Çoğulortam Destekli Coğrafi Bilgi Sistemi Uygulaması: Osmanlı Kaleleri Bilgi Sistemi Seddülbahir ve Kumkale 17. yüzyılın ortalarında, Çanakkale Boğazı girişinde her iki kıtada karşılıklı olarak Osmanlı Validelerinden, IV. Mehmet in annesi Hatice Turhan Sultan tarafından, artan Venedik saldırılarına karşı öncelikle boğazların, sonrasında İstanbul un güvenliğini sağlamak amacıyla yaptırılmışlardır. Kumkale ve Seddülbahir kaleleri, geçirdikleri depremler gibi doğal etmenlerin ve insan etkilerinin yanı sıra başta Gelibolu Savaşları olmak üzere bölgedeki savaşlar sırasında top atışına maruz kalmaları nedeniyle çok yıpranmış ve o dönemden beri onarım, restorasyon ya da dokümantasyonlarına yönelik herhangi bir proje uygulamaya konmamıştır. Zamanın, doğanın ve insan faktörünün çok güçlü yıpratıcı etkilerinden dolayı günden güne eriyen ve yok olan kültürel miraslarımız beraberinde tarihimizden de parçaları götürmektedir. Bu gerçekten hareketle, İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi Anabilim Dalı ve Koç Üniversitesi Tarih Bölümü arasında yapılan protokol kapsamında Seddülbahir ve Kumkale nin dokümantasyonu projesi başlatılmıştır. 1997 yılında başlayan ölçme kampanyalarının 2002 yılında son bulması planlanmaktadır. Ölçme kampanyalarında sanat tarihçileri, tarihçiler, Osmanlı tarihçileri, arkeologlar, mimarlar ve jeodeziciler gibi birbirinden farklı disiplinler görev almakta ve disiplinlerarası ortak bir çalışma ortaya çıkmaktadır. Tüm bu çalışmalar bir Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) içerisinde birleştirilmekte ve dokümantasyon projesinin daha hızlı ve etkili bir biçimde yürütülmesi ve yorumlanması sağlanabilmektedir. Geliştirilmekte olan multimedya tabanlı coğrafi bilgi sistemi, öncelikle proje ekibine yönelik olarak 17. yüzyıldan günümüze kalelerde, özellikle yaşadığı savaşlar sonucunda mimari ve sosyal olarak meydana gelen değişiklikleri ortaya koyması, sonraki aşamada ise kaleler ile ilgilenen herkesin internet üzerinden erişebileceği bir coğrafi bilgi sistemi uygulaması haline dönüştürülmesi hedeflenmektedir. Kalelerin dokümantasyonu çalışmaları için en temel veri grubu yeterli doğruluktaki konumsal veridir. Buradan hareketle 1997 yılında başlayan ölçme kampanyaları sürecinde kalelerin ve çevresinin haritalarının oluşturulması ve tarihi yapıların mimari planlarının üretilmesi için bir jeodezik yapı oluşturulmuştur. Çok sayıda jeodezik ölçme; uydulara dayalı bir ölçme yöntemi olan GPS (Global Positioning System Global Konum Belirleme Sistemi) ve yersel ölçme sistemi olan TPS (Terrestrial Positioning System) yöntemleri kullanılarak yapılmaktadır. Tarihi objelerin her bir detayına ait jeodezik ölçüler ve konumsal veriler üretilen büyük ölçekli haritalarla (1:500, 1:100) amaca uygun şekilde görselleştirilmektedir. Tarihi mirasımızın mimari ayrıntıları da yapılan jeodezik ölçümler ve mimari planlarla en iyi şekilde ortaya çıkarılmaktadır. Projedeki jeodezik yapı Türkiye Ulusal Temel GPS Ağı (TUTGA) üzerine kurulmuştur. TUTGA nın datumu ITRF96 (International Terrestrial Reference Frame, Epoch 1996) olup WGS84 datumuna yakın bir datumdur. Bu koordinat sistemi 3D+T (X, Y, Z + Time) koordinatlarını vermektedir. 1
Ölçmeler sonucunda her bir kale için nirengi ve poligon noktalarından oluşan yaklaşık 60 noktalı jeodezik kontrol ağı kurulmuş ve bu noktalara dayanarak yaklaşık 8000 yapı detay noktası TPS yöntemiyle yaklaşık 18000 topografya detay noktası da GPS yöntemiyle ölçülmüştür ve tüm bu noktaların koordinatları ITRF96 datumunda düzlem koordinatları (Sağa, Yukarı) olarak hesaplanmıştır. Yapılan jeodezik hesaplamalar sonucunda elde edilen koordinatlar kullanılarak kalenin harita ve planları AutoCAD Land Development Desktop yazılımı kullanılarak üretilmiş, yanlış ve eksik olan ölçüler grafik ortamda saptanmıştır. Farklı ölçme yöntemlerinden elde edilen veriler AutoCAD Land Development Desktop yazılımının farklı katmanlarına yerleştirilip ihtiyaca göre kullanılmışlardır. Bir taraftan kalelerin şimdiki durumlarını gösteren büyük ölçekli haritalar ve mimari planlar üretilirken diğer taraftan da yerli ve yabancı arşivlerde yapılan araştırmalar ile kalelerin yapılışından günümüze kadar olan durumunu ve değişimlerini gösteren haritalar, sözel veriler, fotoğraflar toplanmaktadır. Böylece günümüze kadar kalelerde meydana gelen değişiklikler belirlenebilecek, bu değişikliklere neden olan politik, sosyal, kültürel, ekonomik ve doğal etmenlerin neler olduğu ve ne şekilde etkidiği, tarihimizdeki diğer önemli ayrıntılarla birlikte gün ışığına çıkarılabilecektir. Kale Coğrafi Bilgi Sistemlerinin oluşturulmasında dikkat edilen bir diğer önemli nokta da öznitelik bilgilerinin belirli standartlarda sisteme entegre edilmeleridir. Öznitelik bilgilerinin standartlarının ilk planda belirlenmesi, çok yoğun veri grubundaki birbirinden yapı olarak çok farklı verilerin ilişkilerinin kurulmasında ve istenilen sonuca doğru ve efektif ulaşılmasında önemlidir. Her türlü bilginin CBS ortamında belirli standartlara uygun olarak alınması, bu bilgilerin bir veri tabanı çöplüğünde kaybolup gitmemeleri ve sonraki zamanlarda kolayca güncellenebilmeleri açısından da büyük önem taşımaktadır. Hatta belirlenecek standartlar Uluslararası Standart Belirleme Servisinin (ISO) ya da teknik yönetmeliklerin belirlemiş olduğu standartlar olmalıdır. Proje kapsamında veri tabanı olarak MS Access programı kullanılmaktadır ve CBS yazılımı olan AutoCAD Map ile de sorunsuz çalışmaktadır. Yeterli doğrulukta ve standartta toplanan konum ve öznitelik bilgileri ilişkisel veritabanlarında kullanışlı bir şekilde organize edilip, grafik veri ve öznitelik bilgi ilişkileri sağlandıktan sonraki adım sistemin görselliğinin ve kullanışlığının arttırılmasıdır. Bu da multimedya uygulamaları ile desteklenerek yapılabilmektedir. Mevcut CBS programları kullanıcılara sorguladıkları veya analiz ettikleri bilgilere en çabuk ve en doğru şekilde ulaşmalarını sağlamaktadır. Fakat diğer taraftan CBS kullanıcıları bilgi sistemindeki verilere, bilgilere, sorgulamalara ve analiz sonuçlarına değişik şekillerde görselleştirilmiş, çekici bir şekle getirilmiş, kendilerine sistemin bir parçası olduklarını hissettiren ve sisteme daha bilinçli soru sormalarını sağlayan uygulamalardan yoksun kalmaktadırlar. Kalelerin Coğrafi Bilgi Sistemi çalışmasına geçmeden önce pilot çalışma olarak geliştirilen Kumkale Mezarlığı Coğrafi Bilgi Sistemindeki uygulamalarda kullanıcıyı mezarlıktaki bir kaplumbağa yönlendirmektedir. Proje ekibi çalışmalar süresince mezarlıktaki bir kaplumbağanın her zaman mezarlıktaki bir dut ağacı etrafında bulunduğunu ve dut yediğini farketmiştir. Dut ağacı da mezarlıktaki en yaşlı canlı 2
olarak dikkati çekmektedir. Oluşturulan bilgi sistemi senaryosunda kullanıcı, mezarlıkla ilgili bilgilere dut ağacı üzerinde akan yazılarla ulaşmakta, kaplumbağa sihirli sopası ile taşlara dokunarak taşların fotoğraflarına ve küçük animasyonlara ulaşılmasını sağlamakta ve konuşarak da o mezar taşı ile ilgili önemli bilgileri vermektedir. Buradaki amaç kullanıcının bilgi sisteminden en üst düzeyde yararlanmasını ve bilgilere akılda kalıcı şekilde ulaşabilmesini sağlamaktır. Kullanıcı bu ve benzeri araçları kullanarak kendisine verileni daha iyi anlamakta ve kendisini sistem içersinde daha iyi yönlendirebilmekte ve sisteme doğru soruları sorabilmektedir. Multimedya uygulamaları ve kartografik görselleştirmeler ile zenginleştirilen, tematik haritalarla desteklenen bir CBS uygulaması kullanıcıyı kendine bağlayabilir. Ne yazık ki tüm bunları gerçekleştirecek bir CBS programı bulunmamaktadır. Bu durumda CBS programları multimedya ve grafik yazılımları ile desteklenmeli, aralarındaki ilişkiler kurulmalıdır. Proje kapsamında CBS uygulamaları için Autodesk in AutoCAD Map yazılımı kullanılmakta ve uygulamalar Studio MAX, Photoshop, Macromedia Flash gibi programlar ve bazı plug-in lerde kullanılarak desteklenmektedir. Proje süresinde tüm bunların bir arada ve optimum bir şekilde nasıl daha verimli kullanılacakları konusunda çalışmalar yapılacaktır. Düşünülen ilk adım, oluşturulan üç boyutlu (3D) mezarlık coğrafi bilgi sisteminin Autodesk in MapGuide yazılımı kullanılarak internetten yayınlanmasıdır. AutoCAD Land Development Desktop da oluşturulan 3D arazi modeli, 3D doğal objeler ile Studio MAX 4.0 da oluşturulan 3D mezar taşları kullanılarak CBS sorgulamaları ve analizleri üç boyutlu bir ortamda çok daha görsel olarak AutoCAD Map kullanılarak yapılmaktadır. Mezarlık için geliştirilen 3D CBS uygulaması kaleler için dört boyutlu (4D) olarak geliştirilmektedir. Çünkü kalelerin zaman içindeki değişimlerinin belirlenmesinde zaman da bir boyut olarak değerlendirilmek durumundadır. Örneğin kalelerin 1. Dünya Savaşı öncesi ve sonrası baz alınarak yapılacak karşılaştırmalarda zaman bir boyut olarak alınmaktadır. Projede, CAD yazılımı olarak AutoCAD Land Development Desktop ve CBS yazılımı olarak da AutoCAD Map in seçilmesinin nedenleri arasında grafik veriler için DWG formatının tüm benzer amaçlı programlarda tanımlı olması, bu yazılımın varolan çizim programları arasında CAD yönü en kuvvetli programlardan biri olması ve proje için gerek jeodezik ölçümlerden harita üretilmesi gerekse de mimari planların çiziminde bunun önemli bir unsur olması, birden farklı disiplinin buluştuğu bu projede herkesin bir parça da olsa tanıdık olduğu çizim programının AutoCAD olması gösterilebilir. En önemli nedeni ise AutoCAD Land Development Desktop ve AutoCAD Map programlarının kullanıcıya uygulamalarını daha verimli hale getirebilecek, programın tanımlanmış (default) özelliklerinin dışında kullanılabilmesini sağlayacak program parçacıkları (LISP) yazma ve bunları sisteme entegre etme olanağını vermesidir. Çalışmanın bu evresinden sonraki aşamasında kurulan bilgi sisteminin internet üzerinden erişilebilirliği sağlanacaktır. Multimedya özellikleri ile zenginleştirilmiş coğrafi bilgi sistemi sayesinde konu ile ilgili herkes istediği bilgilere, kalelere gitmeksizin bilgisayar başında, kolay ve etkili bir şekilde ulaşabilecektir. 3
Gerek haritaların üretilmesi gerekse de kale coğrafi bilgi sistemi kurulması çalışmalarına İstanbul Teknik Üniversitesi Jeodezi Anabilim Dalı IGS-ISTA Uydu Gözlem ve Veri Değerlendirme Laboratuvarında devam edilmektedir. Proje ile ilgili daha ayrıntılı bilgilere, multimedya ve coğrafi bilgi sistemi uygulamalarına http://www.seddulbahir-kumkale.com adresinden ulaşabilirsiniz. Şekil 1: Mezarlığın Flash programı kullanılarak yapılan multimedya uygulaması Şekil 2: Studio MAX da tasarlanan mezar taşı 4
Şekil 3: AutoCAD Land Development Desktop programı kullanılarak üretilen mezarlığın 3D arazi modeli 5
Şekil 4: AutoCAD Map te üretilen Mezarlık Coğrafi Bilgi Sistemi Araş. Gör. Caner Güney İTÜ Jeodezi Anabilim Dalı guneycan@itu.edu.tr 6