SEYDİŞEHİR KIRMIZI ÇAMUR ATIĞININ SERAMİK SANATINDA DEĞERLENDİRİLMESİNİN ARAŞTIRILMASI

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SERAMİK ANABİLİM DALI SEYDİŞEHİR KIRMIZI ÇAMUR ATIĞININ SERAMİK SANATINDA DEĞERLENDİRİLMESİNİN ARAŞTIRILMASI Emine KAYA YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Fikret HACIZADE Konya-2010

ii

iii ÖNSÖZ Bu çalışma, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır. Tez konusu, Kırmızı Çamur Atığının Seramik Sanatında Değerlendirilmesinin Araştırılması başlığı şeklinde saptanmış olup, araştırma bu konu çerçevesinde yürütülmüştür. Son dönemlerde atıkların değerlendirilmesi konusu, birçok alanda olduğu gibi, seramik üretiminde de araştırmacıların dikkatini çekmektedir. Atıkların güncelliğinin başlıca nedeni, onların oluşturdukları çevre problemidir. Ayrıca doğal kaynak rezervlerinin sınırlı olması da, gittikçe artmakta olan atıkların alternatif kaynak olarak değerlendirilmesini gündeme getirmiştir. Atıkların alternatif kaynak olarak kullanılması, aynı zamanda onların oluşturduğu çevre problemlerinin çözülmesini de kolaylaştırmaktadır. Endüstriyel üretimlerle birlikte giderek artmakta olan atıklar, farklı alanlarda değerlendirilmeye tabii tutulmaktadır. Bu değerlendirme içerisinde seramik alanı da yerini almış ve birçok endüstriyel atığın seramikte değerlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. Çalışmanın konusu olan kırmızı çamur atığı da endüstriyel bir atık olup, seramikçilerin dikkatini çekmektedir. Kırmızı çamur atığı ile ilgili mevcut literatür kaynakları, bu atığın genellikle inşaat ve metalürji alanında değerlendirilmesine yönelik olduğunu göstermektedir. Aynı atığın seramik sektöründeki araştırmalarının ise, ağırlıklı olarak endüstriyel seramiğe yönelik olduğu görülmektedir. Kırmızı çamur atığının, seramik sanatında değerlendirilmesi tam olarak yerini bulmamıştır ve bu konuda yapılan çalışmalar yok denecek kadar azdır. Bu sebepten dolayı kırmızı çamur atığının seramik sanatında değerlendirilmesi yoluna gidilmiştir. Çalışmanın amacı, Seydişehir kırmızı çamur atığının seramik sanatının hangi alanlarında ve nasıl değerlendirilebileceğini araştırmak olmuştur. Konuyla ilgili yapılan literatür taramaları sonucunda, araştırmamız açısından önemli saydığımız, kırmızı çamur atığının, bir çok fiziksel, kimyasal ve minerolojik özelliklerine ulaşılmıştır. Atığın sahip olduğu özellikleri incelenerek, bu atığın seramiğin hangi aşamasında ve hangi malzeme olarak kullanılacağı belirlenmiş, sonrada bu belirlemeler deney yöntemi ile tespit edilmiştir. Yapılan tespitler

iv sonucunda atığın, seramik astarları, seramik bünye ve seramik sırları olarak değerlendirilebileceği düşünülmüş ve araştırmalarda bu yönde sürdürülmüştür. Tez çalışması dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, atık tanımı, atık türleri ve atıkların çevreye verdikleri zararlar ile çevre kirliliği anlatılmıştır. Aynı zamanda yapılan literatür taramasına göre, seramik içerikli atıkların hangi alanlarda ve nasıl kullanıldığı belirtilmiştir. Bunun yanında kırmızı çamur atığının da önceden değerlendirilmiş olduğu alanlar gösterilmiştir. İkinci bölümde, çalışmada araştırılacak olan atığın ortaya çıktığı endüstri kuruluşu olan Seydişehir Etibank Alüminyum Fabrikası nın kısa tanıtımı yapılmış. Daha sonra kırmızı çamur atığının ortaya çıkış şartları ve seramikte değerlendirilmesi açısından önemli saydığımız bazı fiziksel, kimyasal ve minerolojik özellikleri sunulmuştur. Tezin temel kısmını oluşturan üçüncü bölümde, atığın değerlendirilmesi için gereken denemeler yapılmıştır. Değerlendirme alanları saptanarak, atığın astar, sır ve bünye olarak denenmesine karar verilmiş ve seçilen form üzerinde gereken denemeleri gerçekleştirilmiştir. Elde edilen veriler resimler ve tablolar halinde tezin ilgili kısımlarında sunulmuştur. Dördüncü bölümde, yapılan denemelerin sonuçları ve yorumları yer almaktadır. Aynı zamanda, seramik alanında kırmızı çamur atığı ile çalışmayı düşünecek olan araştırmacılara yönelik öneriler de bu bölümde sunulmuştur. Bu tez çalışmasında yardımlarını, desteğini ve sonsuz ilgisini benden esirgemeyen danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Fikret HACIZADE ye, her türlü yardımı bana sağlayan ve bana hep destek olan değerli hocam Sayın Prof. Mezahir AVŞAR a, malzeme teminlerinde yardımcılığı ve bilgilendirici destekleriyle yanımda olan beni hiç yalnız bırakmayan hocam Sayın Öğr.Gör. Şerife Yalçın YASTI ya, bölümün diğer hocalarına, değerli arkadaşlarıma, aileme, özellikle de babama teşekkürü bir borç bilirim.

v T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Tezin Adı Adı Soyadı Emine KAYA Numarası 074255001001 Ana Bilim / Bilim Dalı Seramik/Seramik Danışmanı Yrd.Doç.Dr.Fikret HACIZADE SEYDİŞEHİR KIRMIZI ÇAMUR ATIĞININ SERAMİK SANATINDA DEĞERLENDİRİLMESİNİN ARAŞTIRILMASI ÖZET Bu tez çalışmasında Seydişehir Etibank Alüminyum Fabrikası kırmızı çamur atığının, seramik sanatında değerlendirilmesinin araştırılması amaçlanmıştır. Çevre kirliliği oluşturan kırmızı çamur atığının değerlendirilmesinin araştırılması bu atığın neden olduğu çevre problemlerinin çözümüne katkıda bulunulması ve bunun yanı sıra seramik sanatına yeni bir değer kazandırılması, konunun güncelliğini göstermektedir. Kırmızı çamur atığının seramik sektöründeki araştırmaları ağırlıklı olarak endüstriyel seramiğe yöneliktir. Bu atığın seramik sanatında değerlendirilmesi ile ilgili çalışmaların ise fazla yapılmadığı literatür taramalarından belli olmuştur. Çalışmada söz konusu atığın sanatsal seramiğin astar, sır ve bünye denemelerinde kullanımı araştırılmıştır. Çalışma sırasında, kırmızı çamur atığından hazırlanan dört farklı bünye malzemesinden yapılan formlar üzerinde denendi. Form üzerindeki uygulamaların pişirimi 900ºC den 1200ºC ye kadar değişik sıcaklıklarda elektrikli fırında ve oksitleştirici ortamda gerçekleştirilmiştir. Deneylerden elde edilen veriler ve onların tartışmaları ilgili kısımlarda tablo ve resimlerin yardımı ile açıklanmıştır. Yapılan araştırmalar kırmızı çamur atığının sanatsal seramiğin astar ve bünye uygulamalarında daha başarılı olduğunu göstermiştir. Teknolojik inceleme ağırlıklı olan bu tez çalışması sonucunun, tasarımı yapılmış herhangi bir obje üzerinde sanatsal uygulanışı planlaştırılmamıştır. Fakat elde edilen teorik ve pratik uygulama sonuçlarına dayanarak, kırmızı çamur atığının seramik sanatının bazı işlemlerinin (Astarlama, bünye oluşumu, sırlama vb.) uygulamalarında rahatlıkla gerçekleştirilebileceğini göstermektedir. Anahtar kelimeler: Kırmızı çamur atığı, Çevre kirliliği, Seramik sanatı, Seramik astar, Seramik sır, Seramik bünye

vi T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Emine KAYA Numarası 074255001001 Ana Bilim / Bilim Dalı Seramik/Seramik Danışmanı Yrd.Doç.Dr.Fikret HACIZADE Tezin İngilizce Adı THE RESEARCH OF THE EVALUTION SEYDISEHIR OF RED MUD WASTE IN CERAMIC ART SUMMARY In this thesis statement, the aim was the research of the evaluation of red mud wastes of Seydisehir Etibank Aluminium Factory in ceramic art. The research of the evaluation of red mud waste that leads environmental pollution, the contrubition to the solution to enviromental problems caused by this waste, and besides, a new value of ceramic art point out the contemporary of the subject. The research of red mud waste in ceramic sector is predominantly about industrial ceramic. Besides, It is clear thanks to literature studies that there has been a few studies about the evaluation of this waste in ceramic art. In this study, the use of the waste mentioned earlier in artistic ceramic slip, glaze and body was researched. During the study, red mud waste from materials prepared within four different recipes were tested on the form. The applications on the form were fired in oxidising environment in an electric furnace in a heat of from 900ºC to 1200ºC. The data obtained from experiments and their discussion in the section are described with the help of tables and pictures. The researches have pointed out that red mud waste is more succesful in slip and body applications of artistic ceramic. The result of this technological based thesis statement has not been planned to be applied in an artistic way on any designed object. However, based on the theoretical and practical application results, it points out that red mud waste could be easily used in the applications of some processes (priming, body composition, glazing, etc..) of ceramic art. Key Words: Red Mud Waste, Environmental Pollution, Ceramic Art, Ceramic Liner, Ceramic Glazes, Ceramic Bodies

vii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI... i TEZ KABUL FORMU... ii ÖNSÖZ... iii ÖZET... v SUMMARY... vi İÇİNDEKİLER... vii TABLO LİSTESİ... x RESİM LİSTESİ... xii GİRİŞ... 1 BÖLÜM 1 ENDÜSTRİYEL ATIKLAR VE ONLARIN SERAMİKTE DEĞERLENDİRİLMESİNE YÖNELİK YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR... 4 1.1.Atıklar ve çevreye zararları...4 1.2.Seramik İçerikli Endüstriyel Atıkların Değerlendirilmesi...9 1.3. Kırmızı çamur atığının değerlendirilmesi...13 BÖLÜM 2 SEYDİŞEHİR ALÜMİNYUM FABRİKASININ KIRMIZI ÇAMUR ATIĞI VE ONUN ÖZELLİKLERİ... 20 2.1.Seydişehir Etibank Alüminyum Fabrikası Tanıtımı...20 2.2. Fabrikanın hammaddesi olan boksit madeni...21 2.3. Hammaddenin işlem için hazırlanması...23 2.4. Hammaddenin çözünmesi-kırmızı çamurun ortaya çıkışı...24 2.5.Kırmızı Çamur Atığı...26 BÖLÜM 3 KIRMIZI ÇAMUR ATIĞININ SERAMİK SANATINDA DEĞERLENDİRİLMESİ... 30 3.1. Yapılan araştırmanın denemelerinde kullanılan aletler malzemeler, yardımcı maddeler ve onların özellikleri...30

viii 3.1.1.Denemelerde kullanılan alet ve malzemeler...30 3.1.2. Denemelerde kullanılan yardımcı maddeler ve özellikleri...30 3.2.Kırmızı çamur atığı ile ilgili yapılan ilkin denemeler ve Gözlemler...37 3.3. Kırmızı çamur atığının seramik sanatında değerlendirilmesine yönelik yapılan denemeler...43 3.3.1.Kırmızı çamur atığının seramik astarları olarak Değerlendirilmesi...43 3.3.1.a. Kırmızı çamur atığına ilave edilen bazı metal oksitlerle hazırlanan astar reçeteleri ve seramik bünye üzerindeki denemeleri...48 3.3.1.a.1.Mangan Oksit...48 3.3.1.a.2.Kobalt Oksit...50 3.3.1.a.3.Titanyum Oksit...52 3.3.1.a.4.Krom Oksit...54 3.3.1.a.5. Zirkon Oksit...56 3.3.1.a.6.Bakır oksit...58 3.3.1.a.7.Kalay Oksit...60 3.3.1.b. Hammaddelere kırmızı çamur ilavesi ile hazırlanan astarlar...62 3.3.1.c. Kırmızı çamur atığının pişme rengini açarak hazırlanan astarlar...73 3.3.1.d. Kırmızı Çamur Atığının Terra sigillata Olarak denenmesi...78 3.3.1.e. Kırmızı çamur atığının parlak astar olarak denenmesi...82 3.3.1.f. Kırmızı çamur atığının pekişmiş astar olarak değerlendirilmesi...92 3.3.2. Kırmızı çamur atığının seramik sırları olarak Değerlendirilmesi...99 3.3.2.a. Kırmızı çamur atığının aventürin sır denemelerinde kullanımı...100 3.3.2.b.Kırmızı çamur atığının sırların renklendirilmesinde pigment yerine kullanılması...103 3.3.2.c.Kırmızı çamur atığından hazırlanan astardan sır elde edilmesi...107 3.3.3. Kırmızı çamur atığının seramik bünye olarak Değerlendirilmesi...110 BÖLÜM 4 SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 114 4.1.Sonuçlar...114

ix 4.1.1.Atığın astar denemeleri ile ilgili varılan sonuçlar...114 4.1.2. Atığın sır denemeleri ile ilgili varılan sonuçlar...117 4.1.3.Atığın seramik bünye denemeleri ile ilgili varılan sonuçlar...118 4.2. Öneriler...119 KAYNAKÇA...120 TEZDEKİ BAZI BİLİMSEL VE SANATSAL TERİMLERİN AÇIKLAMALARI...128 ÖZGEÇMİŞ...131

x TABLO LİSTESİ Tablo.1: Alüminyum Sektörü Üretim Raporu... 20 Alüminyum Raporu, TMMOB Metalürji Mühendisleri Odası Alüminyum Komisyonu, t.y, s:1 Tablo.2: Boksitin Kimyasal ve Minerolojik bileşenleri... 23 Acar, Mustafa., Kırmızı Çamurun Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya ABD., Yüksek Lisans Tezi, Konya, 1997, s:3 Tablo.3: Kırmızı çamur atığının XRD analizi... 27 Kavas, Taner., Seydişehir Kırmızı Çamuru Ve Kırka Bor Atıkları Kullanılarak Kaliteli Yapı Malzemesi Üretim İmkanlarının Araştırılması, Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Afyon, 1997, s:41 Tablo.4: Kırmızı çamur atığının sıcaklık-ağırlık kaybı değerleri... 27 Kavas, Taner., Seydişehir Kırmızı Çamuru Ve Kırka Bor Atıkları Kullanılarak Kaliteli Yapı Malzemesi Üretim İmkanlarının Araştırılması, Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Afyon, 1997, s:41 Tablo.5: Kırmızı çamur atığının kimyasal bileşimi... 28 İnceefe, Yusuf., Endüstriyel Atıklardan Pigment Üretimi, Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Seramik Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Eskişehir, 2003, s:68 Tablo.6: Kırmızı çamurda bulunan kimyasal maddeler ve mineraller... 29 Çengeloğlu, Yunus., Kırmızı Çamurun Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya ABD, Doktora Tezi, Konya, 1991, s:10 Tablo.7: Mangan oksit ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 50 Tablo.8: Kobalt oksit ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 52 Tablo.9: Titanyum oksit ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 54

xi Tablo.10: Krom oksit ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 56 Tablo.11: Zirkonyum silikat ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 57 Tablo.12: Bakır oksit ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 60 Tablo.13: Kalay oksit ilaveli astarın gösterdiği reaksiyonlar... 61 Tablo.14: Astar reçeteleri... 62 Tablo.15: Bazı hammaddelerin ilavesiyle hazırlanan astarların bisküvi pişiriminin sonuçları... 69 Tablo.16: Bazı hammaddelerin ilavesiyle hazırlanan astarların sır pişiriminin sonuçları... 71 Tablo.17: Atığın pişme rengini açmak için hazırlanan astarların gösterdiği reaksiyonlar (Bisküvi)... 76 Tablo.18: Atığın pişme rengini açmak için hazırlanan astarların gösterdiği reaksiyonlar (Sır)... 76 Tablo.19: Terra sigillata pişiriminin sonuçları... 80 Tablo.20: Sülyen ilaveli astarların sonuçları... 84 Tablo.21: Sülyen ilaveli astarların pişmiş bünye üzerinde uygulamalarının sonuçları... 85 Tablo.22: Astar 12, 13, 14, 15 in reçeteleri... 86 Tablo.23: Astar 12, 13, 14, 15 in sonuçları... 87 Tablo.24: Astar 16, 17, 18, 19 un reçeteleri... 88 Tablo.25: Astar 16, 17, 18, 19 un gösterdiği reaksiyonlar... 90 Tablo.26: Pekişmiş Astar reçeteleri-1... 92 Tablo.27: Pekişmiş astarların (1) bünye üzerinde gösterdiği reaksiyonlar... 95 Tablo.28: Pekişmiş astar reçeteleri-2... 96 Tablo.29: Pekişmiş astarların (2) bünye üzerinde gösterdiği reaksiyonlar... 98 Tablo.30: Aventürin sır reçetelerinin bünye üzerinde gösterdiği reaksiyonlar... 101 Tablo.31: Atık ilaveli sırların bünye üzerinde gösterdiği reaksiyonlar... 103 Tablo.32: Sır içerisine ilave edilen cüruf ile hazırlanan reçetelerin bünye üzerinde gösterdiği reaksiyonlar... 106 Tablo.33: Astar ilaveli sır reçetelerinin bünye üzerinde gösterdiği reaksiyonlar108 Tablo.34: Bünye reçeteleri... 110 Tablo.35: Bünye reçetelerinin bisküvi pişirim sonuçları... 111 Tablo.36: Hazırlanan bünyeler üzerinde sırların gösterdiği reaksiyonlar... 111

xii RESİM LİSTESİ Resim.1: Merck marka Ph Metre Kağıdı...37 Resim.2: Döküm çamuru üzerine 3 kat halinde denenen sulandırılmış kırmızı çamur atığı (1000ºC)...40 Resim.3: Yapılan denemenin 1000ºC de pişirilen sırlanmış şekli. Solda D.D.şeffaf sır, sağda ise GKP kurşunlu sır...40 Resim.4: Atıktan hazırlanan astar üzerine GKP kurşunlu sır...40 Resim.5: Kırmızı çamur üzerine 3 kat halinde denenen sulandırılmış kırmızı çamur atığı (1000ºC)...41 Resim.6: Yapılan denemenin 1000ºC de pişirilen sırlanmış şekli. Solda D.D şeffaf sır, sağda GKP kurşunlu sır...41 Resim.7: ESC-1 döküm çamuru üzerine uygulanan sulandırılmış atık (1200ºC)...42 Resim.8: Şamot üzerine uygulanan sulandırılmış atık (1200ºC)...42 Resim.9: Alçı kalıp içinde döküm çamuru...46 Resim.10: Hammadde tartımı...46 Resim.11: Hammaddenin değirmende karışmış hali...47 Resim.12: Bünye üzerine uygulama...47 Resim.13: Fırınlama...47 Resim.14: ESC-1 üzerinde mangan oksit+atık...49 Resim.15: ESC-3-SD üzerinde mangan oksit+atık...49 Resim.16: Kırmızı çamur üzerinde mangan oksit+atık...49 Resim.17: ESC-1/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...49 Resim.18: ESC-3-SD/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...49 Resim.19: Kırmızı çamur/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...49 Resim.20: ESC-1 üzerinde kobalt oksit+atık...51 Resim.21: ESC-3-SD üzerinde kobalt oksit + atık...51 Resim.22: Kırmızı çamur üzerinde kobalt oksit + atık...51 Resim.23: ESC-1 sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D şeffaf sır...51 Resim.24: ESC-3-SD sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D şeffaf sır...51 Resim.25: Kırmızı çamur sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D şeffaf sır...51

xiii Resim.26: ESC-1 üzerinde titanyum oksit+atık...53 Resim.27: ESC-3-SD üzerinde titanyum oksit+atık...53 Resim.28: Kırmızı çamur üzerinde titanyum oksit+atık...53 Resim.29: ESC-1 / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...53 Resim.30: ESC-3-SD/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...53 Resim.31: Kırmızı çamur/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...53 Resim.32: ESC-1 üzerinde krom oksit+atık...55 Resim.33: ESC-3-SD üzerinde krom oksit+atık...55 Resim.34: Kırmızı çamur üzerinde krom oksit+atık...55 Resim.35: ESC-1 / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...55 Resim.36: ESC-3-SD / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...55 Resim.37: Kırmızı çamur / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...55 Resim.38: ESC-1 üzerinde zirkonyum silikat+atık...57 Resim.39: ESC-3-SD üzerinde zirkonyum silikat+atık...57 Resim.40: Kırmızı çamur üzerinde zirkonyum silikat+atık...57 Resim.41: ESC-1 / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...57 Resim.42: ESC-3-SD / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...57 Resim.43: Kırmızı çamur / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...57 Resim.44: ESC-1 üzerinde bakır oksit+atık...59 Resim.45: ESC-3-SD üzerinde bakır oksit+atık...59 Resim.46: Kırmızı çamur üzerinde bakır oksit+atık...59 Resim.47: ESC-1 / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...59 Resim.48: ESC-3-SD / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...59 Resim.49: Kırmızı çamur / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...59 Resim.50: ESC-1 üzerinde kalay oksit+atık...61 Resim.51: ESC-3-SD üzerinde kalay oksit+atık...61 Resim.52: Kırmızı çamur üzerinde kalay oksit+atık...61 Resim.53: ESC-1 / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...61 Resim.54: ESC-3-SD / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...61 Resim.55: Kırmızı çamur / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...61 Resim.56: Astar-1/1000ºC...64 Resim.57: Astar-1/1050ºC...64

xiv Resim.58: Astar-2/1000ºC...64 Resim.59: Astar-2/1050ºC...64 Resim.60: Astar-3/1000ºC...64 Resim.61: Astar-3/1050ºC...64 Resim.62: Astar-4/1000ºC...64 Resim.63: Astar-4/1050ºC...64 Resim.64: Astar-5/1000ºC...65 Resim.65: Astar-5/1050ºC...65 Resim.66: Astar-6/1000ºC...65 Resim.67: Astar-6/1050ºC...65 Resim.68: Astar-7/1000ºC...65 Resim.69: Astar-7/1050ºC...65 Resim.70: Astar-8/1000ºC...65 Resim.71: Astar-8/1050ºC...65 Resim.72: Astar-9/1000ºC...65 Resim.73: Astar-9/1050ºC...65 Resim.74: Astar-10/1000ºC...66 Resim.75: Astar-10/1050ºC...66 Resim.76: Astar-11/1000ºC...66 Resim.77: Astar-11/1050ºC...66 Resim.78: Astar-1/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...66 Resim.79: Astar-1/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...66 Resim.80: Astar-2/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...66 Resim.81: Astar-2/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.82: Astar-3//1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.83: Astar-3/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.84: Astar-4/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.85: Astar-4/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.86: Astar-5/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.87: Astar-5/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...67 Resim.88: Astar-6/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.89: Astar-6/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68

xv Resim.90: Astar-7/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.91: Astar-7/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.92: Astar-8/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.93: Astar-8/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.94: Astar-9/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.95: Astar-9/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...68 Resim.96: Astar-10/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...69 Resim.97: Astar-10/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...69 Resim.98: Astar-11/1000ºC/ Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...69 Resim.99: Astar-11/1050ºC/Sağ kurşunlu sır, sol şeffaf...69 Resim.100: Kırmızı çamur atığı+%10 boraks...73 Resim.101: Kırmızı çamur atığı+%20 boraks...73 Resim.102: Kırmızı çamur atığı+%10 çinko oksit...73 Resim.103: Kırmızı çamur atığı+%20 çinko oksit...73 Resim.104: Kırmızı çamur atığı+%10 kuvars...73 Resim.105: Kırmızı çamur atığı+%20 kuvars...73 Resim.106: Kırmızı çamur atığı+%10 talk...74 Resim.107: Kırmızı çamur atığı+%20 talk...74 Resim.108: Kırmızı çamur atığı+%10 boraks/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D şeffaf...74 Resim.109: Kırmızı çamur atığı+%20 boraks/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...74 Resim.110: Kırmızı çamur atığı+%10 çinko oksit/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...74 Resim.111: Kırmızı çamur atığı+%20 çinko oksit/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...74 Resim.112: Kırmızı çamur atığı+%10 kuvars/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...75 Resim.113: Kırmızı çamur atığı+%10 boraks/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...75 Resim.114: Kırmızı çamur atığı+%10 talk/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...75 Resim.115: Kırmızı çamur atığı+%20 talk / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...75 Resim.116: Terra sigillata nın yapım aşaması/ Kaynak: Çizer,2005:114...78 Resim.117: Hazırlanan Terra sigillata astarını çökeltme işlemi...78 Resim.118: 900 ºC pişmemiş bünye...79 Resim.119: 900 ºC pişmiş bünye (Taban)...79

xvi Resim.120: 900 ºC pişmiş bünye ( Ön yüzey)...79 Resim.121: 1000ºC pişmemiş bünye...79 Resim.122: Sagar pişirimi için hazırlanan sagar kutusu...79 Resim.123: Bakır sülfat ilavesi olan sagar kutusundan çıkan ürün...80 Resim.124: İçerisinde saman bulunan sagar kutusundan çıkan ürün...80 Resim.125: %10 sülyen/1000ºc...82 Resim.126: %10 sülyen/1200ºc...82 Resim.127: %20 sülyen/1000ºc...82 Resim.128: %20 sülyen/1200ºc...82 Resim.129: %30 sülyen/1000ºc...82 Resim.130: %30 sülyen/1200ºc...82 Resim.131: %40 sülyen/1000ºc...82 Resim.132: %40 sülyen/1200ºc...82 Resim.133: %50 sülyen/1000ºc...83 Resim.134: %50 sülyen/1200ºc...83 Resim.135: %60 sülyen/1200ºc...83 Resim.136: %70 sülyen/1200ºc...83 Resim.137: %80 sülyen/1200ºc...83 Resim.138: %90 sülyen/1200ºc...83 Resim.139: %20 sülyen/1000ºc...85 Resim.140: %40 sülyen/1000ºc...85 Resim.141: %60 sülyen/1000ºc...85 Resim.142: %20 sülyen/1200ºc...85 Resim.143: %40 sülyen/1200ºc...85 Resim.144: %60 sülyen/1200ºc...85 Resim.145: 100 gr.sülyen+50 gr. kırmızı çamur atığı (1200ºC)...86 Resim.146: Astar-12...87 Resim.147: Astar-13...87 Resim.148: Astar-14...87 Resim.149: Astar-15...87 Resim.150: Astar-16/1100ºC/ESC-1...89 Resim.151: Astar-16/1100ºC/ESC-3-SD...89

xvii Resim.152: Astar-17/1100ºC/ESC-1...89 Resim.153: Astar-17/1100ºC/ESC-3-SD...89 Resim.154: Astar-16/1200ºC/ESC-1...89 Resim.155: Astar-16/1200ºC/ESC-3-SD...89 Resim.156: Astar-17/1200ºC/ESC-1...89 Resim.157: Astar-17/1200ºC/ESC-3-SD...89 Resim.158: Astar-18/1000ºC/ESC-1...89 Resim.159: Astar-19/1000ºC/ESC-1...89 Resim.160: Astar-18/1200ºC/ESC-1...90 Resim.161: Astar-19/1200ºC/ESC-1...90 Resim.162: PA.1/ESC-1/1100ºC...93 Resim.163: PA.1/ESC-1/1200ºC...93 Resim.164: PA.1/ESC-3-SD/1000ºC...93 Resim.165: PA.1/ESC-3-SD/1200ºC...93 Resim.166: PA.2/ESC-1/1100ºC...93 Resim.167: PA.2/ESC-1/1200ºC...93 Resim.168: PA.2/ESC-3-SD/1000ºC...93 Resim.169: PA.2/ESC-3-SD/1200ºC...93 Resim.170: PA.3/ESC-1/1100ºC...93 Resim.171: PA.3/ESC-1/1200ºC...93 Resim.172: PA.3/ESC-3-SD/1000ºC...94 Resim.173: PA.3/ESC-3-SD/1200ºC...94 Resim.174: PA.4/ESC-1/1100ºC...94 Resim.175: PA.4/ESC-1/1200ºC...94 Resim.176: PA.4/ESC-3-SD/1000ºC...94 Resim.177: PA.4/ESC-3-SD/1200ºC...94 Resim.178: PA.5/ESC-1/1100ºC...94 Resim.179: PA.5/ESC-1/1200ºC...94 Resim.180: PA.5/ESC-3-SD/1000ºC...94 Resim.181: PA.5/ESC-3-SD/1200ºC...94 Resim.182: PA.6/1000ºc...97 Resim.183: PA.6/1200ºC...97

xviii Resim.184: PA.7/1000ºC...97 Resim.185: PA.7/1200ºC...97 Resim.186: PA.8/1000ºC...97 Resim.187: PA.8/1200ºC...97 Resim.188: PA.9/1000ºC...97 Resim.189: PA.9/1200ºC...97 Resim.190: AV.1/1000ºC...100 Resim.191: AV.2/1000ºC...100 Resim.192: AV.3/1000ºC...100 Resim.193: AV.4/1000ºC...100 Resim.194: AV.4/1050ºC...101 Resim.195: AV.4/1050ºC...102 Resim.196: Çini sırı+atık...102 Resim.197: D.D şeffaf + atık...102 Resim.198: GKP+atık...103 Resim.199: 1200ºC de pişirilen atık...104 Resim.200: Öğütülmüş cüruf...104 Resim.201: Çini sırı+cüruf...105 Resim.202: D.D şeffaf+cüruf/esc-1...105 Resim.203: D.D şeffaf+cüruf/kırmızı çamur...105 Resim.204: GKP+cüruf/ESC-1...105 Resim.205: GKP+cüruf/Kırmızı çamur...105 Resim.206: Solda GKP+cüruf/ D.D şeffaf+cüruf/ Şamotlu kil...105 Resim.207: Astarlı sır/1100ºc...107 Resim.208: Astarlı sır/1200ºc...107 Resim.209: Astarlı sır/1000ºc...107 Resim.210: Astarlı Sır/1200ºC...107 Resim.211: B.1...110 Resim.212: B.2...110 Resim.213: B.3 (Ön yüzey)...110 Resim.214: B.3 (Taban)...110 Resim.215: B.1. / Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...111

xix Resim.216: B.2/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...111 Resim.217: B.3/ Sağ GKP kurşunlu sır, sol D.D. şeffaf...111

1 GİRİŞ Son yıllarda endüstriyel gelişmenin hızlı artışıyla beraber zararlı etkiye sahip büyük miktarlarda, endüstriyel atık açığa çıkmaktadır. Katı, sıvı ve gaz halinde ayrılan bu atıklar, toprağı, suyu ve havayı kirleterek ciddi çevre sorunlarına yol açmaktadır. Alüminyum üretimi sırasında açığa çıkan kırmızı çamur atığı da bu tür atıklardandır. Ülkemizde alüminyum Seydişehir Etibank Alüminyum Tesislerinde üretilmektedir. Fabrika tam kapasite ile çalışıldığında her yıl 200.000 ton kırmızı çamur atığının birikimi söz konusudur. Bu atık, fabrikada hammadde olarak kullanılan boksit madeninin işlenmesi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Fabrikadaki işlem sürecinde 1 ton hammaddenin yaklaşık 0,45 tonu kırmızı çamur olarak atılmaktadır.( Çengeloğlu, 1991: 1) Seydişehir kırmızı çamur atığı içinde bulundurduğu kostik soda ve yüksek miktarda bazik özelliğe sahip olması nedeni ile, ortadan kaldırılma yöntemleri aranması gereken bir çevre problemidir. Her ne kadar baraj içinde atık birikimi yapılsa da, sıvı haldeki çamur suyu kuruduktan sonra katı hale gelerek ve rüzgarlar yardımı ile savrulup uçuşarak, çevre, insan ve diğer tüm canlıların yaşamlarında bir tehdit unsuru olmaktadır. Çevre kirliliği dışında bu atığın diğer bir özelliği de, içerisinde bazı değerli kimyasalları bulunduruyor olmasıdır. Bu değerli maddelerin atıktan geri kazanılması meselesi de araştırmacıların her zaman dikkatini çekmektedir. Bu tip atıkların değerlendirilmesi veya kullanılmasına yönelik araştırmaların yapılması, çevre koruması ve ülke ekonomisin açısından oldukça önemli bir meseledir. Çevre kirliliği oluşturan kırmızı çamur atığının değerlendirilmesinin araştırılması bu atığın neden olduğu çevre problemlerinin çözümüne katkıda bulunulması ve bunun yanı sıra seramik sanatına yeni bir değer kazandırılması, konunun güncelliğini göstermektedir. Kırmızı çamur atığının bu kadar önemli olmasından dolayıdır ki, bu atıkla ilgili olan çalışmalar geçen asrın 60-70 li yıllarından başlayarak sürdürülmekte ve bu günde güncelliğini korumaktadır. Yapılan çalışmalar bu atığın çeşitli sektörlerde, ağırlıklı olarak da inşaat, seramik, metallurji, kimya vb. sektörlerde

2 değerlendirilmesine yönelik araştırmalardır. Çok sayıda araştırmalar yapılmasına rağmen ekonomik açıdan uygun olmadığı için bunların üretim uygulaması gerçekleştirilmemiştir. Son dönemlerde bu atığın inşaat malzemelerinin üretiminde kullanılmasına başlansa da bu çalışmalar da henüz küçük çaptadır. Kırmızı çamur atığının seramik sektöründeki araştırmaları ağırlıklı olarak endüstriyel seramiğe yöneliktir. Örneğin, kırmızı çamur atığından üretilen pigmentlerin duvar yer karosu sırlarında ve granit karo bünyesinde değerlendirilebilirlikleri incelenmiş ve olumlu sonuçlara ulaşılmıştır. Kırmızı çamur atığının, seramik sanatında değerlendirilmesi ile ilgili çalışmaların fazla yapılmadığı literatür taramalarından belli olmuştur. Bu çalışmada kırmızı çamur atığının, seramik sanatında astar, bünye ve sır denemelerinde kullanımı araştırılmıştır. Çalışma sırasında kırmızı çamurdan hazırlanan reçeteler dört farklı malzemeden yapılan formlar üzerinde denendi. İlk olarak astar denemeleri yapıldı. Kırmızı çamur atığından pekişmiş astar, parlak astar, terra sigillata astarı ve atığın kendisinden hazırlanan astar reçeteleri oluşturuldu. Hazırlan reçeteler formlar üzerine uygulandıktan sonra bisküvi pişirimi yapıldı. Daha sonra bisküvi pişirimi yapılan formlar, astarın sır altındaki rengini görmek amacıyla sırlanarak ikinci sır pişirimi yapıldı. Çalışmadaki bünye denemelerinde, çamur içerisine ilave edilen atıkla ilgili denemeler yapılmıştır. Denemelerde ESC-1 Döküm çamuru kullanılmıştır. Döküm çamuru ve kırmızı çamur atığı kuru halde tartılmış ve belli oranlarda karıştırılmıştır. Hazırlanan reçeteler sulandırılarak alçı kalıp şekillendirme yöntemi ile şekillendirildi. Bisküvi pişirimi yapıldıktan sonra sırlanarak sır pişirimi yapıldı. Bu yapılan bünye denemelerinin yanında atığın plastikliğine bakılmak amacı ile atık kil ile karıştırıldı ve elde şekillendirme yapılarak plastikliği gözlemlendi. Çalışmadaki sır denemelerinde, yıldızlı sır adı verilen aventürin sır denemeleri ile ayrıca astarlarla hazırlanan tek pişirime yönelik denemeler yapılmıştır. Bunun yanında, şeffaf sırlar içerisine belli miktarlarda karıştırılan atık ile sırların renklendirilmesi denenmiştir. Ayrıca atıktan pigmentler hazırlanarak sırlara ilave edilmiş ve sonuçları gözlemlenmiştir. Bu çalışmada, yardımcı maddeler kullanılarak reçeteler hazırlandı. Hazırlanan reçeteler dört farklı bünye üzerine uygulandı. ( Eczacıbaşı 1000ºC de pişen ESC-1

3 döküm çamuru, Eczacıbaşı ESC-3-SD 1000ºC de pişen porselen döküm çamuru, 1000ºC de pişen Ticari Kırmızı Çamur, 1000ºC-1200ºC de pişen Arslanlı Tuğla marka Şamotlu Kil). Bünye üzerine uygulanan reçeteler, elektrikli fırın ortamında (900ºC,1000ºC,1050ºC,1100ºC,1200ºC) pişirildi. İkinci sır pişirimi gereken ürünler, üç farklı sır ile sırlanarak (Eczacıbaşı D.D. Şeffaf Sır, Eczacıbaşı GKP Kurşunlu Sır, Ticari Çini Sırı) sır pişirimi yapıldı. Kırmızı çamur atığı içeriği ve bileşenleri ile, seramik çamurunun içerik ve bileşenleri birbirlerine uyumlu olduğu için bu atığı seramikte kullanmak mümkündür. Bunlardan dolayı, bu atığı seramik sanatında değerlendirmek, hem çevre sağlığının korunmasına az da olsa katkı sağlayacak, hem de seramik sanatı alanında yeni üretimlerin kapısını aralayacaktır.

4 BÖLÜM.1. ENDÜSTRİYEL ATIKLAR VE ONLARIN SERAMİKTE DEĞERLENDİRİLMESİNE YÖNELİK YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR 1.1.Atıklar ve çevreye zararları Son dönemlerde birçok alanda olduğu gibi, seramik üretiminde de atıkların değerlendirilmesi araştırmacıların dikkatini çekmektedir. Atıkların güncelliğinin başlıca nedeni, onların oluşturdukları çevre problemidir. Ayrıca doğal kaynak rezervlerinin sınırlı olması da gittikçe artmakta olan atıkların alternatif kaynak olarak değerlendirilmesini gündeme getirmiştir. Atıkların alternatif kaynak olarak kullanılması, aynı zamanda onların oluşturduğu çevre problemlerinin çözülmesini de kolaylaştırmaktadır. Araştırdığımız konunun endüstriyel bir atık üzerine olmasından dolayı, ilk önce bu tip atıkların ne olduğu, onların oluşturdukları çevre kirlilikleri ve bu atıkların değerlendirilmesine yönelik yapılmış çakışmaların gözden geçirilmesi gerekir. İnsanların ve üretim yapan fabrikaların belirli aşamalardan geçerek yaptıkları faaliyet sonucunda çevreye bıraktıkları maddelere artık maddeler veya atık denilir. Teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan çevre ve insan sağlığını tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklarda endüstriyel atık denir. (Megep,2006:6) Yalnız atık denildiği zaman sadece endüstriyel üretimler sonucu ortaya çıkan zararlı maddeler anlaşılmamalıdır. Çünkü çevremizi kirleten sadece endüstriyel atıklar değildir. İnsanın günlük yaşamında kullandığı kozmetikler, tekstil ürünleri, temizlik malzemeleri gibi kullanımları sonucu çevreye zarar veren maddeler ile tüketilen yiyecek ve içeceklerin atıkları da kirliliğe sebep olmaktadır. Evlerimizde kullanıldıktan sonra atık durumuna gelip kullanılmayan çöpler, endüstriyel üretim yapan sanayi kuruluşlarında atık haline gelen maddeler ile arabaların eksozlarından çıkan gazlar, filtresiz fabrikaların çıkardığı dumanlar, evlerimizde kullanılan ısıtıcıların çıkardığı zehirli gazlar atık kirliliğine sebep olmaktadır. Çevrenin doğal dengesini bozmadığımız ve onu elimizden geldiği kadar koruduğumuz sürece sağlıklı bir yaşamımız olacaktır. Fakat yukarıda bahsedilen

5 sebeplerden dolayı çevremiz kirlenmeye devam etmektedir. Çevre kirliliğinin temel nedeni, başlıca dört çevre sorunundan kaynaklanır. Bunlar hava kirliliği,su kirliliği,toprak kirliliği ve gürültü kirliliğidir. -Hava kirliliği: Hava, yerkürenin etrafını saran atmosferi meydana getiren, normal şartlarda bileşimi %78 azot, %21 oksijen ve %1 de diğer gazlardan oluşan, canlı cansız varlıklara zarar vermeyen doğal bir kaynaktır. Tüm canlıların hayatının devamı için temel unsur olan hava,solunum yoluyla organizmaya girerek canlılık verir. Bir insan birkaç gün aç susuz yaşayabileceği halde birkaç dakika hava almadan duramaz. Çevreyi oluşturan öğelerden su ve toprak gibi hava da, kirlenebilen bir ortamdır. Havanın gerek insan sağlığına gerekse doğaya zarar verici hale gelmesi kirlilik belirtisidir. (Megep.2006:23) Hava kirliliği havada zararlı kimyasalların gaz ve katı madde parçacıkları şeklinde yayılarak yol açtığı kirliliktir. Bunu çoğunlukla kükürt oksitleri, azot oksitler, karbonmonoksitler, kurşun ve benzeri maddeler izlemektedir. Bu gazlar konut, işyeri ve kamusal binaların ısınması ve endüstri, enerji üretiminden ve motorlu araçlarından yayılmaktadır.(karacan,ty.:2) Giderek artan nüfus kirliliklere sebep olmaktadır. Sanayi dallarının gelişmiş olması, kullanıma uygun ve lüks motorlu taşıtlar üretilmesi sebebi ile insanların kullandıkları araç sayısı çoğalmakta ve havaya karışan zehirli gaz miktarları her geçen gün artmaktadır. Yine artan nüfusa bağlı olarak alışveriş merkezleri ve yerleşim yerleri artmakta ve bunun için yeşil alanlar yok edilmeye devam etmektedir. Havayı temizleyen ağaçlar azaldığı için hava kirliliği de hızla artmaya devam etmektedir. Barınak ve fabrika bacalarından çıkan dumanlar, otomobillerden çıkan eksoz gazları içinde bulunan ve canlılar için zararlı olan çeşitli maddelerin havaya karışması ve onun bileşimini bozması, 20. YY. insanını hava kirliliği sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. (Öztan,1985:12)

6 -Su kirliliği: İnsanoğlunun en çok ihtiyaç duyduğu yaşama kaynaklarından biridir su. Şu bir gerçektir ve bunu herkes mutlaka bilir; eskiden evlerimizdeki musluklarımızdan içtiğimiz suyu artık dışarıdan arıtılmış olarak alıp kullanabiliyoruz. Bunun sebebi nedir? Bunun sebebi tabi ki nüfus artışı, bu artışa bağlı sanayileşme, kimyasalların hızlı tüketimi ve bunun sonucunda suya karışan zehirli maddeler. Su kirliliği denildiğinde aklımıza sadece içme sularımız gelmemeli. Denizlerimiz, göllerimiz, akarsularımız da ciddi bir tehlikede. Özellikle bundan 40 sene önce temizliğinden şüphe olunmayan denizlerimiz zaman geçtikçe kirlenmekte ve insanları kullanım alanları dışına çıkmaya başlamaktadır. Su kirliliği evsel atık sular, endüstriyel atık sular, tarımsal kirlilik ve hava kirliliğinin yağmurlar aracılığıyla sulara bulaşması şeklinde oluşur. (Koç,1996:128) Doğal olarak kirlenmemiş bir su ortamında bulunan canlılar o su ortamıyla belirli bir denge içindedirler. Dıştan gelen herhangi bir olumsuz etken o ortamdaki doğal dengeyi bozabilir. En genel anlamıyla su kirlenmesi, su ortamının doğal dengesinin mineral oranı, tat, berraklık, asılı partiküllerin bozulması şeklinde tanımlanabilir. Kısaca, suya karışan maddeler suların fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini değiştirerek su kirliliği diye adlandırılan olayı ortaya çıkarır. Söz konusu özellik değişmeleri aynı zamanda sularda yaşayan canlı varlıkları da etkiler. Böylece su kirlenmesi sudaki ekolojik dengeleri bozar ve giderek suların kendi kendini temizleme kapasitesinin azalmasına hatta yok olmasına sebep olabilir. Bu açıdan su alıcı ortamlarındaki (akarsular, göller, denizler, yeraltı suları) kirliliği ayrı ayrı incelemek konuyu daha iyi açıklığa kavuşturacaktır. (Megep,2006:39) -Toprak kirliliği: Toprak, üzerinde ve içinde geniş bir canlı topluluğunu barındıran, bitkilerin durak yeri ve besin kaynağı olan ve belirli oranda katı, sıvı ve gaz içeren maddeler topluluğunun genel adıdır. (Megep,2006:47) Gelişmiş kanalizasyon ve onu tamamlayan arıtma tesislerinin olmaması, ev ve endüstri atık sularının fosseptik çukurlarda depolanmasını zorunlu hale

7 getirmekte, bu durum ise yer altı sularını (kullanma ve içme sularını) kirlettiği gibi toprağı da uzun dönemde kirletmekte, hidrokarbonlar, kurşun ve klor bileşikleri gibi maddeler toprağı kirletmekte, bitkileri zehirleyebilmektedir. Atık su arıtma tesislerinin sonuçta toprağa boşalttıkları kirletici içeren çamurlar kirliliğin nedeni olmaktadır. (Karacan,t.y.:2) -Gürültü Kirliliği: Giderek artan nüfus ve kentleşme, teknolojinin gelişimine bağlı olarak yoğun bir trafik akımı ve sonucunda günümüzün çözüm bekleyen gürültü sorununu meydana getirmiştir. (Efe,1995:66) Gürültü kirliliğinin esas oluşum nedenleri, konutlar, kontrol edilmeyen eğlence yerleri, karayolu, demiryolu, havayolu trafiği, inşaat işleri ve endüstriyel faaliyetlerden doğmaktadır. Bu kirlilik yaşam konforunu etkilediği gibi, insanların (kuşlar, balıklar ve doğal yaşamın diğer üyelerinin) beden ve ruh sağlığında ciddi bozukluklara neden olabilmektedir. (Karacan,t.y.:2) Sanayileşme ile birlikte artan bu kirlilik türleri beraberinde diğer önemli bir kirlilik çeşidi olan görüntü kirliliğinde ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Çevrenin estetiğini bozan bu kirletici unsurların yanı sıra çarpık kentleşme ve her türlü atıkların açık alanlara atılması çevrede görüntü kirliliğine sebep olmaktadır. Tabi tüm bu yazılanların yanında çevre sağlığına paralel olarak halk sağlığı da tehlikeye girmekte ve özellikle çocuklarda kalıtsal hastalıklar olabilmektedir. Tüm bu sebeplerden dolayı çevreyi tehdit eden kirliliklerin tümü için kalıcı çözüm yolları aranmaktadır. Gelişen teknolojiler ile birlikte yeni üretimler yapmayı hedefleyen insanoğlu birçok yönden çevreye verdiği zararların bilinçsiz olarak farkında değildir. Tüm gelişmiş uluslar gibi Türkiye de de birçok sanayi kuruluşu bulunmakta ve bunların oluşturduğu atıklar çevreye zarar vermektedir. İstihdam olanakları sağlayan fabrikalar üretimleri sürecinde çevreye bıraktıkları zararlı etken maddelerden dolayı çevreyi zarara uğratmaktadırlar. Yönetimler tarafından alınan önlemler bir ölçüde de olsa fayda sağlasa da bu çevreyi korumak için her zaman yeterli olmamaktadır.

8 Yaşadığımız son yüzyıl boyunca kirlenmenin farkına varılmış ve çevre kirliliği için tarif ve çözüm aranmaya başlanmıştır. Kirlenmenin tamamen ortadan kaldırılması imkansızdır. (Efe,1995:1) Sanayi kuruluşlarının üretimlerinden dolayı yaratmış oldukları çeşitli atıklar kullanıma dönük değerlendirilmediği sürece çevre üzerindeki olumsuzlukları devam edecektir. Bu olumsuzluklar gerek canlı üzerinde gerekse görünüm ve çevre sağlığı açısından çok büyük bir çevre sorunu çeşidi olarak her zaman için düşündürücü bir konu olarak karşımıza çıkacaktır.(çinier,1991:25) Günümüzde söz konusu atıkların diğer çevre etmenlerine verdikleri zarar nedeniyle ekolojik ve çevresel etki yapmayacak biçimde yok edilmesi zorunluluğu ortaya çıkmıştır. (Çobanoğlu,1995:12) Metal, metal cevherleri ve alaşım üretimi ile ilgili tesislerin her türlü (katı, sıvı ve gaz halindeki) atıkları metalürjik atık olarak nitelendirilebilir. Metalürji işlemleri çevreyi kirleten tesislerin başında gelmektedir. Herhangi bir metalürji fabrikasında temel çevre sorunları sayılan hava, su, toprak ve gürültü kirliliğini türeten nedenlerin hepsi bulunmaktadır. (Hacızade vd.,2005b:728) Bu tez çalışmasında kullanılan kırmızı çamur atığı alüminyum üretimi sırasında değerlendirilen bir maden olan boksitin bayer prosesi sonucunda ortaya çıkmış halidir. Seydişehir kırmızı çamur atığı da içinde bulundurduğu kostik soda ve yüksek miktarda bazik olması nedeni ile ortadan kaldırılma yöntemleri aranması gereken bir çevre problemidir. Her ne kadar baraj içinde çamur birikimi yapılsa da sıvı haldeki çamur suyu kuruduktan sonra katı hale gelerek ve rüzgarlar yardımı ile savrulup uçuşarak, çevre, insan ve diğer tüm canlıların yaşamlarında bir tehdit unsuru olmaktadır. Bu çamur her ne kadar barajlarda toplansa da yukarıda bahsedilen hususlardan dolayı çevre için zaralıdır ve ortadan kaldırılması için çözüm yolları aranmalıdır.

9 1.2.Seramik İçerikli Endüstriyel Atıkların Değerlendirilmesi Herhangi bir atığın seramik içerikli olup olmaması, bu atığın nasıl bir kimyasal içeriğe, yapıya ve ne gibi özelliklere sahip olmasına bağlıdır. Bu özelliklerin araştırılması sonucunda kırmızı çamur atığının da seramik içerikli bir atık olduğu tespit edilmiştir. (Hacızade, 2005:730) Son yıllarda endüstriyel gelişmenin artışıyla beraber büyük miktarlarda, zehirli etkiye sahip ve çevreye zararlı kimyasal atıklar açığa çıkmaktadır. Termik santrallerde oluşan uçucu kül ve alüminyum üretimi sırasında açığa çıkan kırmızı çamur bu tür atık maddelere örnek olarak gösterilebilir. Uçucu kül gibi bazı atıkların ancak küçük bir kısmı çimento, beton ve tuğla üretimi gibi alanlarda değerlendirilebilmekte geriye kalan miktar ise, genellikle büyük hacimli havuzlarda veya düzenli depolama sahalarında birikmekte, az da olsa deniz deşarjı uygulaması yapılmaktadır. Bu atıkların bertaraf edilmesi ise hem ekonomik yönden hem de çevresel yönden büyük bir yük oluşturmaktadır. (Erol vd.,2007:108) Endüstriyel üretim yapan fabrikalar üretim sonrasında çevreye ve insan sağlığına zarar verecek atıklar ortaya çıkarmaktadırlar. Tabi ki fabrikalar bu atıkların çevre sağlığına zarar vermemesi için gerekli önlemleri alıyorlardır fakat bu atıkların ekonomik ve uygun yollarla uzaklaştırılması hem insana hem de doğaya büyük fayda sağlayacaktır. Her türlü atıklarının seramikte kullanılması mümkün değildir. Seramik alanında kullanılabilecek atıklar içerik olarak seramiğe yakın olan atıklardır. Böylece uygulamada herhangi bir sorun çıkmayacak ve olumlu sonuç alma şansı yükselecektir. Birçok endüstriyel atık farklı şekillerde seramik alanında denenmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır; Ediz vd.,(2002), Etibank Kırka Boraks İşletmesi DSM elek üstü atığının duvar karosu bünyesinde katkı malzemesi olarak kullanılabilirliğinin araştırılması adlı çalışmada, günümüzde özellikle tek pişirim ile üretim yapan seramik fabrikalarının önemli sorunlarından birisi şekillendirme sonrası ürünlerin düşük mukavemetleri nedeni ile üretim hatlarındaki kayıplarıdır.bu nedenle şekillendirilmiş

10 ürünlerin bu kaybını önleyecek düzeyde yaş ve kuru mukavemete sahip olmaları istenmektedir. Bu çalışmada, yüksek miktarda kil içeriğine sahip olan Eskişehir Etibor A.Ş. Kırka Boraks İşletmesi DSM elek üstü atığı, standart duvar karosu bünyesinde kalsitin yerine % 3, % 5, % 7, % 10 ve % 12 oranlarında ilave edilerek, oluşturulan yeni bünyelerin fiziksel ve mekanik özellikleri incelenmiş, % 3, % 5 ve % 7 DSM elek üstü atık ilaveli hazırlanan reçetelerinin duvar karosu üretiminde yaş ve kuru mukavemeti artırmak için ithal edilen katkı malzemelerinin yerine kullanılabileceği ve işletmelerin üretim maliyetini önemli oranda azaltacağı belirlenmiştir. Bentli vd.,(2002), Bor atıkları ve değerlendirme stratejileri isimli çalışmada Bor konsantratör tesislerinden çıkan kil içerikli atıkların değerlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. Kırka killerin içinde Lityum (Li), Stransİyum (Sr), Emet killeri içinde bulunan Lityum (Li) gibi elementler değerlendirilmeye açık olduğu, Seramik ve inşaat sektörüne hammadde kaynağı olarak Kırka atık killeri üzerinde yapılan çalışmaların tamamına yakını olumlu sonuçlar verdiği gözlenmiştir. En uygun bor atıkları değerlendirme şeklinin atıklar içindeki borun tekrar kazanılmasından sonra kalan kil içeriklerin uygun sektörlerde değerlendirilmesi olduğu belirtilmiştir. Karasu vd.,(2002), Konsantre boraks atığının duvar karosu sırlarında K- Feldspat yerine kullanımı isimli çalışmada, Etibor Kırka Boraks işletmesi konsantre atığının daha önce yapılan çalışmalarla geleneksel seramik bünye ve sırlarında değerlendirilebileceği belirlenmiş. Bu araştırmada da duvar karosu sır bileşimindeki ergitici eleman potasyum feldspatın yerini alıp alamayacağına bakılmıştır. Oluşturulan yeni reçetelerden elde edilen sırların gerek olgunlaşma gerekse duvar karosu bünyelerine endüstriyel koşullarda uygulanıp pişirilmelerinden sonra yapılan standart testler açısından tatminkar olduğu dolayısıyla, boraks konsantre atığının duvar karosu sır reçetesindeki K-feldspatın yaklaşık % 89'unun yerini alabileceği görülmüştür. Uysal,(2004), Seramik Eğitiminde Değişik Kil Karışımları Kullanmanın Getireceği Yenilikler adlı yüksek lisans tezinde atık kağıtlardan elde edilen kağıt hamuru ve yerel killerle karışımları hazırlanmış olan seramik bünyelerin, seramik sanatında ve seramik eğitiminde kullanılıp kullanılmayacağı araştırılmış ve Döküm

11 kili olarak tanımlanan kilin kağıt katkılı seramik (paperclay) yapımı için uygun olduğu,kağıt katkılı seramik yapımının geleneksel yöntemle yapılanlardan çok farklı olmadığı sonucuna varmışlardır. Kayacı,(2006), Proses Ham Atığının Seramik Karo Bünyelerde Kullanımı adlı yüksek lisans tezinde seramik karo proses atığının, duvar, yer ve sırlı granit bünyelerde kullanımının uygun olup olmadığına bakılmış ve Proses ham atığının bünyelerde % 10 oranında kullanımı, bünye reçetesi maliyetlerinde ortalama olarak % 10 civarında bir avantaj sağladığı gözlemlenmiştir. Aksin,(2007), Endüstriyel Atıkların Tuğla Ve Kiremit Üretiminde Değerlendirilmesi adlı yüksek lisans tezinde Tuğla ve kiremit üretiminde kullanılan ana malzeme olan kil ile sanayi atıkları olarak nitelendirilen uçucu kül ve fosfojips karışımlarından yeni bir tuğla-kiremit hammaddesi elde etmenin yolları araştırılmıştır ve Uçucu kül katkı miktarının artmasıyla, kuruma ve pişme küçülmesi azaldığı ve tuğla üretiminde uygun olduğu gözlenmiştir. Dural,(2008), Etibank Bandırma boraks ve asitborik fabrikaları üretim atıklarının sır bünyesinde (1000 ºC-1200 ºC) kullanılabilirliğinin araştırılması adlı yüksek lisans tezinde atık malzeme olarak boraks üretim atığı, asit borik (laroks) filtre üretim atığı ve asit borik (vakum) filtre üretim atığı, seramik hammaddeleri olarak ta sülyen sodyum feldspat yıkanmış uşak kaolini dolomit üleksit kullanılarak üçlü sır diyagramında artistik sırlar elde edilmesi amaçlanmış ve yapılan denemeler sonucunda önemli sır bünyeleri bulunmuştur. Adıyaman, (2006), Etibor A.S. Hisarcık İşletmesi Atıklarının Porselen Karo Üretiminde Kullanımının Araştırılması adlı yüksek lisans tezinde, Eti Bor A.S. Emet Boraks İsletmesi konsantratör atıklarının (baraj atığı ve pasa) porselen karo bünyesinde kullanımı araştırılmıştır. Bu amaçla atıklar porselen karo bünyesine %0,5, %1, %1,5, %2, %4 luk artışlar halinde ilave edilmiş ve standart bünye ile fiziksel ve yapısal olarak karsılaştırılmış ve standart reçeteye ilave edilen atık ve pasa ilaveli bünyelerin standart bünyeye göre toplam küçülmesinin,yoğunluğunun ve su emme değerlerinin azaldığı, kuru ve pişmiş mukavemetinin arttığı görülmüştür. Bu değişikler, atık ve pasa nın içinde B2O3 değerinin yüksek miktarda bulunması, buna bağlı olarak camsı fazın ve sinterleştirme özelliklerinin standart bünyeye göre daha iyi olduğu gözlenmiştir.

12 Mirdalı,(2007), Krom Zenginleştirme Tesisi Atıklarının Seramik Malzemelerde Kullanım Olanakları adlı doktora tezinde Mersin ili Musalı Köyü nün kuzeybatısında 1997 yılından bu yana faaliyette olan Minsan Madencilik Krom Zenginleştirme Tesisi atığı olan kromit pasası kullanılmıştır. Çalışmanın amacı, seramik renklendiricisi elde etmek, porselen yer karosu ve yer karosu üretimine modifiye edici olarak yeni bir boyut kazandırmak ve atık malzemenin geri dönüşümünün sağlanması ile katma değeri yüksek seramik ürünlerin üretimi amaçlanmış ve karo porselen üretimi ile renklendirici sırlarda uygunluğu kanıtlanmıştır. Aslan,(2006), Silis dumanının porselen sektöründe kullanılabilirliğinin araştırılması adlı yüksek lisans tezinde, Antalya Etibank Elektrometalurji Tesislerinde tutulan silis dumanlarının geleneksel seramik üretiminde kullanılabilirliği incelenmiş ve Yapılan deneyler sonucunda silika dumanın geleneksel porselen üretiminde kullanılabileceği görülmüştür. İncelenen özellikler dikkate alındığında en uygun bileşim ve sinterleme sıcaklığı olarak 1250 C de % 5 ve % 10 silis dumanı katkılı bileşim önerilebileceği düşünülmüş. Zira daha yüksek ilave oranlarında özelliklerde istenmeyen sonuçlar gözlenmiş olup silika dumanı ilavesinin porselen bileşimindeki kuvarsın yerine tamamen geçmesi yerine belli ve sınırlı bir oranda ilavesinin yararlı olabileceği gözlenmiştir. Göncü,(2006), ZnO İçeren Atıkların Kristal Sırlarda Kullanımının İncelenmesi adlı yüksek lisans tezinde, kristal sırlarda kristalleştirici eleman olarak kullanılan çinko oksidin yerine alternatif olarak çinko içerikli endüstri atıklarının kullanılabilirliliği ve sanatsal açıdan bakıldığında değeri yüksek olan kristal sırların endüstriyel anlamda da değerlendirilmesi amaçlanmış ve kullanılan çinko içerikli atığın kristalleşme yeteneği oldukça güçlüdür ve uygulanan soğuma hızına bağlı olarak farklı dekoratif etkiler gösterdiği görülmüştür. Kurttepeli,(2009), Bor atıklarının seramik endüstrisinde değerlendirilmesi adlı yüksek lisans tezinde Kırka Tesisi nden edinilmiş olan gölet atığının, sektörel olarak kullanılan kil karışımı ile belirlenmiş olan miktarlarda (%5, %10, %20 ve %30 olacak şekilde), kil karışımına ilave edilerek mekanik ve fiziksel özelliklerinin geliştirilmesi amaçlanmış ve %20 gölet atığı ilave edilmiş kompozisyonda hem fiziksel hem de mekanik özellikler olarak basarı sağlandığı görülmüştür.

13 Bütün bu çalışmalardan görüldüğü üzere, endüstriyel üretimler sonucu ortaya çıkan atıklarla ilgili çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Yukarıda belirtilen farklı atıkları, çeşitli alanlarda değerlendirme yollarına gidilmiş ve büyük ölçüde başarılı olunmuştur. Bahsedilen atıkların dışında, çalışmamızın temelini oluşturan kırmızı çamur atığı da çeşitli alanlarda değerlendirilmiştir. Bu konuyla ilgili literatür taraması aşağıda verilmiştir. 1.3. Kırmızı çamur atığının değerlendirilmesi Kırmızı çamur kollodial yapısı nedeni ile bol miktarda su içerir. Bu haliyle barajlarda depolanan atık çeşitli doğa olaylarının etkisi ile çevreye taşınır. İçerdiği alkali nedeni ile çevre sağlığı konusunda endişe uyandırmaktadır. Büyük miktarda açığa çıkan bu maddenin depolanması da ayrı bir problemdir. Kırmızı çamurla ilgili olan çevresel sorunların en köklü çözüm yolu çamurun değerlendirilerek ortadan kaldırılmasıdır. Kırmızı çamurda bulunan değerli bileşenlerin geri kazanılması için çok sayıda araştırmalar yapılmış fakat ekonomik açıdan uygun olmadığı için bunların üretim uygulaması gerçekleştirilmemiştir. Son dönemlerde bu atığın inşaat malzemelerinin üretiminde kullanılmasına başlansa da bu çalışmalar da henüz küçük çaptadır. Atığın daha verimli ve komple işlenme yönündeki araştırmaları sürdürülmektedir. Bu araştırmalarda iki şekilde devam etmektedir. 1. Atıktaki değerli bileşenlerin geri kazanılması 2. Atığın direkt kendisinin herhangi bir amaç için değerlendirilmesi. Diğer metalürjik atıklar gibi kırmızı çamur atığı da araştırmacıların dikkatini çekmiş, atıkların çeşitli amaçlar için kullanılması ve değerlendirilmesi yöntemleri üzerinde incelemelerde bulunulmuştur. Kırmızı çamur atığı birincil alüminyum üretimde ortaya çıkar ve büyük bir çevre sorununa yol açar. Seydişehir Etibank Alüminyum Fabrikası yanında depolanan kırmızı çamur çeşitli metal oksit elemanları ve kostik içermesi nedeniyle zararlı atık olarak kabul edilir. Bu zararlı etkisi iki grup halinde sınıflandırılır; ilk olarak, çevre sağlığı ve ikinci olarak, depolama maliyeti.var olan kırmızı çamur olumsuz etkisini en aza indirmek amacıyla birçok araştırmalar kırmızı çamurun