Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 15, Sayı: 1, Sayfa: 1-14, ELAZIĞ-2005 SOSYO-EKONOMİK KRİTERLER BAKIMINDAN TÜRKİYE NİN KONUMU VE AVRUPA BİRLİĞİ The Place of Turkey based on Socio-economic Criteria and EU Ersin Kaya SANDAL 1, Murat KARABULUT 2, Mehmet GÜRBÜZ 3 Özet Bu araştırmada 47 ülkeye ait 37 sosyo-ekonomik değişken yardımıyla, aynı yapıyı gösteren homojen ülke gruplarının belirlenmesine ve elde edilen verilere bağlı olarak Türkiye nin hangi ülke veya ülkeler grubuna daha çok benzediğinin ortaya çıkarılmasına çalışılmıştır. Bunun için Hiyerarşik Kluster (küme) Analizi adı verilen istatistik yöntemin kullanılması uygun görülmüştür. Bu 47 ülke belirlenirken ülkelerin bulundukları coğrafi alanlar dikkate alınmıştır. Küme sayılarının belirlenmesinde Türkiye ve diğer 46 ülkenin küme analizi yöntemiyle istatistiksel olarak 3,5,7 ve 10 kümeye ayrılması test edilmiştir. Bulunan sonuçlara göre en anlamlı kümelemenin 5 li sınıflandırma sonucunda elde edildiğine karar verilmiştir. Bu sınıflandırmada Türkiye 2 numaralı kümede Ortadoğu ve Orta Asya ülkeleri ile bir grup oluşturmuştur. Analiz sonuçları, Dendrogram ve Aglomeratif Çizelge ile de desteklenmiştir. Analizde mesafe olarak kullanılan Kareli Öklid ve Pearson Yakınlık Matriksi ölçütlerine göre de Türkiye ye en çok benzeyen ülkenin İran, en az benzeyen ülkenin ise İsveç olduğu görülmüştür. Avrupa Birliği (AB) ne 40 yıldır girmeye çalışan Türkiye, bu süreç içerisinde sosyoekonomik kriterler açısından birlik ülkelerinin standartlarına ulaşamamıştır. Türkiye nin orta vadede bu standartlara ulaşabilmesi için AB ye girmesi gerekli gözükmektedir. Anahtar Kelimeler : AB, Kluster, Türkiye, Değişken, Korelasyon, Sosyo-ekonomik Abstract In this study, 37 socio-economic variables were used to determine Turkey s place among 47 countries including European Union, Middle East and Central Asia countries by using hierarchial cluster analayses. During processes of decision of 47 countries, geographical locations were used. While doing determination of number of clusters for 46 countries and Turkey s the data set was tested with 3,5,7, and 10 clusters. As a result of testing clustering processes, the group with five members was chosen to use during analyses. Consequently, Turkey was in the second group with middle east and central asia countries. The analyses were supported with dendrogram and agglomerative schedule. According to results of squared oklid distance calculations and pearson proximity matrix, Turkey has the highest resemblance İran, least resemblance with Sweden. This study showed that Turkey has not been reached criteria for entring European Union since 1963. However, the study implies that Turkey has to enter EU in a shorter time scale to reduce socio-economic differences with EU countries. Key Words: EU, Cluster, Turkey, Variable, Correlation, Socio-economics 1 KSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Kahramanmaraş, esandal@ksu.edu.tr 2 KSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Kahramanmaraş, mkarabulutl@ksu.edu.tr 3 KSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Kahramanmaraş, mgurbuz@ksu.edu.tr
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) Giriş Avrupa Birliği (AB), 1951 yılında Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu olarak başlayan, 1957 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu ve 1992 yılından itibaren Avrupa Birliği olarak devam eden bir sürecin sonucunda bugün Avrupa daki tüm ülkelerin sosyal, ekonomik ve siyasi bütünlüğünü amaçlayan bir birlik olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye ile AB arasında 1959 yılında başlayan üyelik görüşmeleri 1963 yılında imzalanan bir ortaklık antlaşması ile yeni bir boyut kazanmıştır (Balkır ve Williams,1993; Emirhan ve Gün, 2001:43). 1960 larda Türkiye nin dışında olduğu, buna karşılık Yunanistan ı içine alacak bir Avrupa Birliği nin Türkiye nin yararına olmayacağı düşüncesi ülkemizde hakim olmuştur. Aynı zamanda 1960-1980 yılları arasında Türkiye nin yaşamış olduğu iç politik çekişmeler, terör ve demokratik sistemin tam olarak işleyememesi ülkenin sosyo-politik ve ekonomik gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu gelişmelerin neticesinde Türkiye nin AB ye girdiği taktirde ülkenin yukarıda ifade edilen problemlerden kurtulacağı ve sağlıklı bir gelişme sürecine gireceği inancı toplumun önemli bir kısmı tarafından kabul edilmiştir. Ayrıca 1990 dan sonra dünya çapında uluslar arası güç dengelerinde görülen değişiklikler, Türkiye nin sosyopolitik ve ekonomik konumunu önemli ölçüde etkilemiştir (Türköz,2001:398). Türkiye nin bu gelişmeler neticesinde dünyada oluşan yeni sosyo-ekonomik ve politik güç merkezlerine göre yeni bir değerlendirmede bulunması gerekmektedir. Dünya'da, gayri safi milli hasılaya göre ülkeler sıralandığında Türkiye ilk yirmibeşe girmektedir. Dünyanın kırkdokuz trilyon dolarlık gayri safi hasılasının yaklaşık yüzde ellisi Avrupa Birliği, ABD ve Japonya nın elinde bulunmaktadır. Türkiye, dünyada oluşan sosyo-politik ve ekonomik güç merkezleri içerisinde tarihsel, kültürel ve ekonomik olarak kendisine en yakın AB yi görmektedir (İrbeç,2000:315; Yavan ve Kara, 2003:29,33). Ancak Türkiye nin AB ye girmesi için önünde iki önemli problem bulunmaktadır. Bunlardan birincisi ülkemiz AB ye katılım için gereken ekonomik ve sosyal kriterlere ulaşabilmiş midir? (Demir,2001:77). Türkiye nin son yirmi yılda gerçekleştirmiş olduğu sosyo-politik ve ekonomik atılımlar AB standartları için yeterli midir? İkincisi ise, AB ülkelerinde bazı kesimlerde Türkiye nin sahip olmuş olduğu sosyo-politik ve ekonomik kriterlerin AB ye giriş için yeterli olmadığı düşüncesinin mevcut oluşudur (Uysal, 2001:146). Bu araştırmada Hiyerarşik Kluster (küme) Analizi yöntemi kullanılarak, Türkiye ile Avrupa, Ortadoğu ve Orta Asya ülkelerinin sahip olduğu çeşitli sosyo-ekonomik değişkenler (Çizelge 1) test edilmekte ve ülkemizin bu ülkeler arasındaki konumu belirlenmeye çalışılmaktadır. Özellikle Türkiye nin girmek istediği AB ye sosyo- 2
Sosyo-Ekonomik Kriterler Bakımından Türkiye nin... ekonomik açıdan ne kadar yakın olduğu belirlenmektedir. Aynı zamanda bu araştırma yapılırken üretilen haritalar da ülkeler arasındaki mevcut benzerliklerin ve farklılıkların görsel olarak daha iyi algılanmasına yardımcı olmaktadır. Çizelge 1. Araştırmada Kullanılan Ülkelere Ait Sosyo-Ekonomik Değişkenler 1. Nüfus 20. Gazete Sayısı /1000 kişi 2. Nüfus Artış Hızı (%o) 21. Araç Sayısı /1000 kişi 3. Doğum Oranı (%o) 22. Tarım Sekt. Çalışanların Toplam İşgücüne Oranı (%) 4. Çocuk Ölüm Oranı (%o) 23. Sanayi Sekt. Çalışanların Toplam İşgücüne Oranı (%) 5. Kadın Başına Doğum Sayısı 24. Hizmet Sekt. Çalışanların Toplam İşgücüne Oranı (%) 6. Onbeş Yaş Altı Nüfus oranı (%) 25. Milli Gelirden Eğitime Ayrılan Pay (%) 7. Ortalama Yaşam Süresi (Genel) 26. Toplam Milli Gelir (ABD doları) 8. Ortalama Yaşam Süresi (Kadın) 27. Kişi Başına Gelir (ABD Doları) 9. Ortalama Yaşam Süresi (Erkek) 28. Ekonomik Büyüme Oranı (%) 10. Şehir Nüfusunun Toplam Nüfusa Oranı 29. Yıllık Enflasyon (%) (%) 11. Şehir Nüfusunun Büyme Hızı (%o) 30. İşsizlik Oranı (%) 12. Okuma Yazma Oranı (%) 31. Onbeş Yaş Üzeri Ekonomideki Kadın Nüfus Oranı (%) 13. Karayolu Uzunluğu /1000 kişi 32. İhracat (Milyar ABD doları) 14. Radyo Sayısı /1000 kişi 33. İthalat (Milyar ABD doları) 15. TV Sayısı /1000 kişi 34. İhracatın ithalatı karşılama oranı (%) 16. Telefon Sayısı /1000 kişi 35. Kişi Başına Elektrik Enerjisi Tüketimi (kwh) 17. Cep Telefonu Sayısı /1000 kişi 36. Tarım Alanının Toplam Alana Oranı (%) 18. Bilgisayar Sayısı /1000 kişi 37. Orman Alanının Toplam Alana Oranı (%) 19. İnternet Kullanıcılarının Sayısı /1000 kişi Materyal ve Metot Hiyerarşik kluster (küme) analizi adı verilen istatistik yöntemini kullanarak benzer özelliğe sahip objeleri veya olayları sınıflandırmak mümkündür (Koç, 2001). Analize konu olan her obje, birbirine benzeme ya da diğer kümelerden ayrı olma eğilimindedir. Bu analizde grupları oluşturan üyelerin (objelerin) hangileri olacağı önceden bilinmemektedir. Bu nedenledir ki kümeleme analizinin ana hedefi birbirinden farklı homojen grupların tanınması veya belirlenmesidir. Diğer istatistik tekniklerinde olduğu gibi bu analizde de işleme başlamadan önce bir çok kararın önceden alınması gerekir. Kümeleme formülasyonu sırasında hangi değişkenler kullanılacaktır? Kullanılacak mesafe nasıl olacak veya hangi metotla hesap edilecektir? Hangi kriterler kullanılarak objeler gruplara ayrılacaktır? Kaç grup oluşturulacaktır? Oluşan grupların yorumlanması nasıl yapılacak ve bunun geçerliliği ne olacaktır? (Mc Grew ve Monroe, 1993). Kümeleme analizinde grupların oluşumunda kullanılan değişkenlerin seçiminin iyi yapılması gerekmektedir. Analiz için doğru seçilmeyen bir değişken yanlış sonuçların 3
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) ortaya çıkmasına neden olur. Örneğin; km 2 ye düşen demiryolu uzunluğu yüzölçümü büyük olan ülkeler ile küçük olan ülkeler için farklı olabileceğinden, bu değişkenin ülkelerin gruplandırılmasında kullanılmasının bir anlamı yoktur. Çünkü elde edilen değerler ülkeler arasında sosyo-ekonomik açıdan kıyaslamada kullanıldığında yanlış sonuç verir. Bu yüzden kümeleme analizi yapılırken değişkenlerin seçiminde son derece dikkatli davranılmalıdır. Aynı zamanda önemli değişkenler analiz dışı bırakılırsa da eksik ve yanlış sonuçlar elde edilebilir. Bundan dolayı küme analizinde dikkat edilecek en önemli nokta hangi değişkenlerin kullanılacağına doğru karar verilmesidir. Kluster analizinde grupların oluşması sırasında birbirine yakınlık veya uzaklık (mesafe) dikkate alınır. Bu işlem yapılırken birçok istatistiksel teknikte olduğu gibi bu analizde de kareli öklid mesafesi ve pearson yakınlık matriksi kullanılmıştır. Kluster analizinde mesafe; objelerin veya olayların birbirine göre konumlarını ifade ederken, benzerlik ve yakınlık durumunu da gösterir (Johnston,1978). Birbirine benzer objeler için mesafe ölçüsü küçük, benzerlik ölçüsü yüksek olur. Bu konseptler kluster analizi için çok önemlidir. Çünkü gruplar yakınlığa bağlı olarak teşekkül etmektedir. Benzerlik ve mesafenin birçok tanımı vardır. Basit mesafenin nasıl hesap edildiğini görmek için aşağıdaki çizelgeye bakmak gerekir. Örneğin; farklı iki ülkeye ait değerlerde : A ülkesi 27 (bin ABD doları/kişi) 7 (bin kwh-elektrik tüketimi/kişi) B ülkesi 14 (bin ABD doları/kişi) 5 (bin kwh- elektrik tüketimi/kişi) İki ülke için 13 (bin ABD doları/kişi) gelir ve 2 (bin kwh-elektrik tüketimi/kişi) enerji tüketim farkı bulunmaktadır. Bu bilgi matematiksel olarak birleştirilerek tek bir indeks haline dönüştürülebilir veya mesafe başka bir yolla ölçülebilir. En çok kullanılan indeks kareli öklid mesafesidir ki bu da bütün değişkenlerin farklarının (mesafe) karelerinin toplamına eşittir. Yukarıdaki ülkelere göre öklid mesafesi 13 2 + 2 2 = 169 + 4 = 173 tür. Ancak değişkenlerin ölçek seviyeleri burada sonucu doğrudan etkilemektedir. Bu dezavantajı (birim farklılığından) ortadan kaldırmak için bütün değişkenleri standardize forma getirmek gerekir. Bu nedenle değerler 0 ile 1 arasında standardize edilmektedir. Objeler arasındaki mesafeyi hesap yöntemi çok çeşitli olmasına rağmen en yaygın olanı aglomeratif hiyerarşik küme analizidir. Bu yöntemde küme her bir olayı gruplandırarak işleme başlar ve gruplar hiyerarşik devam eder, bu durum büyük bir küme oluşturuncaya kadar sürer. İşlemin başında gözlem sayısından 1 eksik sayıda küme mevcuttur. Daha sonra birinci basamakta birbirine en çok benzeyen ülkeler bir küme oluştururken, ardından buna yeni bir ülke veya başka ülkelerin oluşturduğu yeni bir küme eklenir ve böylece üçüncü bir küme oluşmuş olur. Küme bir kez oluştuktan sonra 4
Sosyo-Ekonomik Kriterler Bakımından Türkiye nin... tekrar ayrılmaz, aksine diğer kümelerle birleşir. Bu nedenle aglomeratif hiyerarşik küme sisteminde gruplar bölünüp yenilerinin oluşması hiçbir zaman gerçekleşmez. Örneğin; iki ülke bir birlik oluşturmuş ise işlemler süresince bu iki ülke hiçbir zaman birbirinden ayrılmaz ancak yeni ülkeler bu gruba ilave olabilirler. Küme veya grupların kombinasyonu sırasında birçok kriter kullanılabilir. Bu kriterler değişkenler arasındaki benzerlik ve mesafe durumları dikkate alınarak seçilmelidir. En basit yöntem, basit bağlantı veya en yakın komşu tekniğidir. İlk iki ülke en küçük mesafeyi ve en büyük benzerliği meydana getirerek birinci kümeyi oluşturur. Daha sonra bunlara en yakın olan kümeden itibaren diğer kümeler sırayla eklenir. Hiyerarşik kluster sonuçlarını göstermede dendrogram yöntemi de kullanılmıştır. Dendrogram soldan sağa 0-25 birim olarak ölçeklendirilmiştir. Birimler arasındaki mesafeler eşittir. Dendrogramdaki yatay çizgiler mesafeyi, dikey çizgiler ise birleşen kümeleri göstermektedir. Ölçek üzerinde kümelerin birleşme noktaları, hangi grupların oluştuğunu gösterdiği gibi aynı zamanda aralarındaki mesafeyi de göstermektedir. Bu araştırmada bu yöntemin uygulanması sonucunda ülkeler 0-25 birim arasındaki ölçeklendirilmiş mesafelerde gruplandırılmıştır. Perason yakınlık matriksi kullanılarak da ülkeler arasındaki yakınlıklar tespit edilmiştir. Yakınlık matriksinde mesafe +1 ile 1 arasında değişmektedir. Sosyoekonomik kriterler bakımından ülkeler birbirlerine yaklaştıkça yakınlık matriksi +1 e uzaklaştıkça ise 1 e yaklaşmaktadır. Çizelge 2. Hiyerarşik Küme Analizine Göre Oluşan Gruplar Kümeler ve Küme Üyeliği 1 2 3 4 5 1 Almanya Azerbaycan Bulgaristan Irak S.Arabistan 2 Avusturya Ermenistan Çek Cum. Yemen Umman 3 Belçika İran Estonya 4 BAE Kazakistan Gürcistan 5 Danimarka Kırgızistan Macaristan 6 Finlandiya Lübnan Moldova 7 Fransa Mısır Polonya 8 Hollanda Özbekistan Portekiz 9 İngiltere Suriye Romanya 10 İrlanda Tacikistan Rusya 11 İspanya Türkiye Slovakya 12 İsrail Türkmenistan Ukrayna 13 İsveç Ürdün Yugoslavya 14 İsviçre Yunanistan 15 İtalya 16 Norveç 5
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) Çizelge 3. Aglomeratif Çizelge (Kluster değerleri ülke numaralarını göstermektedir) Basamak (Sıra) Kluster 1 Kluster 2 Coefficients (Katsayı) 1 Bulgaristan Slovakya.458 2 Kırgızistan Özbekistan.517 3 Hollanda İsviçre.573 4 Fransa İtalya.594 5 Bulgaristan Polonya.633 6 Belçika İspanya.637 7 Bulgaristan Yugoslavya (Es).764 8 İsveç Norveç.796 9 Kırgızistan Turkmenistan.805 10 İran Mısır.855 11 Azerbaycan Ermenistan.858 12 Avusturya Finlandiya.921 13 Çek Cumhur. Macaristan.955 14 İran Suriye.988 15 Fransa İngiltere 1.025 16 Almanya Fransa 1.062 17 Moldova Ukrayna 1.078 18 Bulgaristan Romanya 1.100 19 S. Arabistan Umman 1.212 20 Kırgızistan Tacikistan 1.237 21 Belçika Hollanda 1.265 22 Çek Cumhur. Estonya 1.309 23 Bulgaristan Gürcistan 1.310 24 Portekiz Yunanistan 1.363 25 Azerbaycan Kazakistan 1.385 26 Avusturya İsveç 1.468 27 Belçika İrlanda 1.546 28 B.Arap Emirl. İsrail 1.566 29 İran Turkiye 1.731 30 Lübnan Ürdün 1.749 31 Bulgaristan Çek Cumhur. 1.781 32 Azerbaycan Kırgızistan 1.795 33 Belçika Danimarka 2.046 34 Bulgaristan Portekiz 2.079 35 Avusturya Belçika 2.138 36 İran Lübnan 2.343 37 Bulgaristan Moldova 2.466 38 Almanya Avusturya 2.556 39 Irak Yemen 2.689 40 Azerbaycan İran 2.965 41 Bulgaristan Rusya 3.077 42 Almanya B.Arap Emirl. 3.433 43 Azerbaycan Bulgaristan 3.898 44 Irak S.Arabistan 4.913 45 Almanya Azerbaycan 5.833 46 Almanya Irak 7.746 6
Sosyo-Ekonomik Kriterler Bakımından Türkiye nin... Bulgular Türkiye, AB, Ortadoğu ve Orta Asya ülkelerinden oluşan 47 ülke arasında birbirlerine en çok benzeyen ülkeleri ortaya çıkarmak amacıyla hiyerarşik kluster analizi uygulanmıştır. Bulunan sonuçlara göre en anlamlı kümeleme beşli sınıflandırma sonucunda elde edilmiştir (Çizelge 2). Bu sınıflandırmada Türkiye iki numaralı kümede Ortadoğu ve Orta Asya ülkeleri içerisinde yer almıştır. Aglomeratif çizelgede ise katsayı (coefficients) kullanılarak birbirlerine en çok benzeyen ülkeler eşleşmiştir (Çizelge 3). Bu metodun sonuçlarına göre birbirlerine en çok benzeyen (0.458) ülkeler 1. basamakta Bulgaristan ve Slovakya olurken, Türkiye ise ancak 29. basamakta kendisine en çok benzeyen (1.731) ülke olarak İran ile eşleşmiştir. AB ülkeleri içerisinde sosyoekonomik açıdan en gelişmiş ülke olan Almanya ise kendisine en çok benzeyen (1.062) ülke olarak 16. basamakta Fransa ile eşleşmiştir. Orta Asya ülkelerinden Kırgızistan ve Özbekistan 2. basamakta birbirlerine en çok benzeyen (0.517) ülkeler olarak görülürken, Ortadoğu ülkeleri arasında yer alan Suudi Arabistan ile Umman ise birbirlerine en çok benzeyen (1.212) ülkeler olarak 19. basamakta eşleşmektedirler. Katsayılardan da görüleceği üzere birbirlerine en çok benzeyen ülkeler ilk basamaklarda bir araya gelirlerken, birbirlerine daha az benzeyen ülkeler ise daha sonraki basamaklarda bir araya gelmektedirler. Hiyerarşik kluster sonuçlarını göstermede kullanılan dendrogram incelendiğinde kullanılan sosyo-ekonomik veriler bakımından birbirlerine en çok benzeyen ülkeler 1 birimlik mesafede grup oluştururken, birbirlerine en az benzeyen ülkeler ise en son aşama olan 25 birimlik mesafede bir araya gelmiştir (Şekil 1). Bazı ülkeler birbirlerine çok benzer olduklarından 1 birimlik mesafede grup oluştururken, bazı ülkeler kendilerine has özelliklerinden dolayı ilk aşamada tek başlarına bir grup gibi görünmektedirler. Bulgaristan-Slovakya-Polonya, Kırgızistan-Özbekistan, Fransa-İtalya, Hollanda-İsviçre ve Belçika-İspanya arasında benzerlikler çok kuvvetli olduğu için bu ülkeler 1 birimlik mesafede grup oluşturmaktadırlar. Türkiye, Almanya, Lübnan, İrlanda, Danimarka vb. ülkeler 1 birimlik mesafede başka ülkelerle grup oluşturmamaktadır. Çek Cumhuriyeti-Macaristan, Azerbaycan-Ermenistan, İsveç-Norveç, Avusturya-Finlandiya, İran-Mısır-Suriye birbirlerine en çok benzeyen ülkeler durumundadırlar, ancak bunlar dendrogramda 2 birimlik bir mesafede bir araya gelmektedirler. Bu mesafede eski Yugoslav Cumhuriyetleri (5 ülke), Bulgaristan ın bulunduğu gruba dahil olurken (analiz yapılırken kolaylık sağlaması amacıyla kümeyi oluşturan ülkelerden birinci sıradaki ülkenin ismi grup adı olarak kullanılmıştır), Türkmenistan Kırgızistan grubuna, İngiltere Fransa nın bulunduğu gruba dahil olmuşlardır. Birbirine en çok benzeyen ülkelerden Romanya-Gürcistan, Moldovya-Ukrayna, S.Arabistan-Umman 3 birimlik mesafede bir 7
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) araya gelirlerken, bu mesafede Romanya nın bulunduğu grup Bulgaristan grubuna, Estonya Çek grubuna, Tacikistan Kırgızistan grubuna, Almanya Fransa grubuna ve Belçika grubu Hollanda grubuna katılmaktadır. 4 birimlik mesafede ise Portekiz- Yunanistan, B.Arap Emirlikleri (BAE) -İsrail bir araya gelmekte, Kazakistan Azerbaycan grubuna, Avusturya grubu İsveç grubuna, İrlanda Hollanda grubuna katılmaktadır. 5 birimlik mesafede Lübnan-Ürdün birbirlerine en çok benzeyen ülkeler grubunu oluştururken, bu mesafede Çek grubu Bulgaristan grubuna, Azerbaycan grubu Kırgızistan grubuna, Türkiye İran grubuna dahil olmaktadır. 6 birimlik mesafede Portekiz grubu Bulgaristan grubu ile, Hollanda grubu İsveç grubu ile bir birlik oluştururken Danimarka da bu birliğe katılmaktadır. 7 birimlik mesafede Moldova grubu Bulgaristan grubuna, Lübnan grubu İran grubuna katılırken; 8 birimlik mesafede Irak ve Yemen birbirlerine en çok benzeyen ülkeler iken, aynı mesafede Fransa grubu ile İsveç grubu birleşmekte; 9 birimlik mesafede Rusya Bulgaristan grubuna dahil olmakta ve Kırgızistan grubu ile İran grubu birleşmektedir. 11 birimlik mesafede BAE grubu Fransa grubuyla; 12 birimlik mesafede Bulgaristan grubu Kırgızistan grubuyla; 16 birimlik mesafede S.Arabistan grubu Irak grubu ile birleşmekte; 19 birimlik mesafede Bulgaristan ın ve Kırgızistan ın bulunduğu gruplar BAE ve Fransa nın bulunduğu gruplarla birleşmekte; 25 birimlik mesafede ise araştırmaya konu olan bütün ülkeler tek bir grup altında toplanmaktadır. Sonuçlardan da anlaşılacağı üzere Doğu Avrupa ülkeleri (Rusya hariç) 7 birimlik mesafede bir birlik oluştururken, son genişleme süreçlerinden önce AB ye en son katılan ülkeler arasında yer alan ve Batı Avrupa ülkelerinin sosyo-ekonomik seviyelerine henüz ulaşamayan Yunanistan ve Portekiz de bu birliğe dahildir. Batı Avrupa ülkeleri ise 9 birimlik mesafede bir bütünlük oluşturmaktadır ki AB nin ilk üyelerini de bu ülkeler meydana getirmiştir. Ortadoğu da yer almalarına ve AB ye göre farklı kültürel değerlere sahip olmalarına rağmen İsrail ve BAE şehirleşme, kişi başına düşen milli gelir, işsizlik oranı, enflasyon oranı vb. ekonomik ve sosyal göstergelerde AB ye yaklaşmışlardır. Bu nedenle bu iki ülke Batı Avrupa ülkelerinin yer aldığı gruba 11 birimlik mesafede dahil olmuşlardır. 5 birimlik mesafede bir araya gelen Orta Asya ve Kafkas ülkeleri (Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan) 9 birimlik mesafede Ortadoğu ülkeleri (S.Arabistan, Umman, Irak, Yemen hariç) ile bir grup oluşturmuşlardır. Araştırmadaki veriler dikkate alındığında yukarıda da ifade edildiği gibi kullanılan sosyo-ekonomik verilere göre Türkiye ye en çok benzeyen ülke İran dır ve benzerlik 5 birimlik mesafede gerçekleşmektedir. Türkiye nin de içerisinde yer aldığı Ortadoğu ve Orta Asya grubu Doğu Avrupa grubu ile 12 birimlik mesafede, Batı Avrupa grubu ile 19 birimlik mesafede, S.Arabistan grubu ile 25 birimlik. 8
Sosyo-Ekonomik Kriterler Bakımından Türkiye nin... 9
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) mesafede birleşerek bütün ülkeler bir birlik oluşturmaktadır Türkiye nin öncelikle Orta Asya ve Ortadoğu ülkeleri ile bir birlik oluşturmasının nedeni; GSMH, kişi başına düşen milli gelir, dış ticaret dengesi, işsizlik oranı, çalışanların ekonomik sektörlere oransal dağılımı, nüfus artış hızı, doğurganlık oranı, şehirleşme oranı ve hızı gibi kriterlerde bu ülkelere yakın değerlere sahip olmasıdır (Şekil 2,3,4,5). Bu veriler bakımından Türkiye Batı Avrupa ülkelerine oldukça uzaktır. Doğu Avrupa ülkeleri ise bu kriterler bakımından Batı Avrupa ülkelerine Türkiye den daha yakındır. Pearson yakınlık matriksi ve kareli öklid mesafesine göre de Türkiye nin en çok benzediği ülkeler İran, Suriye, Türkmenistan, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan iken, en az benzediği ülkeler ise Almanya, Norveç, İngiltere, Finlandiya, İsviçre, Avusturya, Fransa ve İtalya dır (Çizelge 4). Şekil 2. Ülkelerin İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (Arnavutluk, Beyaz Rusya, Litvanya ve Letonya ya ait yeterli veriler bulunamadığı için bu ülkeler haritada görülmemektedir).-2001 10
Sosyo-Ekonomik Kriterler Bakımından Türkiye nin... Şekil 3. Ülkelerin İşsizlik Oranı (Arnavutluk, Beyaz Rusya, Litvanya ve Letonya ya ait yeterli veriler bulunamadığı için bu ülkeler haritada görülmemektedir).-2001 Şekil 4. Ülkelerin Kadın Başına Doğum Sayısı (Arnavutluk, Beyaz Rusya, Litvanya ve Letonya ya ait yeterli veriler bulunamadığı için bu ülkeler haritada görülmektedir).-2001 11
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) Şekil 5. Ülkelerin Kişi Başına Düşen Reel Gayri Safi Milli Hasılası ($) (Arnavutluk, Beyaz Rusya, Litvanya ve Letonya ya ait yeterli veriler bulunamadığı için bu ülkeler haritada görülmemektedir).-2001 Çizelge 4. Pearson Yakınlık Matriksine Göre Türkiye nin Durumu Türkiye ye En Yakın Ülkeler Mesafe Türkiye ye En Uzak Ülkeler Mesafe İran 0.736 İsveç -0.117 Suriye 0.662 Almanya -0.089 Türkmenistan 0.648 Norveç -0.083 Azerbaycan 0.634 İngiltere -0.065 Ermenistan 0.618 İsviçre -0.024 Romanya 0.599 Finlandiya -0.022 Özbekistan 0.595 Fransa 0.035 Sonuç Politik ve stratejik açıdan AB ye girmeyi kendisi için bir amaç olarak belirleyen Türkiye nin, sosyo-ekonomik kriterler bakımından AB ülkelerine ne derece yakın olduğu bu araştırmada test edilmiştir. Bu amaçla Türkiye ve çevresindeki 46 ülkeye ait 37 sosyoekonomik değişken hiyerarşik küme analizinde kullanılarak Türkiye nin hangi ülke veya ülke gruplarına daha yakın olduğu belirlenmiştir. Türkiye, yapılan Hiyerarşik Küme Analizi sonuçlarına göre AB ülkelerine benzememekte ve bir Avrupa Birliği ülkesi özelliği göstermemektedir. 12
Sosyo-Ekonomik Kriterler Bakımından Türkiye nin... Hiyerarşik küme analizi sonuçlarına göre oluşan 5 li sınıflandırmada Türkiye AB ülkeleri ile değil, Ortadoğu ve Orta Asya ülkeleri ile bir birlik oluşturmaktadır. Ülkeler arasındaki ilişkiyi (benzerliği) gösteren aglomeratif çizelgeye göre de Türkiye 46 ülke içerisinde ancak 29.basamakta İran ile (1.731) eşleşmektedir. Bu durum Türkiye nin sosyo-ekonomik açıdan AB ülkelerine fazla benzemediği sonucunu kuvvetlendirmektedir. Analizde kullanılan dendograma göre Türkiye 9 birimlik mesafede Ortadoğu ve Orta Asya ülkeleri ile bir birlik oluşturmaktadır. Daha sonra 12 birimlik mesafede Doğu Avrupa ülkeleri ile, 19 birimlik mesafede ise Avrupa Birliği ülkeleri ile bir birlik oluşturmaktadır. Bu durum Türkiye nin Ortadoğu, Orta Asya ve Doğu Avrupa ülkelerine daha yakın, AB ülkelerine ise daha uzak olduğunu göstermektedir. Ülkeler arasındaki yakınlık durumunu gösteren pearson yakınlık matriksine göre Türkiye ye en yakın ülkeler İran, Suriye, Türkmenistan, Azerbaycan, Ermenistan, Romanya ve Özbekistan dır. En uzak ülkeler ise İsveç, Almanya, Norveç, İngiltere, İsviçre, Finlandiya ve Fransa dır. Bu sonuçlardan da anlaşılacağı üzere, Türkiye kendisine sınır komşusu olan ülkelere daha yakın iken, Batı Avrupa ülkelerine daha uzaktır. Türkiye AB ye girmek için 40 yıldır çaba harcamaktadır. Türkiye nin böyle bir gayret içerisinde olmasının altında yatan neden AB ülkeleri ile arasındaki gelişmişlik farkını ortadan kaldırma arzusudur. Ancak yukarıdaki sonuçlara göre adı geçen tarihi süreç içerisinde AB ülkeleri ile Türkiye arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik farkı henüz ortadan kalkmamıştır. Bu durum, AB ye katılmadan Türkiye nin aradaki farkı kendi olanaklarıyla kısa sürede kapatamayacağını göstermektedir. Türkiye, AB ile müzakereler başladığı taktirde AB nin de yardımı ile aradaki gelişmişlik farkını kapatacağını düşünmektedir. Buna karşılık Avrupa Birliği nin Türkiye nin üyelik arzusunu ağırdan almasının temel nedeninin siyasi kriterlerden çok ekonomik ve sosyal kriterlere dayandığı düşünülebilir. Kaynaklar Balkır, C.(1993) Turkey and Europen Community, editor, Balkır, C. and Williams, M.A., Turkey and Europe, Pinter Pub. Ltd., 100-140, UK. Demir, N.(2001) AB ve Türkiye Arasında Ekonomik Sorunlar ve Tarım Ekonomisi, İçinde Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri Sempozyum Bildiri Kitabı, Ankara Ticaret Odası, Ankara, 77-78. Emirhan, P.N.; Gün Ö.R. (2001) Avrupa Birliği Gelişme Perspektifi Açısından Türkiye nin Ekonomik ve Siyasi Durumu: Konverjans (Yakınlaştırma) ve Kopenhag Kriterleri Bazında Makro Göstergelerin Karşılaştırmalı Analizi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 3, 3, 43-60. 13
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) İrbeç, Y.Z. (2001), Türkiye nin Dış Ticaretinde Avrupa Birliği ve Önemi, Türkiye- Avrupa Birliği İlişkileri, İçinde Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri Sempozyum Bildiri Kitabı, Ankara Ticaret Odası, Ankara, 315-316. Johnston, R. (1978), Multivariate Statistical Methods in Geography, Longman, London. Koç, S.; Pazarlıoğlu V. (2001) Çukurova Üniversitesi 5. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu (Yayınlanmış Tebliğ), Çukurova Üniversitesi, Adana. Mc Grew, J.C.; Monroe, C.B. (1993) Statistical Problem Solving İn Geography, Ww C. Brown Publishers, Oxford-England. Türköz, O. (2001) Küresel Gelişmeler, Avrupa Birliği ve Türkiye, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, İçinde Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri Sempozyum Bildiri Kitabı, Ankara Ticaret Odası, Ankara, 398-400. Uysal, C. (2001) Avrupa Birliği İlişkilerinin Tarihi Süreci ve Son Gelişmeler, Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi, S. 1, s. 140-153. Yavan, N.; Kara, H. (2003) Türkiye de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Bölgesel Dağılışı, Coğrafi Bilimler Dergisi,1,1, 19-42. 14