TÜRKİYE DE FARKLI NİTELİKTE ÜÇ KORUMA ALANINDAKİ EKOLOJİK SORUNLAR: BENZERLİKLER, FARKLILIKLAR VE EKOLOJİK PLANLAMA SÜRECİ Behzat GÜRKAN Hacettepe Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Ekoloji Anabilim Dalı Beytepe Ankara / TÜRKİYE bgurkan@hacettepe.edu.tr ÖZET Bu çalışma, Türkiye de yer alan ve ekosistem yapısı itibariyle birbirinden farklı özellikler gösteren üç doğal koruma alanında (Troya Tarihi Milli Parkı, Göreme Tarihi Milli Parkı ve Ayvalık Adaları Tabiat Parkı) sürdürülmüştür. Her bir alanın sahip olduğu ekosistem çeşitliliği ortaya konarak, ekosistemler üzerinde olumsuz etki yapabilecek etkenler ve mevcut ekolojik sorunlar irdelenmiştir. Seçilen üç alan, farklı nitelikte koruma alanları olmalarına karşın, karşı karşıya oldukları ekolojik sorunlar temelde denetimsizlik ve bilinçsizlikten kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, ekolojik planlama sürecinde ön planda yer alan biyolojik, kültürel ve jeomorfolojik kaynak değerlerinin yanında, bölge halkının sosyo-ekonomik durumu ve etkili bir denetim ağının kurulması da göz ardı edilmemelidir. Anahtar Kelimeler: Ekolojik planlama, Koruma alanları, Troya, Göreme, Ayvalık Adaları ECOLOGICAL PROBLEMS IN THREE PROTECTED AREAS WITH DIFFERENT PROPERTIES IN TURKEY: SIMILARITIES, DIFFERENCES, AND ECOLOGICAL PLANNING PROCESS ABSTRACT This study was conducted in three protected areas in Turkey (Troya Historical National Park, Göreme Historical National Park, and Ayvalık Islands Nature Park) which differs by means of ecosystem structure from each other. Ecosystem diversity of each area was determined; the factors that may effect negatively on ecosystems and the present ecological problems were examined. Even the three selected protected area has different properties, the ecological problems to which they exposed mainly result from uncontrolled activities and unconsciousness. Thus, addition to the biological, cultural and geomorphologic resources which primarily evaluated in ecological planning processes, socio-economical conditions of local people and to establish an effective controlling network should not be disregarded. Key Words: Ecological planning, protected areas, Troya, Göreme, Ayvalık Islands GİRİŞ Ekolojik sorunların, 1960 lı yıllardan beri giderek belirgin hale gelme-siyle toplumdaki korumacılık yaklaşımlarının giderek artığı görülmektedir. Ancak, başta salt tür temelinde yürüyen koruma yaklaşımları, giderek alan ve ekosistem temelli koruma yaklaşımlarına doğru bir evrim geçirmiştir (7). Bugün gelinen noktada, biyoçeşitliliğin korunması konusundaki çalışmaların, şemsiye türler ya da gösterge türler temel alınarak bütün ekosistemin korunmasına dayanan bütüncül ve ekolojik bir yaklaşımla sürdürülmesi en doğru yöntem olarak görünmektedir. Anadolu Yarımadası, gerek üç kıtanın kesişme noktasındaki konumu, gerekse topoğrafyasından kaynaklanan bariyerlerin (ör; Anadolu diagonali [6]) çokluğundan dolayı, yüksek bir biyolojik çeşitliliğe sahip olmasıyla Akdeniz Havzasında eşsiz bir yere sahiptir. Anadolu da birçok farklı ekosisteme çok kısa mesafeler içinde rastlanabiliyor olması, biyoçeşitlilik konulu çalışmalar için Türkiye yi eşsiz bir yer haline getirmektedir.
Bu çalışmanın amacı, Anadolu da yer alan üç koruma alanının ekosistem çeşitliliğinin ortaya konması ve alanlardaki mevcut ekolojik sorunların hem karşılaştırmalı olarak hem de bütünsel bir yaklaşımla irdelenmesidir. MATERYAL VE METOD Çalışma alanları Bu çalışmada, Anadolu nun biyolojik çeşitliliğini de ortaya koyacak şekilde farklı ekosistemlere sahip üç koruma sahası seçilmiştir. Alanlardan Troya Tarihi Milli Parkı ve Ayvalık Adaları Tabiat Parkı Kuzeybatı Anadolu -da, Göreme Tarihi Milli Parkı ise İç Anadolu da yer almaktadır (Şekil-1). Şekil 1. Çalışma alanlarının Doğu Akdeniz Havzasındaki konumu. Yaklaşık 13350 ha lık bir alanı kaplayan Troya Tarihi Milli Parkı nın sınırlarının belirlenmesinde Truva Antik Kenti nin bulunduğu alan merkez olarak alınmıştır. Benzer şekilde, Göreme Tarihi Milli Parkı nın sınırlarının belirlenmesinde bu yörede yer alan jeomorfolojik oluşumların büyük rolü vardır. Göreme Tarihi Milli Parkı, 9572 ha lık bir alanı kaplamaktadır. Ayvalık Adaları Tabiat Parkı ise, çalışılan diğer iki koruma alanından farklı olarak hem denizel ekosistem hem de karasal ekosisteme dayanılarak koruma alanı ilan edilen 17950 ha lık bir bölgeyi kapsamaktadır. Tabiat Parkı irili ufaklı 23 ada-dan oluşmaktadır. İklim Çalışma alanlarına en yakın meteoroloji istasyonlarına ait veriler, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü nden alınarak, her bir alanda hüküm süren iklimin bulunması için biyoiklimsel analizler (1) yapılmıştır (Tablo-1). Buna göre, üç çalışma alanında da, Anadolu nun büyük bir kısmında egemen olan Akdeniz iklimlerinin alt tipleri görülmektedir. Akdeniz ikliminin en önemli özelliği olan yaz kuraklığı devresinin ise, Göreme de üç ay, Ayvalık ve Troya da ise beş ay olduğu görülmüştür.
Tablo 1. Çalışma alanlarında hüküm süren biyoiklim tipi (Akman, 1999 a göre). Tabloda S, Akdenizliliğin bir ölçütü, P yıllık toplam yağış miktarı, m en soğuk ayın minimum sıcaklık ortalaması, Q ise sıcaklık-yağış emsalidir. S P (mm) m ( C) Q Biyoiklim tipi Göreme TMP 1 0.43 389.6-24.8 21.4 Troya TMP 2 1.93 610.0-11.0 12.7 Ayvalık ATP 3 0.13 647.1-7.6 46.5 Kışı buzlu, kurak-alt Akdeniz iklimi Kışı buzlu, çok kurak-üst Akdeniz iklimi Kışı buzlu, yarı kurak-üst Akdeniz iklimi 1 Göreme Tarihi Milli Parkı; iklimsel veriler Ürgüp meteoroloji istasyonundan alınmıştır. 2 Troya Tarihi Milli Parkı; iklimsel veriler Çanakkale meteoroloji istasyonundan alınmıştır. 3 Ayvalık Adaları Tabiat Parkı; iklimsel veriler Ayvalık meteoroloji istasyonundan alınmıştır. Arazi çalışmaları Arazi çalışmaları, Nisan-Haziran 2001 tarihleri arasında her bir alanda üçer kez gerçekleştirilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında 1:25000 lik ölçekte topoğrafik haritalardan yararlanılmıştır. Arazi çalışmaları, geniş bir uzman grubuyla birlikte gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar sırasında flora ve vejetasyon yapısı, böcek ve omurgalı hayvan faunaları, koruma alanlarına yakın yerleşim-lerdeki arıtma ve çöp deponi sistemleri de ayrıntılarıyla incelenerek, elde edilen veriler Anonymous (2001a, 2001b ve 2001c) de ayrıntılarıyla sunulmuştur. Bu makale, bu çalışmalardan elde edilen verilerin ve varılan sonuçların ekolojik yönden yorumlanmasını içermektedir. BULGULAR Çalışma alanlarından elde edilen verilere göre, üç koruma alanının ken-dine özgü ekosistemlere sahip olduğu görülmüştür. Ayvalık Adaları Tabiat Parkı nın, ekolojik açıdan en önemli kısmını denizel ekosistemi oluşturmaktadır. Tabiat Parkı nda yer alan adalarda ise, çok fazla sayıda türe rastlanmamıştır. Yöredeki halkın en büyük geçim kaynakla-rından birini turizm sektörü oluşturmaktadır. Ayrıca, balıkçılık da önemli bir geçim kaynağıdır. Troya Tarihi Milli Parkı nda da ekolojik açıdan önemli değerlendiril-mesi yapılabilecek kadar kritik bir habitat ya da tür bulunmamaktadır. Karasal ekosistem üzerinde yoğun insan baskısı nedeniyle habitat sürekliliğini de gözle-mek olanaklı değildir. Tarım alanları, Milli Park alanının büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Milli Park ın gerek içinde gerekse civarında yer alan köylerin ise, sosyo-ekonomik durumu oldukça düşük seviyededir. Göreme Tarihi Milli Parkı nda da benzer şekilde alanın çoğunda tarım alanları hakimdir. Ayrıca, alanın Milli Park olarak ilan edilmesine neden olan jeomorfolojik oluşumlar (Peribacaları) ise, alandaki ikinci önemli arazi parça-sını oluşturmaktadır. Gerçek bozkırı oluşturan bitki türlerinin oldukça nadir ve ancak jeomorfolojik oluşumların aralarına sıkışmış vaziyette bulunduğu da gözlenmiştir. Çalışılan üç koruma alanında sürdürülen insan faaliyetleri Tablo-2 de karşılaştırmalı olarak verilmiştir.
Tablo 2. Üç koruma alanı üzerindeki insan faaliyetleri ve oluşturdukları ekolojik sorunlar. FAALIYET AYVALIK GÖREME TROYA DİĞER TURİZM SU ARIM Bilinçsiz sulu tarım yapılması Bilinçsiz suni gübreleme Bilinçsiz insektisit/herbisit kullanımı Anız yakımı Aşırı yeraltı suyu kullanımı Kanalizasyonun akarsuya verilmesi Kanalizasyonun denize verilmesi Sanayi atığının akarsuya verilmesi Motorlu taşıt trafiği Sulak alan kurutulması Aşırı ziyaretçi baskısı Avcılık Ağaç kesimi Otlatma Kontrolsüz çöp dökümü Toprak tuzlanması Yer yer deniz kirliliği Kaçak yazlık bina yapımı Scuba dalışlarıyla ve trol tekneleriyle kaçak avcılık Kontrolsüz hayvan otlatması Toprağın fakirleşmesine neden olmaktadır Biyolojik zinciri olumsuz etkilemektedir Toprağı fakirleştirmektedir Jeomorfolojik oluşumlara zarar vermektedir Jeomorfolojik oluşumlar için zararlı Kayıt dışı avcılık Yakacak amaçlı ağaç kesimi Var Baraj nedeniyle su kuşlarının yaşama ortamının ortadan kalkması Biyolojik zinciri olumsuz etkilemektedir Toprağı fakirleştirmektedir Kayıt dışı avcılık Yakacak amaçlı ağaç kesimi Var TARTIŞMA Çalışılan üç koruma alanında da temel sorunların kaynağı olarak üç ana başlık ön plana çıkmaktadır: tarım sektörü, su kaynaklarının bilinçsiz kullanımı ve yoğun turizm faaliyetleri. Tarımsal üretimin gün geçtikçe verimsiz hale geldiği Türkiye de, buna bir de çiftçinin bilinçsiz sulama, gübreleme ve aşırı insektisit herbisit kullanımı gibi etmenler de eklenince, tarımdaki yarar zarar dengesi giderek olumsuz yön-de etkilenmektedir. Nispeten daha denizel bir alanı kapsayan Ayvalık Adaları Tabiat Parkı, tarıma elverişli toprakların az olması ve bölgedeki istihdamın daha çok kıyı turizmine ve balıkçılığa yönelik olması dolayısıyla tarım sektörü de alanda önemli bir yere sahip değildir. Ancak, diğer iki koruma alanında tarım alanları olukça önemli bir alan kaplamaktadır. Dolayısıyla, tarımda bilinçsiz bir şekilde kullanılan ilaçlar ve gübreler, ekosistemde kirliliğe yol açmaktadır. Ayvalık Adaları Tabiat Parkı nda yer alan adaların oldukça küçük yüzöl-çümüne sahip olması nedeniyle, ada biyocoğrafyası kuramında da öngörüldüğü gibi (5) fazla sayıda tür bulunmaması doğaldır. Bundan dolayı, denizel ekosis-tem Tabiat Parkı nın en önemli kaynak
değeri olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak, alanda tarım sektöründen kaynaklanan bir sorun bulunmasa da, sucul ekosistemi kirletici birçok faaliyete rastlanmıştır. Kayıt dışı ve kaçak avcılık her üç alanda da ekosistemi tehdit eden bir etmen olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle, Ayvalık Adaları Tabiat Parkı -nın sahip olduğu su altı biyolojik zenginliğin korunması açısından, bu bölgede denetimlerin daha sıkılaştırılması gerekmektedir. Bütüncül olarak bakıldığında, farklı nitelikte koruma alanları olmalarına karşın, bu üç alanın karşı karşıya oldukları ekolojik sorunların temelinde dene-timsizlik ve bilinçsizlik yer almaktadır. Buna koruma alanları içerisinde ve civa-rında yaşayan halkın sosyo-ekonomik durumunun çok iyi olmamasının eklenmesi de, ekosistemlerin sürdürülebilirliği açısından endişe verici olumsuz-luklar yaşanmasına yol açmaktadır. Bu nedenle, ekolojik planlama sürecinde ön planda yer alan biyolojik, kültürel ve jeomorfolojik kaynak değerlerinin yanın-da, bölge halkının sosyo-ekonomik durumu ve etkili bir denetim ağının kurul-ması da göz ardı edilmemelidir. KAYNAKÇA Akman, Y. 1999. İklim ve biyoiklim: Biyoiklim metodları ve Türkiye iklimleri. Kariyer Matbaacılık Ltd. Şti., Ankara. Anonymous. 2001a. Göreme Tarihi Milli Parkı Uzun Devreli Gelişme Planı Analitik Etüt Projesi Sonuç Raporu. T.C. Orman Bakanlığı Milli Parklar Av ve Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü Milli Parklar Dairesi Başkanlığı, Ankara. Anonymous. 2001b. Troya Tarihi Milli Parkı Uzun Devreli Gelişme Planı Analitik Etüt Projesi Raporu. T.C. Orman Bakanlığı Milli Parklar Av ve Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü Milli Parklar Dairesi Başkanlığı, Ankara. Anonymous. 2001c. Ayvalık Adaları Tabiat Parkı Uzun Devreli Gelişme Planı, T.C. Orman Bakanlığı Milli Parklar Av ve Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü Milli Parklar Dairesi Başkanlığı, Ankara. Cox, C.B., Moore, P.D. 1985. Biogeography, Blackwell scientific publications, Oxford. Demirsoy, A. 1996. Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası. METEKSAN, Ankara. Stiling, P.D. 1992. Introductory Ecology. Prentice Hall, NewJersey.