OMÜ SHMYO RADYOLOJİK ANATOMİ ÜREME SİSTEMİ RADYOLOJİK ANATOMİSİ Öğr. Gör. Dr. GÜRSEL AK GÜVEN
ERKEK GENİTAL ORGANLARI Erkek genital organları dış ve iç genital organlar olmak üzere iki gruba ayrılır. Dış genital organlar scrotum ve penis, iç genital organlar ise testis, epididiymis, ductus deferens, ductus ejaculatorius ve genital eklenti bezleridir.
Erkek iç genital organları TESTİS Scrotum içinde yer alan, erkek üreme hücreleri (spermium) ile erkek seks hormonlarının (androgenler) yapıldığı bir çift organdır. Testisler elips şeklinde olup scrotum içinde oblik pozisyonda durur.
EPİDİDYMİS Epididim; her bir testisin arka-dış tarafında, üst ucundan alt ucuna kadar uzanan. 5 6 cm uzunluğunda, üst bölümü geniş, aşağı bölümleri giderek daralan bir eklentidir.
DUCTUS DEFERENS (VAS DEFERENS SPERMA KANALI) Epididimin kuyruk bölümünden sonra başlayıp epididim kanalının devamı şeklinde uzanan spermiumları ileten kalın kassal bir borudur. Ductus deferensin alt ucu tekrar daralır ve vesicula seminalisin boşaltma kanalı ile birleşerek ductus ejaculatoriusu oluşturur. Funıculus Spermatıcus: Testise gelen ve testisten çıkan oluşumların bir araya gelerek oluşturduğu funiculus spermaticus, testis arka kenarına kadar uzanan 15 20 cm uzunluğunda bir kordondur.
DUCTUS EJACULATORİUS Ductus ejakulatorius, vas deferensin vesicula seminalisin boşaltma kanalı ile birleşmesinden sonra oluşur ve yaklaşık 2 cm uzunluktadır. Ductus ejaculatorius üretranın prostatik parçası içine açılır.
Genital Eklenti Bezleri Prostat, Vesicula seminalis, Gl. bulbourethralıs (cowper bezi) genital eklenti bezleri olarak adlandırılır.
Eklenti bezleri, yaptıkları salgıları boşaltma kanalları aracılığı ile genital yollara akıtan bezlerdir. Bu bezler salgıları, spermiumların beslenmeleri ve hareket olanaklarının artırılmalarını sağlar. Ayrıca ejakulatın sulandırılması ve vaginanın asiditesinin nötralizasyonunda rol oynar.
Vesicula (Glandula) Seminalis Bir çift olan bu organ, mesanenin arka alt yüzü ile rectumun ön yüzü arasında yer alır. Duktus deferens ve üreterin son bölümüyle komşu olarak yer almış eklenti bezdir. Birbirinin içine geçmiş kıvrımlı ve girintili keseciklerden oluşur.
Dar ve düz bir kanal şeklini alan alt ucuna, ductus excretorius adı verilir. Ductus excretorius ile ductus deferensin distal ucu, ductus ejaculatoriusu oluşturur. Bu iki kanalın birleşmesi bazen prostat dokusu içinde de olabilir. Vezikula seminalis, ejakulatın % 60-70'ini oluşturan, içinde zengin früktoz ve diğer besleyici maddeler bulunan sarımsı, hafif alkalik vizkoz bir sıvı salgılar.
Vezikülografide Anatomik Yapı Seminal veziküllere ve ejakülatör kanala kontrast madde verilerek yapılan inceleme yöntemidir.
Glandula Prostatica Pelvis; minorda, symphysis pubisin arkasında, mesanenin altında, ampulla rectinin önünde bulunur. Üretranın ilk 3 cm'lik bölümü etrafında yerleşmiştir.
Prostat, genital eklenti bezlerin en büyüğüdür. Prostat; koyu kırmızı renkte, oldukça sıkı dokulu, sert kıvamlı, kestane şeklindedir. Bez dıştan ince, sağlam fibromuskuler bir kapsülle sarılmıştır.
Prostatın basis prostatae adı verilen tabanı, mesane ile direkt komşuluk yapar. Apex prostatae adı verilen tepesi ise altta ve aşağı doğru olup diaphragma urogenitalenin üzerini örten fascia ile komşuluk yapar. Arka yüzü, organın hemen arkasında bulunan rectum ile komşudur.
Prostat, iki adet lobus laterales ve bir adet lobus medius olmak üzere üç lobdan oluşur. Lobus lateralese, lobus dexter ve lobus sinister adı da verilir.
Günde 0,5.- 2 ml prostat salgısı üretilir. Salgılanımı testosteron ile idare edilir. Salgının alkali karakteri, vaginadaki asit ortamın nötralizasyonuna katkıda bulunarak spermiumları korur. Prostat hipertrofisi (BPH) sonucu normalde 8-20 gr olan prostat bezi 60-150 gr büyüklüğe erişir. İyi huylu bir büyüme olan BPH, üretranın prostatik bölümünü daralttığı gibi aşırı büyümelerde tümüyle tıkayabilir.
Glandula Bulbourethralıs (Cowper Bezleri) Prostatın aşağısında, membranöz üretranın iki yanında, ürogenital diafragma içinde yer alan iki bezdir Yaklaşık 1cm çapında olan bu bezlerin büyüklüğü yaş ilerledikçe azalır. Şeffaf, albuminden zengin, alkali, mukoid karakterli salgılarını, 2,5 4 cm uzunluktaki boşaltma kanalları ile üretraya akıtırlar.
Bu bezin salgısı üretranın kayganlaşması, üretra mukozasının idrarın irridatif etkisinden korunması ve meni içeriğine katkı gibi fonksiyonlara sahiptir. Cowper bezleri, testosteron yokluğunda atrofiye olur.
Kadın Genital Organları Kadın genital organları, iç genital organlar (organa genitalia feminina interna) ve dışgenital organlar (organa genitalia feminina externa) olmak üzere iki gruba ayrılır.
İç genital organlar; ovarium, tuba uterina, uterus vagina Dış genital organlar ise; mons pubis, labium majus pudendi, labium minus pudendi, clitoris, vestibulum vaginae, bulbus vestibuli, glandula vestibularis majör (bartholini bezi) glandulae vestibulares minores
Ovarium (Yumurtalık) Dişi üreme hücresi olan ovumu yapan ovariumlar, badem şeklinde bir çift üreme organıdır. Erkek genital organlarından testislerin homologudur. Ovariumlar, ayrıca, dişi üreme sistemi ile ilgili hormonları (östrojen ve progesteron) üretir.
Ovariumlar, küçük pelvisin dış yan duvarlarındaki fossa ovarica denilen çukurun içinde yer alır. Lig. Latum, uterinin üst-arka kısmına tutunur. Ovariumlar, embriyonal hayatta karın arka duvarında, böbreklerin yanında bulunur. Daha sonra yavaş yavaş pelvis minöre iner. Ovariumun facies medialis, ve facies lateralis adı verilen iki yüzü vardır. Facies medialis pelvis boşluğuna bakan iç yüzüdür. Bu yüz, tuba uterina ile örtülü olup ince bağırsak ve colon sigmoideum ile komşuluk yapar. Facies lateralis fossa, ovaricayı örten ve parietal periton ile komşu olan dış yüzüdür.
Ovariumun ön kenarı, mesovarium denilen bir periton plikası ile lig. latum uterinin arka-üst yüzüne tutunur. Lig. ovarii proprium aracılığı ile tuba uterinanın tutunma yerine yakın olarak uterus yan duvarına bağlanır. Mesovarium içinde yer alan damar ve sinirlerin organa girip çıktıkları yere, hilum ovarii adı verilir.
Ovariumları, dıştan bağ dokusundan yapılı olan tunica albuginea sarar. Ovarium, dışta cortex ovarii ve içte medulla ovarii olmak üzere iki bölüme ayrılır. Korteks, gelişim ve dejenerasyonun çeşitli aşamalarındaki foliküllerin yer aldığı kısımdır. Mesovariumdan bazı düz kas lifleri hilum ovariiyi geçerek ovariumun medullasına girebilir. Ovariumun hareketlerinde bu düz kas liflerinin etkisi olur.
Korteksteki folliküller, primordial, primer, sekonder ve tersiyer olmak üzere dört aşamada bulunur. Tersiyer follikülün ileri aşaması olgun follikül - Graaf follikülü olup ovulatio ile sonuçlanır. Ovulasyondan sonra, yırtılan Graaf follikülünün yerinde corpus luteum (sarı cisim) oluşur. Eğer gebelik gerçekleşmemiş ise corpus luteum 2 hafta progesteron salgılayarak görevini bitirir ve menstürasyon meydana gelir. Gerilemeye başlayan corpus luteumun yerinde zamanla bağ dokusu oluşur. Buna, corpus albicans denir.
Tuba Uterina (Salpınx =Fallop Tüpü) Tuba uterinalar, uterus fundusundan ovariumlara doğru uzanan yaklaşık 10 cm uzunluğunda ovumu ovariumdan uterusa nakleden bir çift muskuler borudur. Sağ-sol her bir salpinks lig. latum uterinin üst kısmında onun iki yaprağı arasında yer alır. Lig. Latum uterinin tuba uterinaya komşu bölümüne, mesosalpinx denir. Çok dar olan iç deliği (ostium uterinum tubae) cavitas uterinin üst köşesine, dış deliği ise (ostium abdominale tubae uterinae) karın boşluğuna açılır.
Tuba uterina; infundibulum, ampulla, isthmus ve intramural parça olmak üzere dört kısımda incelenir. İnfundibulum Tuba Uterinae: Tuba uterinanın ovarium tarafındaki geniş olan huni şeklindeki 2 cm lik kısmına denir. Ampulla Tuba Uternae: Tuba uterinanın en uzun ve orta bölümüdür. Duvarı incedir ve bu kısmın uzunluğu tuba uterinanın toplam uzunluğunun yarısı kadardır.
Isthmus Tuba Uterinae: İsthmus yaklaşık 2.5 cm uzunluğunda, uterusa yakın en dar bölümdür. Pars Uterina: (pars intramuralis) Tuba uterinanın, uterus duvarı içinde kalan en dar lümenli bölümüdür. Tuba uterinanın yaklaşık 1 cm, uzunluğunda olan intramural parçası uterusun üst köşesinden içeriye girer; uterusun kalın myometrium tabakasından geçerek ostium uterinum tubae yolu ile cavitas uteriye açılır.
Tuba uterinanın duvar yapısı, içi boşluklu organların duvar yapısına uyar. Tuba uterinanın duvarları dıştan içe doğru ; tunica serosa, tunica subserosa, tunica muscularis ve tunica mucosa olmak üzere dört tabakadan oluşur.
Uterus (Metra, Hystera, Rahim) Uterus, pelvis boşluğunda mesane ile rectum arasında yer alan, armut şeklinde ve kalın duvarlı, kas yapısında bir organdır. Uterus aşağıda vagina, yan-üst kısımlarda ise tuba uterinalar ile bağlantı halindedir.
Uterusun Bölümleri Corpus uteri, İsthmus uteri ve Cervix uteri olmak üzere üç kısımda incelenir.
Corpus uteri: Uterusun dış yüzünde, orta noktasının biraz aşağısında hafif bir darlık vardır. Bu darlığın üst kısmına denir. Corpus uterinin yukarısında tuba uterinaların giriş yerleri bulunur. Bu giriş yerleri horizontal bir çizgi ile birleştirildiğinde, üstte kalan kısma, fundus uteri denir. Fundus uteri kubbe şeklinde olup üzeri periton ile örtülüdür. Fundus uteri, uterusun en geniş kısmıdır ve salpinksier buraya tutunur. Corpus uteri, fundustan isthmusa doğru daralır.
Corpus uterinin iki yüzü vardır: Facies anterior: Vesica urinaria ile komşu olan ön yüz yassıdır ve periton ile örtülüdür. Uterus ile mesane arasındaki periton çıkmazına excavatio vesicouterina denir. Bu çıkmaz genelde boştur, bazen ince bağırsaklar tarafından doldurulabilir. Facies posterior: Enine konvekslik gösteren bu yüz periton ile örtülüdür. Uterus ile rectum arasındaki periton çıkmazına excavatio rectouterina (Douglas çıkmazı) denir. Bu yüz colon sigmoideum ile komşudur.
Corpus uterinin içindeki boşluğa cavitas uteri denir. Cavitas uteri, uterus duvarının kalın olması nedeniyle organın büyüklüğüne oranla daha küçük bir boşluktur. Cavitas uterinin ön ve arka duvarları daima birbirleri ile temas ettikleri için sagittal kesitlerde bir yarık şeklinde, koronal kesitlerde ise üçgen şeklinde görülür.
Cervix uteri: Corpus uteriden daha dar ve daha yuvarlaktır. Cervix uterinin orta bölümü, üst ve alt kısımlarından daha geniştir. Boyun bölümü içinde kalan uterus boşluğuna, canalis cervicis (servikal kanal) denir. Cervix uterinin vaginanın üçte iki üst kısmında kalan parçasına portio supravaginalis cervicis, vagina içinde yer alan kısmına ise portio vaginalis cervicis adı verilir. Burada, ostium uteri adı verilen ve cervix uteriyi vaginaya bağlayan bir delik vardır. Isthmus uteri: Uterus korpusu ile boynu arasında kalan bölümdür.
Uterusun Duvar Yapısı Uterusun duvarı dıştan içe doğru; perimetrium, (t.serosa) myometrium, (t.muscularis) endometrium (tunica mucosa) olmak üzere üç tabakadan oluşur.
Perimetrium: (Tunica Serosa): Bu tabakayı periton oluşturur. Periton; önde corpus uteriyi, arkada ise cervix uterinin supravaginal kısmını örter. Myometrium: (Tunica Muscularis): Uterus duvarının büyük bir kısmını oluşturur. Düz kas liflerinden yapılmış kalın bir tabakadır. Endometrium: (Tunica Mucosa): Corpus uterinin mukozası ovarial siklus boyunca proliferasyon, sekresyon, deskuamasyon ve rejenarasyon devrelerinden geçer. Endometriumda embriyonun beslenmesini sağlayan bol kan damarları ve bezler vardır.
Uterusun Bağları Lig. latum uteri: Uterusun kenarlarından pelvisin yan duvarlarına uzanan periton parçasıdır. Uterus ile beraber küçük pelvis boşluğunu iki kısma ayırır. Lig. latum uterinin mesosalpinx, mesoovarium ve mesometrium olmak üzere üç kısmı vardır. Lig. teres uteri: Tuba uterinanın ön-alt kısmında, lig. latum uterinin iki yaprağı arasında bulunur. Lig. transversum cervicis (=Lig. cardinale=mackenrodt bağı): En güçlü bağdır. Cervix uteri ve vaginanın forniksinden pelvisin yan duvarlarına uzanır.
Histerosalpingografide (H.S.G.) Anatomik Yapı Uterus boşluğuna kontrast madde verilerek uterus ve fallop tüplerinin yapısal ve işlevsel özelliklerini incelenmesidir.
VAGİNA (Colpos, Hazne) Vagina; yukarıda uterus boynu, aşağıda vulva arasında oblik olarak uzanan fibromuskuler boru şeklinde bir organdır. Vagina, vestibulum vaginae denilen ve iki labium minus arasında bulunan yarıktan başlayıp uterusa kadar uzanır. Vaginanın uzunluğu 8-10 cm kadardır, önde mesane ve urethra, arkada rectum ve canalis analis ile komşudur. Vaginanın üst ucu cervix uterinin portio vaginalisi içine uzanır. Cervix uteri ile vagina arasında oluşan çıkmazlara, fornix vaginae denir.
Vagina ve kadın dış genital organları
Vaginanın duvarları ile uterus boynunun portio vaginalisi arasında 4 adet çıkmaz oluşur. Bunlardan en derin olanı, arka fornikstir. Ureterin son kısmı mesaneye gelirken öne ve içe doğru vaginanın yan fornixlerine yakın seyreder. Mesaneye girerken vaginanın önünde yer alır. Aşağıda, vagina lümenini vagina girişine (vestibulum vaginae) bağlayan açıklığa, ostium vaginae denir. (Ostium vaginae, ostium urethrae externumun altında bulunur ve arkadan vaginayı vestibulum vaginaeya bağlar.
PERİNEUM (Perine, Apışarası) Küçük pelvisin tabanını oluşturan yumuşak dokular ve taşıdığı yapıların tümüne birden perine denir. Apış arasında kalan, eşkenar dörtgen şeklindeki bu bölgenin (regio perinealis) sınırları, önde symphysis pubica, yanlarda sağ-sol tuber ischiadicumlar, arkada koksiksin tepesinden geçen noktaları birleştiren çizgilerle gösterilir.
Perine Bölgesi
Eşkenar dörtgen şeklindeki perine, öğretim kolaylığı açısından, sağ-sol tuber ischiadicumlardan geçirilen biişhiadik çizgi ile iki üçgen alana ayrılır. Urogenital trigonda dış genital organlar, anal trigonda ise canalis analis ve anüs yer alır. Perine derisinin derininde diaphragma pelvis ve diaphragma ürogenitale olarak adlandırılan, kas (bu kaslar - pelvik çıkışı kapatan kaslar - başlığı altında kas bölümünde anlatılmıştır) ve zardan yapılı iki duvar bulunur.
Memeler (Mammae) Memeler göğüs ön duvarı üzerinde, medialde sternum ön kenarı, lateralde ön aksiller çizgi ile 2.-6. kostalar arasında bulunur. Yarım küre veya koni şeklinde olup büyüklüğü ve şekli ırk, yaş ve fizyolojik durumlara göre değişiklik gösterir. Meme dokusu, cooper bağları ile üzerindeki cilde bağlanır.
Memenin Yapısı
Yüzeyel fasya içinde, yuvarlak bir kitle halinde bulunan memelerin corpus mammae, areola mammae, papilla mammae olarak üç bölümü vardır. Meme cisminin tabanına, basis mammae denir.
Papilla mammae, meme cisminin ön yüzünün merkezinden aşağıya-dışarıya doğru uzanan, yaklaşık 1 cm yüksekliğinde silindirik veya konik bir yapıdır. Areola mammae; meme başının çevresindeki koyu pigmentli bölümdür. Meme başları ve areola, midklavikuler hat üzerinde bulunur.
Mediolateral-oblik Cranio-caudal Mamografi
Yetişkin bir meme parenkimi birbirinden bağımsız meme başı çevresinde sıralanmış en az 15 20 adet glandüler lobdan oluşur. Bu loblar bağ doku ile çevrelenmiştir ve her bir lob da meme başına açılan bir süt kanalı (duc. Lactiferi) etrafında toplanmış 10 ile 100 arasında değişen lobülden oluşur. Tüm loblar ana kanallara drene olur ve meme boyunca uzanırlar. Her bir ana kanal meme ucuna yaklaştığı zaman kapanarak genişler ve laktiferöz sinüsleri oluşturur.
Duktografide anatomik yapı
KAYNAKLAR: ÜREME SiSTEMi RADYOLOJiK ANATOMiSi 720S00060 Ankara, 2011 FERNER H. STAUBESAND, J. Sobotto Atlas of Human Anatomy, 10th ed. Münih, Urban & Schwarzenberg, 1982. FRANK H.Netter M.D. T. HANSEN John ph. D. Ġnsan Anatomisi Atlası, University of Rochester School of Medicine and Dentisty Rochester, Newyork, Nobel Tıp Kitabevleri, 2005. KAYA Tamer, Baki ADAPINAR, Yakup ÖZKAN, Temel Radyoloji Tekniği, Nobel Kitabevi, Bursa, 1997. MOELLER Torsten B., Emil REĠF (çeviri: Tevfik PINAR, danıģman: Sezgin ĠLGĠ), Radyografik Anatomi Cep Atlası, Hacettepe Doktorlar Yayınevi, Ankara, 2001. RENDE Leyla, Serpil KUZU, ġükran ġankazan, Anatomi ve Fizyoloji, Ġhlas Gazetecilik A.ġ. Ġstanbul, 2007. SÜZEN L. Bikem, Ġnsan Anatomisi ve Fizyolojisine GiriĢ, Birol A.ġ. Ġstanbul, 2000 2001. SÜZEN L. Bikem, Ġnsan Anatomisine GiriĢ, Akademi Basın ve Yayıncılık, Ġstanbul, 2006. SÜZEN L. Bikem, Sağlık Dili, Birol Basın Yayın Dağıtım ve Ticaret Ltd. ġti., Ġstanbul, 2002 2003. VURAL Ferudun, Kaya ÖZKUġ, Salih Murat AKKIN, A.Derya ERTEM, Ercan TANYELĠ, E. Zeynep VURAL, Anatomi Atlası, Birol A.ġ. Ġstanbul, 2001. YILDIRIM Mehmet, Ġnsan Anatomisi, Nobel Tıp Kitabevleri, Ġstanbul,1999. YILDIRIM Mehmet, Resimli Anatomi Sözlüğü, Yüce Yayınları, Ġstanbul, 1997. http://www.anatomyatlases.org/atlassofanatomy/index.shtml (10.02.2009) http://www. ect.downstate.edu/courseware/rad/atlas/ (10.02.2009) http://www.e-radiography.net (10.02.2009) http://www.rad.washington.edu/sitemap radiological anatomy (10.02.2009)