KIZILCAHAMAM BÖLGESÝNÝN YERBÝLÝMSEL ÖZELLÝKLERÝ Arazi yapýsý ve yerþekilleri Soðuksu Milli Parký ve civarý, az engebeli iç Anadolu platosundan daðlýk oluk/çöküntüdür. Ýstanbul-Samsun otoyolu yak- Anadolu Fayýnýn (KAF) teþkil ettiði bir Karadeniz bölgesine geçiþ alanýný teþkil laþýk bu hattý takip eder. eder. Bu yüzden hem iklim hem bitki örtüsü, hem de arazi yapýsý iki bölgenin özelliklerini gösterir. Bölgenin kayaçlarýný ve yerþekillerini 23-5 milyon yýllar arasýnda (Miyosen) geliþen volkanizma ve bunun deðiþik ürünleri olan volkan konileri, kalderalar, dayklar gibi morfolojik unsurlar oluþturmaktadýr. Bu 18 milyon yýllýk uzun sürede, Kýzýlcahamam bölgesindeki arazinin denizden yüksekliði (= rakýmý) güneyden kuzeye doðru artar. Kuzeyde çoðu volkanik olan dað ve tepelerin zirveleri 2000 m'ye ulaþýr. Yöredeki bütün akarsular güneye doðru akar. En belirginleri Hamam Dere, Gürcü Dere, Çorak Çay, Koca Çay (= Kirmir Çayý) olup, hepsi dik volkanizmanýn oluþturduðu lav akmalarý, tüf, yamaçlý ve V tipi vadilere yerleþmiþlerdir. aglomera gibi piroklastikler ve bunlarla eþ zamanlý ayrý çökelimler veya bunlarla ardalanmalý göl Bunlarýn güneyde taban rakýmlarý 850 m'ye kadar iner. Yörenin en güney batýsýndaki vadiye Kirmir oluþumlarý da söz konusudur. Bilhassa gölsel Çayý gömülmüþ olup, burada seki/taraça varlýðý çökeller ve piroklastiklerin ardýþýklý depolanmasý yörenin tektonik yapýsýna iþaret sayýlabilir. deðiþik görünümlü yerþekillerinin oluþumuna imkan saðlamýþtýr. Örneðin, E-5 karayolunda Bölgede belirgin bir erozyon söz konusudur. Azaphane Geçidi boyunca, TEM Otoyolu batýsýnda Dendritik/saçaklý akaçlama aðý tipiktir. Bayýndýr Çayý boyunca ve Çamlýdere Barajý güney kesimindeki lav akmalarýnýn teþkil ettiði dik yarlar, Mahkemeaðcin köyü civarýndaki beyaz tüfler ve buradaki peribacasý þekilleri, Güvem- Beþkonak bölgesindeki gölsel çökellerin oluþturduðu düzlükler ve genelde dalgalý arazi yapýsý belirgindir. Ýnceleme alanýnýn kuzeyinde Bolu- Gerede-Çerkeþ arasýndaki dar-uzun vadi, Kuzey Akarsularýn çoðu mevsimliktir. Kýzýlcahamam yöresinde Ýç Anadolu'nun karasal iklimi ile yaðýþlý Karadeniz ikliminin ortak etkileri görülür. En fazla yaðýþ kýþ aylarýnda kar ve ilkbaharda yaðmur þeklindedir. Uzun yýllar yaðýþ ortalamasý 545 mm'dir. En sýcak aylar Temmuz ve Aðustos (gündüz ortalama sýcaklýk 20-21 0 C), en soðuk ay ise Ocak ve Þubat'týr (-1 0 C). 6
Kýzýlcahamam ýn milli park alanýndan görünüþü Milli Parkýn Giriþi Milli Park Ýdare Binasý 7
Stratigrafi: Kýzýlcahamam yöresinde yerkabuðunun durumu Kýzýlcahamam bölgesinin jeoloji haritasý ektedir ve bu ayný zamanda buradaki kaya daðýlýmýný göstermektedir (Þekil 2). Buna göre, yüzeyde izlenebilen en eski kayaçlar, bir baþka deyiþle yerkabuðunun yöredeki en eski kýsmý, yaklaþýk 260-240 milyon yýl önce (Permiyen-Triyas) oluþmuþ "Karakaya Grubu" kayaçlarýdýr. Bunlar yapýlarý ve dokularý deðiþkenmiþ (=metamorfizma geçirmiþ) kýrýntýlý kayaçlar, volkanitler ve mermerleþmiþ kireçtaþlarýdýr. Daha yaþlý (Permiyen öncesine ait) kireçtaþý bloklarý da bunlar arasýna katýlmýþtýr. Karakaya Grubu kayaçlarýnýn üzerine Liyas yaþlý (215-190 milyon yýl arasý zaman dilimi), kýyý ve sýð deniz ortamlarýnda çökelmiþ çakýltaþý, çamurtaþý ve kireçtaþlarýndan oluþan bir istif gelir. Liyas yaþlý bu birim Geç Jura-Erken Kretase dönemine ait derin denizlerde oluþmuþ pelajik çörtlü kireçtaþlarý ile örtülür. Kireçtaþlarýnýn arazideki durumlarýndan anlaþýldýðýna göre Erken Kretase'de kýta yamacý-havza ortamýnda oluþan birimler, istifin üstüne doðru (= gençleþtikçe), Geç Kretase yaþlý ofiyolit, olistolit, olistrostromlarý kapsayan ofiyolitli melanja geçerler. Paleosen dönemine ait kayaçlar (66-55 milyon yýl arasý zaman dilimi) karasal þartlarda oluþmuþ çakýltaþlarý, çamurtaþý ve gölsel kireçtaþlarýdýr. Bu bölgede Paleosen'in üst seviyelerinden Alt Eosen'e kadar devam eden volkanizma ürünleri de görülmektedir. Eosen döneminde (55-38 milyon yýl öncesi) bu yörede hem denizel, hem karasal çökeller oluþmuþtur. Miyosen döneminde (23-5 milyon yýl arasý) bu bölgede yoðun bir volkanizma faaliyeti olmuþtur. Bu faaliyetin izleri Köroðlu Volkanikleri veya Galatya Masifi olarak adlandýrýlan kayaçlardýr (Þekil 2, 3). Soðuksu Milli Parký dahil geniþ alanlarý örten bu kayaçlar çoðunlukla andezitik, bazaltik ve dasitik lavlar ile tüf, aglomera, volkanik breþ, lahar gibi piroklastiklerdir. Ýncelenen bölgenin son 25 milyon yýllýk dönemde oluþan kayaçlarý Þekil 3'te gösterilmiþtir. Yörede yapýlmýþ çalýþmalara göre, Erken Miyosen'de (23-14 milyon yýl öncesi) KD-GB uzanýmlý yarýklardan çýkan lavlar, bölgedeki 1. evre (radyometrik yaþlandýrmasýna göre 20.6 milyon yýl) volkanizmasýna aittir. Bunlar genellikle lav ve daha az oranda bazaltik piroklastiklerdir. 8
A- Soðuksu Milli Parký Jeositleri [Durak 1-8], B- Park Civarý Jeositleri B1 - Güvem Jeositleri [Durak 1-3], B2- Taþlýca Köy Jeositleri [Durak 1-2], B3- Mahkemeaðcin Jeositleri [Durak 1-3), B4- Çeltikçi Jeositleri (Durak 1-3], B5- Çamlýdere Barajý Jeositleri [Durak 1-3], B6- E-5 Karayolu Jeositleri [Durak 1-3]. Þekil 2. Kýzýlcahamam yöresinin jeoloji haritasý (MTA, 2002) ve jeositler; 9
Þekil 3. Kýzýlcahamam yöresindeki kayaçlarýn stratigrafik diziliþi. Erken-Orta Miyosen'de ise (20.6-10.6 milyon yýl öncesi), patlamalý volkanizma sonucu stratovolkan, kaldera, volkan konileri geliþmiþtir. Bu 2. volkanizma evresinde çoðunlukla silisçe zengin (asidik) piroklastikler ile andezitik lavlar oluþmuþtur. Geç Miyosen (11.3-5 milyon yýl öncesi) döneminde oluþan 3. evre volkanizmasý 10.6-9.6 milyon yýl öncesine ait volkanik kayaçlarý meydana getirmiþtir. Lav akmalarý ve lav domlarý bu dönemin tipik ürünleridir. Jeolojik harita ve stratigrafik kesitte görüldüðü gibi (Þekil 2, 3), Miyosen döneminde bölgede yer yer göl alanlarý mevcuttur. Göller, volkanizmanýn kesildiði zamanlarda ve/veya volkan faaliyetlerinin ulaþamadýðý yerlerde geliþmiþtir. Bu ortamlarda kumtaþý, kiltaþý, killi kireçtaþý, çört ve diyatomit gibi çökel kayalar ile birlikte volkanik malzemenin göl ortamýna taþýnmasý veya gölde birikimi ile volkanosedimanter birimler oluþmuþtur. Bunlar alacalý renkleri ile sahada kolay tanýnýrlar. Volkanosedimanter birimler ile göl dýþýndaki piroklastikler ve lavlar çoðu zaman yanal ve dikey geçiþler oluþtururlar. Bölgedeki istifin en üstünde Pliyosen yaþlý (5-1.8 milyon yýl öncesi) karasal kumtaþý ve çakýltaþlarý bulunmaktadýr (Þekil 3). 10
Jeolojik evrim Kýzýlcahamam yöresi Ýç Anadolu ile Karadeniz bölgesinin kesiþtiði yerde bulunur. Yüzeyleyen kayaçlardan elde edilen verilere göre, bu bölgede Mesozoyik'de (250-65 milyon yýllar arasý) tümüyle denizel þartlar egemendir. Sonraki 10 milyon yýl boyunca deniz çekilmiþ ve karasal þartlar oluþmuþtur. Eosen döneminde bölgeyi deniz tekrar basmýþ ve uzun süre (55-38 milyon yýl arasý) etkili olmuþtur. Eosen denizinin en belirgin ürünleri bol fosilli killi kireçtaþlarý ve marnlardýr. Birçok yerde taþocaðý olarak iþletilmekte ve çimento hammaddesi olarak tüketilmektedir. 38-23 milyon yýllar arasý (Oligosen) dönem için yorum yapmaya imkan verecek kayaç yüzleði yoktur ve hangi ortam þartlarýnýn egemen olduðunu söylemek güçtür. Erken Miyosen döneminden itibaren bölgede karma ortam þartlarý hüküm sürmüþtür. Jeolojik evrimi sürdüren, denizlerin bölgeden çekilip tekrar gelmesini saðlayan büyük ölçekli yer kabuðu hareketleridir (= tektonizma). Miyosen öncesi döneme ait tektonizma izleri (= paleotektonik dönem) olarak uyumsuzluklar (kayaç guruplarý arasýndaki iliþki türü), kývrýmlar, bindirmeler (= ters fay), doðrultu atýmlý faylar bölgede bolca mevcuttur ve yerkabuðu hareketlerinin yoðunluðunu iþaret ederler. Miyosen ve sonrasýnda gerçekleþen tektonizma, Anadolu'da "Neotektonik dönem" olarak adlandýrýlýr ve Türkiye bugünkü morfolojik yapýsýný Neotektonik dönemdeki jeolojik/tektonik olaylar sonucu kazanmýþtýr. Kýzýlcahamam yöresindeki verilere göre, Neotektonik dönemin ilk evresinde bu bölge K-G yönlü olarak sýkýþmýþ ve bolca kývrýmlar oluþmuþtur. Geç Miyosen'den sonra, Neotektonik dönemin ikinci evresinde, KAF'ýn da tesiriyle doðrultu atýmlý kýrýlmalar olmuþ, eski faylar yön deðiþtirmiþ, K-G ve D-B yönlü açýlmalar ile normal ve verev faylar geliþmiþtir. Neotektonik dönemin bu yöredeki en önemli etkisi yaygýn bir volkanizmanýn baþlamasý ve 5.5-6 milyon yýl (18-12.5 milyon yýl) kadar sürmesi olmuþtur. 11