla sayıdaki ağır kaplamaların taşınmaları, maliyet fiyatını ciddi surette arttırmaktadır. SOĞUK DEPOLARIN ÎŞLETME VE BAKIM TUTUMLARI : «TÎP I» yapılarda soğuk depoların içerisine yerleşmiş bulunan ve %3 yer kaplayan dikmeler, depolama alanını azaltmaktadır. Buna ek olarak, palet üzerinde veya konteynerler içinde depolama uygulandığı zaman;