ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 11 Haziran 2009 Serpil AÇIKALIN / USAK Orta Doğu Uzmanı USAK Analizleri
2009 yılı Orta Doğu daki pek çok ülke için hem yerel hem de parlamento seçimleri anlamında pek çok seçimin yaşandığı bir yıldır. Irak, Lübnan, İran, Cezayir gibi ülkelerde gerçekleştirilen / gerçekleştirilecek olan seçimler, 2008 sonunda göreve başlayan Obama hükümeti ile birlikte değerlendirildiğinde, hem bölge düzeyinde hem de bölgeye yönelik değişen yaklaşımlarla birlikte iletişim kanallarının açılması anlamında büyük bir değişim getirecektir. Lübnan da 7 Haziran 2009 tarihinde yapılan ve ülkenin gelecek dört yılını belirleyecek olan Parlamento seçimleri uluslararası toplum tarafından yoğun bir ilgiyle takip edildi. Lübnan ın karmaşık bir seçim sistemi ve politik yapıya sahip oluşu ve bu konudaki Türkçe kaynakların eksikliğinin dikkat çekici bir düzeyde olması nedeniyle bu çalışmada ana hatlarıyla günümüze yansıyan krizlerin politik sistem boyutu incelenecek ve son kısımda son seçimlerin değerlendirilmesi yapılacaktır. Etnik ve Parlamenter Yapı: Dört milyon civarında bir nüfusa sahip olan ve resmi olarak 18 mezhebin tanındığı Lübnan Cumhuriyeti 6 bölgeye (Muhafaza) ayrılmaktadır: Beyrut, Kuzey Lübnan, Dağlık Lübnan, Güney Lübnan, Beka Vadisi ve Nabatiye.[1] Fransızlar tarafından 1932 yılında yapılan ilk ve tek etnik yapıya dayalı nüfus sayımına göre en fazla nüfusa sahip olan Hıristiyan Marunileri (28.8%), Sünni (22.4 %) ve Şii(19.6 %) mezhepleri takip etmekteydi. [2] Lübnan Anayasası, Lübnan ın demokratik ve parlamenter bir Cumhuriyet olduğunu vurgulamaktadır. Bakanlar Kuruluna Başbakan başkanlık etmektedir. Anayasa; yasama, yürütme ve yargı sistemlerinin ayrılığına dayanır. Meclis ideolojik ayrımdan ziyade etnik ve dini kimliklere göre şekillenmektedir. 128 üyeli meclis 4 yıllık bir dönem için seçilmektedir. Cumhurbaşkanı altı yıllık bir dönem için Parlamento tarafından seçilmektedir ve aynı cumhurbaşkanı tekrar seçilememektedir. Başbakan ise Cumhurbaşkanı ve Parlamento tarafından seçilmektedir. 2000 yılında yapılan anayasa değişikliği ile 14 seçim bölgesine bölünen Lübnan da, yapılan genel seçimlerde muhalif konumda bulunan 2
Refik Hariri tekrar çoğunluğu kazanmış ve Suriye yanlısı Emil Lahud 1998 yılında istifaya zorladığı Hariri yi başbakanlığa atamak zorunda kalmıştır. 3 Eylül 2004 yılında ise Suriye yanlısı Cumhurbaşkanı Emil Lahud un görev süresi 29 a karşı 96 oy ile Meclis tarafından 3 yıllık bir süre için uzatılmıştır. Ulusal Pakt: Bağımsızlığın kazanılmasının ardından Maruni Cumhurbaşkanı Bişhar Huri ve Sünni Başbakan Riad El Sulh tarafından 1943 yılında yapılan ve yazılı olmayan Ulusal Pakt a göre, ülke içindeki farklı mezheplerin tanınması kararlaştırıldı. Bu anlaşmada yansız, bağımsız ve egemen bir devlet konusunda anlaşıldı. Böylece ne Suriye ve Arap Dünyası na, ne de Fransa da dâhil Batı Dünyası na bir bağımlılığın olmadığı ilan edildi ve ülkenin kimliğinin Arap olduğu kabul edildi ayrıca Mezhebe Dayalı Sistem (Confessional Sistem) konusunda anlaşmaya varıldı. Anlaşma iki temel grubu esas almıştır: Müslümanlar ve Hıristiyanlar. Buna göre, Meclis te dağılımın mezheplerin nüfus içindeki oranına göre belirlenmesi ve 1932 sayımına göre nüfusun %52 sini oluşturan Hıristiyanlar ve %48 ini oluşturan Müslümanlar için aynı oranın Meclis teki dağılımda da esas alınması kararlaştırıldı. [3] Mezhebe dayalı olan Lübnan politik düzeninde, 1932 sayım sonuçlarına göre, en yüksek makam olan Cumhurbaşkanlığı konumuna bir Maruni, Başbakanlık konumuna ülkedeki ikinci en kalabalık nüfusuna sahip olan Sünni mezhebine mensup bir kişi ve Meclis Başkanlığı konumuna ülkedeki üçüncü en kalabalık nüfusa sahip Şii mezhebine mensup bir kişinin getirilmesi ve Parlamento daki Milletvekili oranının 6:5 oranında (her on bir milletvekilinden 6 sı Hıristiyan ve 5 i Müslüman) olması kararlaştırıldı. Mezhepsel olarak belirlenen diğer pozisyonlar ise şu şekildedir: Savunma Bakanı Ortodoks Hrisitiyan, İçişleri Bakanı bir Dürzi, Başkomutan bir Maruni Hristiyan. Taif Anlaşması: 15 yıl süren iç savaşı bitiren Taif Anlaşması Suriye, diğer Arap ülkeleri ve uluslararası toplum tarafından desteklenerek 22 Ekim 1989 tarihinde 22 günlük görüşmeler sonucunda imzalandı. Taif Anlaşması genel olarak 1943 yılı Ulusal Pakt ına 3
bağlı kalmakla birlikte farklı mezheplerin bir arada yaşaması ve herhangi bir mezhebin avantajlı konuma sahip olmasından ziyade, güç paylaşımının eşit dağılımını, Lübnan ın birliğini ve Arap kimliğini esas almaktaydı. 1990 yılında Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasındaki oran 1:1 olarak değiştirildi (Lübnan Anayasası 23.md.) ve Meclis Başkanının görev süresi dört yıla çıkarıldı; ancak belli pozisyonlardaki görevlilerin mezheplere göre dağılımı aynı kaldı. Taif sonrası ülkede artan Suriye etkisine Batı ve Arap ülkeleri tarafından göz yumulması, bölgede aynı döneme denk gelen Körfez Savaşı, Sovyetler Birliği nin dağılması ve Arap-İsrail barış süreci gibi olaylarla ile birlikte düşünüldüğünde daha anlamlı görünmektedir. Aynı dönemde Irak ın da ülkede General Mişel Aun ve Suriye karşıtı olan güçleri desteklediği görülmektedir. Bununla birlikte, Suriye nin etkisinin yanı sıra, 1992 yılında Suudi kökenli Hariri nin yönetime gelmesi ülkede Suudi Arabistan ın da güçlenen konumunu göstermektedir. İç savaş nedeniyle Lübnan da 1970 lerden beri yapılamayan parlamento seçimleri 1992 yılında tekrar yapılmıştır. Taif Anlaşması sonrası Suriye etkisi altında yapılan Eylül 1992 seçimleri Maruniler tarafından boykot edilmiş ve böylece iç savaş sonrası mezhepsel farklılıklar tekrar su yüzüne çıkmıştır. Eski Cumhurbaşkanı Elias Hravi nin yerine Kasım 1998 de Emil Lahud un gelmesi Maruniler tarafından olumlu karşılanmıştır. İç savaş sonrası Lübnan siyasi hayatında en uzun sürelerle Başbakanlık yapmış olan Refik Hariri nin (1992-1998 ve 2000-2004 yılları arasında) istifası sonucu Aralık 1998 de Başbakanlık görevine gelen Salim El-Hoss, mezhepsel farklılıklara dayalı seçim sisteminin değiştirilmesi konusunu gündeme getirmiştir. Buna göre El Hoss un amacı, dini referans aranmaksızın Fransız ve ABD örneklerine göre Cumhurbaşkanının doğrudan halk tarafından seçilmesiydi. El Hoss aynı zamanda ekonomik sistemdeki yolsuzluklarla savaşma konusunda da istekli olduğunu açıklamış ve toplumdan destek görmüştür. Bu konu o dönemde, Lübnan da yapılan kamuoyu yoklamalarına bakıldığında, Birleşmiş Milletler in 425 sayılı kararının (425 sayılı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin aldığı karar 1978 yılında Güney Lübnan ı işgal etmiş olan İsrail in Lübnan dan geri çekilmesini öngörüyordu. İsrail in bu karara hemen uymaması Suriye birliklerinin de ülkede konuşlandırılmasını geciktirdi) yürürlüğe girmesi ve Güney deki 4
İsrail birliklerinin çekilmesinden sonra Lübnanlılar için en önemli gündem maddesini oluşturuyordu. [4] Taif Anlaşması Öncesi ve Sonrasında Meclisteki Müslüman-Hıristiyan Dağılımı Maruni Grek Ortodoks Grek Katolik Ermeni Ortodoks Ermeni Katolik Protestan Diğer Hristiyanlar Toplam Hristiyan Taif öncesi 30 11 6 4 1 1 1 54 Taif sonrası 34 14 8 5 1 1 1 64 Sünni Şii Dürzi Alevi Toplam Müslüman Taif öncesi 20 19 6 0 45 Taif sonrası 27 27 8 2 64 1970 li yıllara kadar nispeten istikrarlı bir yapıya sahip olan Lübnan da 15 yıl süren ve 100.000 den fazla Lübnanlının hayatına mal olan iç savaş sonrası imzalanan Taif Anlaşması nın toplumda yeniden düzenin kurulmasına yönelik umutları artırmasına rağmen Lübnan, Cumhurbaşkanlığı seçimleri dolayısıyla 2007-2008 döneminde Hizbullah ın veto tartışmaları nedeniyle büyük bir siyasi kriz yaşamıştır. Hariri Suikastı: 14 Şubat 2005 tarihinde o dönemde Başbakan olan Refik Hariri nin bir suikasta kurban gitmesi ve 26 Nisan 2005 tarihinde Güvenlik Konseyi kararı ile Suriye birliklerinin ülkeyi terk etmesinin ardından, 29 Mayıs 2005 te başlayarak 4 aşamalı olarak yapılan ve 19 Haziran da sona eren Parlamento seçimlerine katılım oranı % 45 olmuştur. Bu seçimlerde, suikast sonrası girilen yeni süreçte Suriye karşıtı gruplar tarafından Refik Hariri nin oğlu Saad Hariri nin başkanlığında oluşturulan 14 Mart Cephesi Meclis te çoğunluğu kazanmıştır. Lübnan da Başbakanlık görevini 30 Haziran 2005 tarihinden itibaren Refik Haririnin sağ kolu Fuad Senyora sürdürmektedir. Şubat 2005 teki Hariri suikastının ardından pek çok gazeteci ve milletvekilin suikastına şahit olan Lübnan ın politik yapısı hala mezhepsel farklılıklara dayanmaktadır. 5
Hariri Yanlıları Gelecek İlerici Lübnanlı Kornet Şehvan Grubu Tripoli Blok Bağımsız Partisi Sosyalist Parti Güçler Falanjist Parti Bağımsız Bağımsız Yeni Demokrat Parti Demokratik Sol Parti Sayı 36 16 5 6 3 1 1 4 Toplam (72) Direniş Yanlıları Amal Hareketi Hizbullah Suriye Milliyetçi Sosyal Diğerleri Partisi Sayı 15 14 2 4 Toplam (35) Aun İttifakı Özgür Skaff Bloğu Murr Bloğu Milliyetçi Hareket Sayı 14 5 2 Toplam (21) Batı yanlısı tavır sergileyen ve Suudi yanlısı Refik Hariri benzeri Sünni Arap Ülkeleri tarafından da desteklenen 14 Mart Cephesi Grubu genel olarak Sünniler, Dürziler ve Hıristiyanlardan oluşmaktadır. 2005 yılında yapılan seçimlerde Meclis te en fazla sandalyeyi Rafik Hariri nin oğlu Saad Hariri(Sünni Müslüman) liderliğindeki Gelecek Partisi(Tayyar El Mustakbel) kazanmıştır. Hariri, Dürzi lider İlerici Sosyalist Partisi lideri Velid Canbolat ve Hristiyan Samir Caca liderliğindeki Lübnanlı Güçler Partisi ve diğer bazı gruplarla ittifak yapmıştır. (Hariri Yanlıları) Direniş Yanlıları grubu ise seçimde toplam 35 sandalye kazanmıştır. Şeyh Hasan Nasrallah liderliğindeki Hizbullah, Amal Partisi ile koalisyon yapmıştır. Hariri grubuna 6
karşı muhalefeti oluşturan direnişçileri ise Mişhel Aun ve Hizbullah ittifakı oluşturmaktadır. Uzun yıllar Lübnanlılık anlayışının yerleştirilmeye çalışıldığı ancak televizyon programlarında dahi farklı dine mensup kişilerin etnik kökenlerinin tartışıldığı Lübnan, yıllarca Ortadoğu nun İsviçre si olarak anılmasına rağmen 2006 yazında patlak veren savaş sonrası uzun bir süre bu savaşın yaralarını sarmaya çalışmıştır. 2007-2008 Cumhurbaşkanlığı Krizi ve 2009 Seçimleri: 2007 yılında Emil Lahud un Cumhurbaşkanlığı görev süresinin dolmasının ardından, Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin 19 kez ertelenmesi nedeniyle yaşanan 18 aylık krizin ardından 2008 yılının Mayıs ayında gerçekleşen Doha Görüşmeleri sonrası Mişel Süleyman ın Cumhurbaşkanlığı na seçilmesi ile çözüme ulaşılmıştır. Son parlamento seçimlerinde dış aktörlerin yoğun müdahalesine sahne olan Lübnan da seçim öncesi dönemde Doha Anlaşması ile varılan ulusal mutabakatın bozularak mezhepsel kutuplaşmaya dayalı ayrılıkların ve Suriye karşıtlığı ya da yandaşlığının söylem düzeyinde daha da ön plana çıktığı görülmüştür. 7
7 Haziran 2009 seçimlerinde, 14 Mart grubu 128 sandalyenin 71 ini kazanırken; 8 Mart grubu 57 sandalye kazanmıştır. İç savaştan itibaren %53 lük oran ile en yüksek katılıma ulaşılan son seçimlerde 14 Mart grubunun seçimleri kazanması ile birlikte İran ve Suriye yerine Batı ya yakın bir çizgi izlenmesi beklenmektedir. 14 Mart yanlılarının seçimleri kazanması, bölgedeki İran hâkimiyetini, Hizbullah yanlılarının seçilmesi halinde Hamas benzeri bir izolasyonun ortaya çıkmasını ve ortaya çıkabilecek dış politikadaki yön değişimini engellemiştir. Seçimlerin ardından her iki tarafın da demokrasi ve mutedil hareketi destekleyen açıklamalarda bulunması ülke açısından sevindiricidir. Seçimlerin öncesinde ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton da dâhil Amerikan heyetleri tarafından ziyaret edilerek açık bir şekilde 14 Mart grubuna destek verilmesi, ABD nin bölgede ikinci bir İran istemediğinin ve uluslararası toplum tarafından bölgesel dinamiklerden etkilenme kapasitesine sahip olan Lübnan a verilen önemin bir göstergesidir. 14 Martçıların 8 Martçılara galibiyeti ile birlikte gelecek seçimlere dek her ne kadar İsrail konusunda gruplar arasında bir görüş birliği olsa da, ülkenin dış politika yönelimi önemli derecede farklılaşmıştır ve İran bloğundan ılımlı Arap ülkeleri bloğuna kayılmıştır. Bu noktada, İran seçimlerinin arifesinde Ahmedinejad hükümetine İran muhalefeti tarafından yapılan eleştirinin bir parçası olan, ülkeyi dış dünyadan siyasi ve ekonomik düzeyde izole ettiği yolundaki eleştiriler göz önüne alındığında, İran seçimleri sonrası reformistler iktidara geldiği takdirde iki ülke arasındaki ilişkinin farklı bir düzlemde yürütüleceği tahmin edilmektedir. Seçimler öncesinde kazanması halinde tek başına ülkeyi yönetmek istediğini, kaybetmesi halinde ise koalisyondan kaçınacağını ifade eden 14 Mart grubu için 2007 yılında yaşanan ve Hizbullah ın kurumsal bir krize yol açabilme kapasitesini gösteren kriz bir örnek niteliğinde olmalı; seçim sonuçları ile birlikte daha kapsayıcı bir çizgi izlenmelidir. Seçimlerde Sünni, Şii ve Dürzilerin tercihleri az çok tahmin edilmesine rağmen Hrisityanların oyları daha önemli bir konuma gelmiş ve seçimlere katılımın en yüksek oranlarda gerçekleştiği Hristiyan bölgelerinde alınan sonuçlar 14 Mart grubuna katkı sağlamıştır. 8 Martçılar içinde eskiden Suriye karşıtı olmasına rağmen şu an Suriye yanlısı çizgi izleyen Mişel Aun un güç kaybetmesi ve 2008 Mayıs ayında Batı Beyrut 8
sokaklarında Hizbullah tarafından alevlenen şiddete tanık olunması 8 Martçıların Hıristiyanlardan bekledikleri oyların kaybedilmesinde önemli bir sebeptir. Nasrallah ve Meclis Başkanı Nebih Berri seçim sonuçlarının açıklanması sonrasında yaptıkları açıklamalarda sonucu kabul ettiklerini ve tüm partilerin işbirliğinin gerekliliğini açıklamalarına rağmen, seçimler sonrası sistemin tekrar kitlenip kitlenmeyeceği veya ne derece mutabakat yaşanacağı hala belirsizdir. Seçimlerin sonucunda görünen odur ki, ne 8 Martçılar ne de 14 Martçılar anayasal değişiklik için gerekli olan çoğunluğa parlamentoda sahip değildirler. Seçim sonucunda Hariri yanlılarının galibiyeti ile 8 Martçıların Suriye nin etkisini artırma çabaları da sonuçsuz kalmıştır. Her ne kadar kesin sonuçlar öncesi Suriye de hükümet yanlısı gazeteler tarafından Lübnan seçimlerinde oy sahteciliği ve oy satın alındığına dair iddialar dile getirilmiş olsa da, kesin sonuçların açıklanmasıyla ülkedeki uzlaşının destekleneceği belirtilmiştir. Lübnan seçimleri sonrası oldukça memnun olan Batı yanlısı Arap hükümetleri için şimdiki beklenen İran daki Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde reformcular tarafından kazanılması umulan bir zaferdir. Lübnan da bir sonraki adım, yeni hükümetin kurulması ve çoğunluğa sahip olan 14 Martçıların isim konusunda uzlaşı sağlayacağı bir Başbakanın Cumhurbaşkanı tarafından atanmasıdır. Bu doğrultuda beklenen iki isim Saad Hariri veya Fuad Sinyora dır. Kabinenin kurulması aşamasında seçilecek isimler ve muhalefetin Parlamento tarafından alınacak kararları engelleme kapasitesine sahip olmasını sağlayan veto hakkı ülkedeki gerginliğin de şiddetini belirleyecektir. 9
[1]http://www.presidency.gov.lb [2]Muhammad A. Faour, "Religion, Demography, and Politics in Lebanon", Middle Eastern Studies, V.43,No:6, 2007, ss.909 921 [3]Andrew Rigby, Lebanon: Patterns of Confessional Politics, Parlianmentary Affairs,53 (2000), ss.168-180. [4]Ibid. 10