T.C. EKONOMİ BAKANLIĞI PİYASA GÖZETİMİ VE DENETİMİ 2015 YILI RAPORU 1
İçindekiler I. GİRİŞ... 4 II. 2015 YILINDA PGD ALANINDA KAYDEDİLEN ÖNEMLİ GELİŞMELER... 6 ULUSAL PGD STRATEJİSİ (2015-2017)... 6 PGD ALANINDA YÜRÜTÜLEN DİĞER ÇALIŞMALAR... 9 III. TÜRKİYE DE PGD NİN YILLARA GÖRE GELİŞİMİ... 10 1. PGD YE AYRILAN KAYNAK... 10 2. DENETİMLERİN YÖNLENDİRİLMESİ... 14 A. ŞİKÂYET ÜZERİNE DENETİMLER... 14 B. İNTERNET SATIŞLARINA YÖNELİK DENETİMLER... 16 C. KAZA/YARALANMA VERİLERİ ÜZERİNE DENETİMLER... 16 3. DENETİM SONUÇLARI... 17 A. DENETLENEN ÜRÜN PARTİ SAYILARI... 17 B. UYGUNSUZ/GÜVENSİZ ÜRÜN PARTİ SAYILARI... 20 C. İTHAL ÜRÜN/YERLİ ÜRÜN AYRIMI... 22 D. DENETİM ŞEKLİ (TESTE GÖNDERİLEN ÜRÜN SAYILARI)... 25 4. UYGULANAN İDARİ PARA CEZALARI VE ALINAN ÖNLEMLER... 29 A. İDARİ PARA CEZALARI... 29 B. ALINAN ÖNLEMLER... 30 IV. SONUÇ VE ÖNERİLER... 32 V. EKLER... 34 2
KISALTMALAR TABLOSU AB BSTB BTK ÇSGB ÇŞB EB EPDK GTB GTHB OECD PGD PGDBİS PROSAFE SB TAIEX TAPDK TOBB TÜDEF UDDer UDHB UKAY Avrupa Birliği Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ekonomi Bakanlığı Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Piyasa Gözetimi ve Denetimi Ulusal Piyasa Gözetimi ve Denetimi Bilgi Sistemi Avrupa Ürün Güvenliği Forumu Sağlık Bakanlığı Avrupa Komisyonu Teknik Destek ve İşbirliği Ofisi Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Tüketici Dernekleri Federasyonu Uygunluk Değerlendirmesi Derneği Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Ulusal Kaza Yaralanma Veri tabanı 3
2015 YILI PİYASA GÖZETİMİ VE DENETİMİ RAPORU I. GİRİŞ Ülkemizde on farklı kamu kuruluşu tarafından yürütülen piyasa gözetimi ve denetimi (PGD) faaliyetleri Ekonomi Bakanlığınca ulusal düzeyde koordine edilmektedir. Koordinasyon görevinin önemli bir parçasını ise, yürütülen denetimlerin sayısal verilerden hareketle değerlendirilmesi amacıyla hazırlanan raporlar oluşturmaktadır. Yıllık olarak yayınlanan raporlarla sistemde yıllar içerisinde görülen gelişmeler ortaya konulmakta, sorunlar ve bu sorunların çözümüne yönelik öneriler sunulmaktadır. PGD ile ilgili 2015 yılı içerisinde kaydedilen önemli bir gelişme Piyasa gözetim ve denetim sistemlerinin işleyişi değerlendirilerek, etkin bir uygulama mekanizması oluşturulması eyleminin 64. Hükümet Eylem Planı na dahil edilmesidir. Bu eylem kapsamında, PGD nin daha etkin yapılabilmesi için, uluslararası örnekler ve ülkemizdeki mevcut durumun ve işleyişin analiz edilmesi, yapılanma modeli önerileri getirilmesi ve PGD kuruluşlarının da katkıları alınarak oluşturulacak modelin hayata geçirilmesi için gereken hukuki düzenlemelerin yapılması çalışmaları Ekonomi Bakanlığı koordinasyonunda sürdürülmektedir. Bu itibarla raporda yer alan tespitler ve öneriler, söz konusu çalışmalar kapsamında ülkemiz sisteminin etkinleştirilmesi açısından önemli veri kaynakları olarak ele alınacaktır. Avrupa Birliği (AB) uygulamaları da göz önünde bulundurularak tespit edilen metodoloji 1 çerçevesinde hazırlanan ilk rapordan bu yana bu metodolojiye uygun ve kıyaslanabilecek formatta veri sağlayabilen kuruluşlar raporda ağırlıklı olarak ele alınmaktadır. Her geçen yıl daha çok kuruluş istenilen nitelikte veri sağlamaktadır. Bu raporda Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (BSTB), Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB), Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB), Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB), Gümrük ve Ticaret Bakanlığı (GTB), Sağlık Bakanlığı (SB), Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) ile Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu na (BTK) ait veriler bir arada ele alınıp değerlendirilmiştir. Bu yılın raporunda geçtiğimiz yıllardan farklı olarak GTHB nin verileri de yapılan genel değerlendirmeler ve grafikler içerisinde yer almaktadır. Gerek bu kuruluşların gerekse bu formatta veri sağlayamayan diğer kuruluşların sorumlu oldukları bazı ürün kategorileri ise özel koşulları nedeni ile genel değerlendirmenin dışında tutulmuşlardır. Bu istisnalara ilişkin açıklamalar aşağıda yer almaktadır: BSTB tarafından 2015 senesinde yasal metroloji ürün grubuna ilişkin veriler ürün parti bazında sağlanmış ancak bu veriler bir önceki yılın verileri ile kıyaslanamadığından bu ürün kategorisine ilişkin verilere tablo ve grafiklerde yer verilmemiştir. Petrol ve LPG ürünleri ise aslen EPDK sorumluluğunda olup, 2015 yılı verilerinde bu Kurum ile BSTB tarafından sağlanan verilerde farklılıklar olduğundan, bu alanda EPDK verileri temel alınmıştır. Bu nedenle, tablo ve grafiklere bu ürünlere ait veriler de yansıtılmamıştır. 1 Avrupa Komisyonu nun ilk olarak 2008 yılında hazırlayarak kamuoyuyla paylaştığı, AB üye ülkelerinde gıda dışı tüketici ürünlerinin denetimi ile ilgili performans değerlendirmesine imkan sağlayan verilerin derlendiği Tüketici Piyasaları Karnesi çalışmasında kullanılan metodoloji göz önünde bulundurulmuştur. 4
ÇŞB katı yakıtlara ilişkin verilerini, ilgili mevzuatta öngörülen süre içerisinde sunamadığından Raporun metin kısmında Bakanlığın yalnızca yapı malzemeleri ürün grubuna ilişkin denetim verilerine yer verilmiştir. Bakanlığın daha sonra sağladığı katı yakıtlar ürün grubuna ilişkin veriler ekli tablolarda yer almaktadır. SB tarafından denetlenen kozmetik ürünlerde yapılan denetimlerde tespit edilen kaçak/sahte ürünlere ilişkin veriler genel değerlendirmeye dâhil edilmemiştir. Ayrıca rapor içerisindeki hiçbir grafik ve yorumda da bu verilere yer verilmemiştir. Bunun nedeni Bakanlıkça sağlanan bu verilerin, benzer nitelikte veri sağlamayan diğer PGD kuruluşları ile karşılaştırılmasının uygun görülmemesidir. EPDK ve TAPDK sorumluluğundaki ürünlerin yapısı gereği parti sayısı kavramının tam olarak karşılığı bulunamadığından ve bu alanda sağlanan veriler akaryakıtta marker kontrolü, alkol ve tütün mamullerinde bandrol kontrolleri gibi esas itibarıyla kaçakçılıkla mücadele amaçlı yürütülen denetimleri kapsadığından, bu iki kurumun verilerine rapordaki grafiklerde yer verilmemiştir. Bununla birlikte, yukarıda belirtilen veriler rapor içerisinde ayrıca değerlendirilmiştir. Rapor ekinde tablolar halinde sunulan verilere dair açıklamalar aşağıda yer almaktadır. 1. Girdiler: a) Bütçe ve denetim elemanı sayısı ile laboratuvar imkânlarının gösterildiği iki tablo (Tablo-1 ve Tablo-2), b) Yetkili kuruluşları belli bir üründe PGD faaliyeti için harekete geçiren şikâyet/ihbar bilgileri, kaza/yaralanma verileri ile internet satışlarının yer aldığı bir tablo (Tablo-3) 2. Çıktılar: Gerçekleştirilen denetimler, denetimlerin içeriği, denetimlerde elde edilen bulgular ve uygulanan cezai yaptırımlar tablosu (Tablo-4) 3. Etki/Sonuçlar: Güvensizliği nedeniyle piyasaya arzı durdurulan, piyasadan toplatılan, imha edilen veya düzeltici önlem uygulanan ürünlere ilişkin tablo (Tablo-5) 5
II. 2015 YILINDA PGD ALANINDA KAYDEDİLEN ÖNEMLİ GELİŞMELER ULUSAL PGD STRATEJİSİ (2015-2017) PGD kuruluşları, ilgili diğer kamu kuruluşları, Uygunluk Değerlendirmesi Derneği (UDDer) ve Tüketici Dernekleri Federasyonu nun (TÜDEF) da katkılarıyla EB tarafından hazırlanan 2015-2017 yıllarına yönelik Ulusal Piyasa Gözetimi ve Denetimi Stratejisi, 4 Kasım 2014 tarihinde Piyasa Gözetimi ve Denetimi ve Ürün Güvenliği Değerlendirme Kurulu tarafından kabul edilmiştir. 2015-2017 yıllarını kapsayan Strateji ile ülkemizde yürütülen PGD faaliyetlerinin etkinleştirilmesi amacıyla sistemin sorunlarının giderilmesi için varılması gereken hedefler belirlenmekte ve bu hedeflere ulaşmak için yürütülecek çalışmalar takvime bağlanmaktadır. Strateji nin ana hedefi, PGD faaliyetlerinin, daha etkin, verimli ve işlevsel yürütülecek biçimde güçlendirilmesidir. Bu ana hedefe ulaşmak için altı farklı stratejik amaç belirlenmiş ve bu kapsamda yapılacak çalışmalar detaylandırılmıştır. Strateji kapsamında öngörülen amaç ve alt hedefler ile 2015 sonu itibarıyla gelinen aşama aşağıdaki tabloda sunulmaktadır. STRATEJİK AMAÇ HEDEFLER AÇIKLAMA Stratejik Amaç 1: PGD ye ilişkin hukuki ve idari altyapının güçlendirilmesi 1.1. Hukuki altyapının güncellenmesi 1.2. Görev dağılımının etkinleştirilmesi 1.3. Denetimle görevli personelin niteliklerinin güçlendirilmesi 4703 sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun un yerine geçmek üzere hazırlanan Ürün Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanun Taslağı Mayıs 2015 itibariyle Başbakanlığa sevk edilmiş, ancak hükümet değişikliği nedeniyle, yeniden değerlendirilmek üzere, Kasım ayında EB ye iade edilmiştir. PGD kuruluşlarının görüşleri çerçevesinde mükerrer denetime konu olan, denetlenmeyen ve kuruluşlarca denetlenmesi talep edilen ürünler tespit edilmiştir. Herhangi bir kuruluşun görev alanına girmeyen ürünlerle ilgili mevcut mevzuatın taranması ve varsa eksikliklerin tamamlanmasına dair çalışmalar sürdürülmüştür. Denetimle görevli personele ek ödeme yapılması konusunda hazırlanan taslak mevzuata Devlet Personel Başkanlığı nın olumlu görüşü alınmış ancak Maliye Bakanlığı nın müspet ya da menfi görüşü alınamamıştır. 6
GTB, ÇŞB, BSTB, ÇSGB, BTK, GTHB ve SB denetmenlere yönelik hizmet içi eğitimler düzenlemiştir. Stratejik Amaç 2: Denetimlerin etkinliğinin artırılması Stratejik Amaç 3: Bilgi teknolojilerinin etkin kullanımı 2.1.PGD de stratejik planlamanın geliştirilmesi 2.2. Kimyasal risklerin denetlenmesine ağırlık verilmesi 2.3.İnternet denetimlerinin etkinleştirilmesi 3.1.Ulusal PGD Bilgi Sistemi ne (PGDBİS) düzenli veri girişinin sağlanması, PGDBİS in geliştirilmesi Ayrıca BSTB ve SB performans izleme faaliyetlerine başlanabilmesi için gerekli çalışmaları sürdürmüştür. Stratejik planlama konusunda AB örneklerinin detaylı incelenmesi amacıyla, Fransa, İsveç, Belçika ve Litvanya dan uzmanlar ile PGD kuruluşlarından temsilcilerin katılımı ile 28 Eylül 2015 tarihinde Ankara da bir çalıştay düzenlenmiştir. PGD kuruluşlarınca 2015 yılına dair sektörel denetim programları hazırlanmış ve bu programları da içerecek şekilde hazırlanan Ulusal PGD Programı Avrupa Komisyonu na iletilmiştir. BSTB, GTHB, ÇSGB, GTB, SB, BTK ve TAPDK ürün grupları bazında denetim rehberleri hazırlamıştır. ÇŞB tarafından REACH Tüzüğü nü uyumlaştırmak üzere hazırlanan Kimyasalların Kaydı, Değerlendirilmesi İzni ve Kısıtlanması Hakkında Yönetmelik Taslağı Avrupa Komisyonu na iletilmiş ve Komisyon un taslağa ilişkin görüşü alınmıştır. GTB, TAPDK ve ÇSGB tarafından kimyasal risk denetimlerine ağırlık verilmiş, bugüne kadar denetlenmeyen bazı ürün grupları ve/veya risklere ilişkin denetimlere başlanmıştır. İnternet üzerinden satılan ürünlerin denetimleri konusunda 14-15 Ekim 2015 tarihlerinde Almanya nın Tüketicinin Korunması ve Gıda Güvenliği Federal Ofisi (BVL) ne bir çalışma ziyareti gerçekleştirilmiştir. Ürün Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanun Taslağı na internet denetimlerine ilişkin bir hüküm eklenmiştir. PGDBİS üzerinden ithalat denetimleri ile PGD arasında sağlıklı veri paylaşımının sağlanması adına çalışmalar sürdürülmüştür. Bu alanda yapılan yazılım çalışmaları kapsamında sorgulama ve raporlama ekranlarının etkinleştirilmesi, PGD kuruluşlarına firma esaslı denetim programlaması yapmaları konusunda destek sağlanması ve güvenli e-imza kullanımı amaçlanmıştır. 7
Stratejik Amaç 4: Ürün güvenliğine dair farkındalığın artırılması Stratejik Amaç 5: Paydaşların aktif katılımının sağlanması Stratejik Amaç 6: Uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi alanda 3.2.Ulusal Kaza/Yaralanma Veritabanı nın etkin kullanımı 3.3.Ürünlerin izlenebilirliği için mekanizmalar geliştirilmesi 4.1.Şikâyet mekanizmaları ve yürütülen denetimler hakkında kamuoyu farkındalığının artırılması 4.2.Toplumda ürün güvenliği bilincinin geliştirilmesi 4.3.Tüketiciyi yanıltıcı reklam/pazarlama ve satışlarla etkin mücadele 5.1.Sektör temsilcileri ve tüketici derneklerinin, PGD nin etkinleştirilmesine yönelik çalışmalara aktif katılımının sağlanması 6.1.Diğer ülkelerle işbirliği mekanizmalarının geliştirilmesi SB tarafından 2013 yılında kurulan Ulusal Kaza/Yaralanma Veritabanı nın (UKAY) PGD faaliyetlerine katkısı istenen seviyeye getirilememiştir. Ürün Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanun Taslağı na izlenebilirliğe ilişkin hüküm eklenmiştir. SB kozmetik ve tıbbi cihazlarda, BSTB asansörlerde ve sınai gaz tüplerinde ürün takip sistemi çalışmalarını sürdürmüştür. EPDK tarafından otomasyon sistemi ile tüm piyasa oyuncuları takip edilmiştir. PGD kuruluşlarının çoğu şikâyet mekanizmaları hakkında kamuoyunu bilgilendirmeye yönelik faaliyetler gerçekleştirmiştir. BSTB tarafından Ekim ayının ikinci haftasında düzenlenen Ürün Güvenliği Haftası kapsamında 81 ilde panel, toplantı gibi etkinlikler yapılmıştır. Bu çalışmalarda kullanılmak üzere BTK tarafından, Kurumun sorumluluğunda bulunan ürünlere ilişkin broşür vb. materyal desteği sağlanmıştır. BSTB, ÇŞB, GTHB, GTB ve SB tarafından tespit edilen hileli ve tehlikeli ürünler basın / web siteleri yoluyla kamuoyuyla paylaşılmıştır. BTK tarafından tüketicileri bilgilendirme broşürü hazırlanmıştır. SB, GTHB ve ÇSGB; sosyal medya, haber, TV açıklaması, kamu spotu, resmi internet sitesi vasıtasıyla halkı bilinçlendirmek amacıyla çalışmalar yapmıştır. GTB tarafından "Piyasa Gözetimi ve Denetiminde Tüketici Örgütlerinin Rolü" çalıştayı Mayıs 2015'te gerçekleştirilmiştir. SB ve BSTB tarafından sektör toplantıları düzenlenmiş veya bu toplantılara katılım sağlanmıştır. SB tarafından İslam İşbirliği Teşkilatı ve üye ülkeleri başta olmak üzere ilgili taraflara işbirliği teklif edilmiş ve bilgilendirme yapılmıştır. AB üyesi ülkeler ile Amerika Gıda ve İlaç İdaresi FDA dan gelen bildirimler değerlendirilmiştir. İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) Tüketici Güvenliği Çalışma Grubu tarafından risk değerlendirmesi alanında üye ülkelere yönelik rehber niteliği taşıyan bir belge oluşturulması 8
amacıyla yapılan çalışmalara katılım sağlanmıştır. Ayrıca Çalışma Grubu nun 27-30 Nisan 2015 tarihlerinde gerçekleştirilen internet üzerinden satılan ürünlere yönelik piyasa tarama çalışmasına da EB koordinasyonunda GTB, SB ve BTK katılım sağlamıştır. 6.2.Avrupa Komisyonu bünyesindeki komiteler ile AB nin ortak PGD projelerine düzenli ve etkin katılım Avrupa Komisyonu bünyesindeki komitelerin çoğuna katılım sağlanmıştır. Ancak bazı PGD kuruluşlarının bu komitelere katılımda halen sorun yaşadığı bilinmektedir. Avrupa Ürün Güvenliği Forumu (PROSAFE) tarafından 2016 yılı ortak denetimlerine konu olacak ürünlerin tespiti çalışmaları kapsamında, GTB, SB ve BTK tarafından iletilen ürün grupları PROSAFE e gönderilmiştir. PGD ALANINDA YÜRÜTÜLEN DİĞER ÇALIŞMALAR Piyasa gözetim ve denetim sistemlerinin işleyişi değerlendirilerek, etkin bir uygulama mekanizması oluşturulması 64. Hükümet 2016 yılı Eylem Planı nda 156 numaralı eylem olarak yer almıştır. Bu çerçevede ülkemizdeki mevcut piyasa gözetim ve denetim uygulamalarının analiz edilmesine yönelik çalışmalara EB koordinasyonunda başlanmıştır. ÇŞB tarafından Yapı Malzemeleri PGD Süreçlerine İlişkin Mobil Uygulama Projesi kapsamında çalışmalar yürütülmüş ve PGD faaliyetlerinde kullanılmak üzere Mobil Denetim Yazılımı geliştirilmiştir. SB tarafından, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Bilişim ve Bilgi Güvenliği İleri Teknolojiler Araştırma Merkezi Yazılım Teknolojileri Enstitüsü işbirliğinde; tıbbi cihaz ve kozmetik ürünlerinin takibine yönelik başlatılan Ürün Takip Sistemi Projesi nin ikinci çalıştayı 5-8 Mayıs 2015 tarihlerinde Eskişehir de, üçüncü çalıştayı ise 26-27 Kasım 2015 tarihlerinde İstanbul da gerçekleştirilmiştir. GTB, OECD tarafından küresel çapta gerçekleştirilen Deterjan Kapsülleri Bilinçlendirme Kampanyası çerçevesinde hazırlanan afiş ve broşürlerle, ayrıca tuketici.gov.tr ve sosyal medya hesapları aracılığıyla konu hakkında kamuoyunu bilgilendirme çalışmaları gerçekleştirmiştir. GTB tarafından hazırlanan Bazı Tüketici Ürünlerinin Tehlikeli Kimyasal Madde İçeriğine Yönelik Piyasa Gözetimi ve Denetimine İlişkin Tebliğ yeni kimyasalların kısıtlanmasıyla güncellenerek 14 Ocak 2015 tarihinde yürürlüğe girmiştir. BSTB tarafından yürütülen tekstil ve ayakkabıların üretildikleri malzeme ve lif kompozisyonunun etiketlenmesine ilişkin denetim yetkisinin GTB ye devredilmesi çerçevesinde hazırlanan Tekstil Elyaf İsimleri ve Tekstil Ürünlerinin Elyaf Kompozisyonlarıyla İlgili Etiketleme ve İşaretleme Hakkındaki Yönetmelik ve Tüketicinin Satın Alacağı Ayakkabıların Temel Unsurlarının Yapımında Kullanılan Malzemelerin 9
Etiketlenmesine Dair Yönetmelik 25 Nisan 2015 tarihli ve 29337 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak aynı tarihte yürürlüğe girmiştir. III. TÜRKİYE DE PGD NİN YILLARA GÖRE GELİŞİMİ 2 1. PGD YE AYRILAN KAYNAK GENEL DEĞERLENDİRME Grafik-1 Genel Görünüm 206,3 250 200 150 84 118,6 221,3 100 50 7,97 0 2014 7,97 2015 Fiili Denetim Elemanı Sayısı (1000 Kişi)* PGD İçin Harcanan Kaynak (Milyon TL) Toplam denetim (Bin Parti) 2015 senesi verileri, 8 PGD kuruluşunca PGD ye ayrılan maddi kaynağın bir önceki seneye göre arttığını ve bu artışın toplam denetim sayısı üzerinde olumlu etkisi olduğunu göstermektedir. Öte yandan fiili denetim elemanı 3 sayısı toplamında ciddi bir değişim olmadığı görülmektedir. Buna ilave olarak PGD ye ayrılan kaynaktaki bu değişimin denetim sonuçlarına da olumlu yansıdığı; denetlenen ürün partisi sayısının 2014 teki 206.302 seviyesinden 2015 te 221.258 e yükselerek takriben %7 artarken uygunsuz/güvensiz olduğu tespit edilen ürün partisi sayısının 26.692 den 40.113 e çıkarak %50 oranında yükseldiği görülmektedir. Bu oranın denetlenen ürün parti sayısındaki artış oranından yüksek olması, kaynakların daha etkin kullanıldığını ve PGD 2 Rapordaki grafiklerde BSTB(yasal metroloji ve petrol ve LPG ürünleri hariç), ÇSGB, ÇŞB (yapı malzemeleri), GTB, GTHB, SB, BTK ve UDHB verileri kullanılmıştır. EPDK ve TAPDK sorumluluğundaki ürünlerin yapısı gereği parti sayısı kavramının tam olarak karşılığı bulunamadığından ve TAPDK tarafından yapılan denetimlere bandrol kontrolleri de dahil olduğundan bu iki kurumun verilerine rapordaki grafiklerde yer verilmemiştir. 3 BSTB tarafından, toplam fiili denetim elemanı sayısı sağlıklı bir biçimde verilememiştir. Bu alanda görev yapan denetim elemanlarının bir kısmının hem Sanayi Ürünleri Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü (SÜGDGM) hem de Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü (MSGM) görev alanına giren ürünlerde denetim yapabildiği anlaşılmaktadır. Bu çerçevede Bakanlık genelinde PGD denetçi kimliğine sahip fiili denetim personeli sayısı 695 dir. Bunun haricinde, MSGM sorumluluğunda bulunan petrol ve petrol ürünleri ile ölçü ayar işleriyle görevlendirilmiş personel sayısı 344 tür. Bununla birlikte bu rakam içerisinde mükerrerliklerin olabileceği hususu göz önünde bulundurulmuş ve Rapor da fiili denetim elemanı sayısı 695 olarak kabul edilmiştir. 10
kuruluşlarının denetlenecek ürün partilerini daha riskli ürünlerden seçtiğini göstermekte ve bu anlamda ülkemizdeki PGD sisteminin etkinleşmeye başladığını ortaya koymaktadır. Raporda yer alan güvensiz ürün kavramı ile kastedilen gerçek anlamda güvensizlik arz eden, dolayısıyla piyasaya arzın daimi olarak yasaklanması, piyasadan toplatma, tüketiciden çekme ya da imha gibi müeyyidelerin uygulandığı ürünlerdir. Uygunsuz ürün kavramı ise şekli ve tali eksiklikleri tespit edilen (işaret eksikliği, kullanım kılavuzu eksikliği gibi), dolayısıyla toplatma, piyasaya arzı yasaklama gibi önlemlerin uygulanmadığı, ancak idari para cezası yaptırımı ile düzeltici önlem uygulanan uygunsuz ürünlere işaret etmektedir. 300,0 Grafik-2 Kuruluş Bazında Temel Faktörlerdeki Değişim (2014-2015) (%) 250,0 253,7 200,0 184,6 150,0 100,0 50,0 0,0-50,0 70,7 65,1 56,7 51,0 44,0 15,3 23,2 25,6 18,3 21,9 17,9 20,0 15,5 13,4 15,2 7,6 10,5 13,8 0,0-1 -4,3-11,6-6,3-8,7-13,0-10 -19,7-30,8-27,1-34,6 BSTB ÇSGB ÇŞB GTHB GTB SB UDHB BTK Kaynak Miktarındaki Değişim Denetlenen Ürün Sayısındaki Değişim Fiili Personel Sayısındaki Değişim Tespit Edilen Uygunsuz/Güvensiz Ürünlerdeki Değişim 11
Grafik-3 Denetmen Başına Denetlenen Ürün Sayısı 138 144 66 39 34 61 14 13 70 73 31 24 10 8 43 34 BSTB ÇSGB ÇŞB GTHB GTB SB UDHB BTK 2014 2015 Grafik 4 - Denetmen Başına Uygunsuzluk/Güvensizlik Tespit Oranı BSTB ÇŞB 18,2 36,7 GTB ÇSGB 15,8 15,3 SB 12,8 BTK 7,4 GTHB UDHB 0,7 0,2 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 PGD ye ayrılan kaynak kuruluş bazında değerlendirildiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşılmaktadır: BSTB nin PGD ye ayırdığı kaynaktaki artışla paralel olarak, denetlenen ürün partisi sayısı % 18, tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün partisi sayısı ise %71 oranında bir artış göstermiştir. 12
Bakanlıkça tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün partisi sayısındaki artışın olumlu olduğu değerlendirilmektedir. BTK nın 2015 yılında PGD ye ayırdığı kaynakta bir düşüş görülmektedir. Bununla birlikte Kurumun hem fiili denetim elemanı sayısı yükselmiş hem de Kurum tarafından denetlenen ürün partisi sayısı yaklaşık %14 oranında, tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün partisi sayısı %16 oranında ve teste gönderilen ürün partisi sayısı ise %27 oranında artmıştır. Bu verilerden kurumun kısıtlı kamu kaynağını bir önceki yıla göre çok daha etkin bir biçimde kullandığı söylenebilir. ÇSGB nin PGD ye ayırdığı kaynak 2014 e göre yaklaşık %20 oranında artmış, fiili denetim elemanı sayısı ise yaklaşık %15 oranında yükselmiştir. Toplam denetlenen ürün parti sayısı %31 oranında azalmış, bununla birlikte denetmen başına tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün parti sayısı 16 dan 15 e düşmüştür. Bakanlığın PGD ye ayırdığı kaynaktaki artışın genel olarak personel istihdamından kaynaklandığı değerlendirilmektedir. ÇŞB nin PGD ye ayırdığı kaynakta artış, fiili denetim eleman sayısında ise azalma göze çarpmaktadır. Azalan fiili denetim elemanı sayısına rağmen denetlenen ürün partisi sayısında %57 ve uygunsuzluk/güvensizlik tespitinde %22 oranında artış gözlenmiştir. Ayrıca denetmen başına düşen denetlenen ürün partisi sayısı %79 oranında artmıştır. Mevcut istatistikler denetmenlerin ürün denetimine daha çok mesai harcadığını ve her bir denetim başına daha fazla uygunsuzluk/güvensizlik tespiti yaparak denetim alanındaki uzmanlıklarını arttırdıklarını göstermektedir. GTB fiili denetim elemanı sayısını %13 oranında azaltmış, PGD ye ayırdığı kaynağı ise %184 gibi dikkat çekici bir oranda arttırmış bulunmaktadır. Ancak buna rağmen denetlenen ürün partisi sayısında ve uygunsuzluk/güvensizlik tespitinde azalma olduğu görülmüştür. Bakanlık, ürün partisi sayısında azalma olmasına rağmen, adet bazında denetlenen ürün sayısının 2014 yılındaki 715.658 değerinden 2015 yılında 2.608.145 değerine ulaştığını; bunun da gümrük verileri baz alınarak ithalatçı ve üreticilerde yapılmış olan adres odaklı denetimlerden kaynaklandığını belirtmektedir. Öte yandan Bakanlık, 2015 yılı Mayıs ayı itibariyle ayakkabı ve tekstil ürünlerinde etiket denetimleri gerçekleştirilmeye başlandığını; gerçekleştirilen etiket ve belge denetimlerinde artış olmasından dolayı uygunsuzluk/güvensizlik tespitinde önceki yıla göre farklılık oluştuğunu ifade etmektedir. GTHB nin 2015 yılında PGD ye ayırdığı kaynak miktarı %65 oranında artmıştır. Ancak bu artışın denetlenen toplam ürün parti sayısına artış olarak yansımadığı görülmektedir. Bunun yanında uygunsuzluk/güvensizlik tespitinde geçen yıla göre %254 lük bir artış görülmesi olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. GTHB bünyesinde, 5.151 i gıda ve gıda ile temas eden madde ve malzemeler, 816 sı yem ve yem ham maddeleri, 631 i gübre denetimi yapan personel olmak üzere toplam 6.598 fiili denetim elemanı bulunmaktadır. Bir önceki yıla kıyasla Bakanlığın fiili denetim elemanı sayısında ciddi bir değişim olmamıştır. SB tarafından 2015 senesinde kullanılan kaynak ve fiili denetim elemanı sayısı artarken, denetlenen, uygunsuz/güvensiz olduğu tespit edilen ve teste tabi tutulan ürün partisi sayıları azalmıştır. Bakanlık tarafından, bu düşüşün temel olarak yeni alınan personel eğitimine ve denetimlerden elde edilen sonuçlar doğrultusunda bilinçlendirme ve farkındalık artırma çalışmalarına ağırlık verilmesinden kaynaklandığı ifade edilmiştir. 13
UDHB de fiili denetim elemanı sayısı değişmemiş, denetlenen toplam ürün parti sayısı %20 oranında azalmış ancak tespit edilen uygunsuzluk/güvensizlik sayısı %20 oranında artmıştır. Bu durum Bakanlığın mevcut kaynaklarla daha fazla uygunsuzluk/güvensizlik tespit etmesi bakımından önemli bir göstergedir. Denetim elemanlarının uzmanlaşmasında hizmet içi eğitimin önemi büyüktür. SB tarafından bir önceki yıl olduğu gibi denetim elemanlarına 25 gün hizmet içi eğitim sağlanmış olup, Bakanlığın diğer kurumlara kıyasla önemli seviyede eğitim verdiği görülmektedir. BSTB denetmen başına düşen ortalama eğitim günü sayısı vermemiş olmakla birlikte, ürün kategorileri itibarıyla bakıldığında personelin 6 ila 8 gün arasında bir eğitim aldığı görülmektedir. BTK da 2015 yılında denetmen başına düşen eğitim günü sayısı bir önceki yıla oranla büyük bir düşüş göstermiş ve 40 tan 2 ye düşmüştür. Diğer kuruluşların ise bu alana gerekli önem ve önceliği vermediği gözlemlenmiştir. 2. DENETİMLERİN YÖNLENDİRİLMESİ A. ŞİKÂYET ÜZERİNE DENETİMLER Grafik-5 Şikayet Üzerine Denetlenen Ürünlerin Toplam Denetimdeki Payı (GTHB Hariç) %4 %96 Şikayet Üzerine Denetlenen Ürünler Grafik-6 GTHB Tarafından Şikayet Üzerine Denetlenen Ürünlerin Toplam Denetimdeki Payı %45 %55 Şikayet Üzerine Denetlenen Ürünler 14
Şikâyetler, denetimlerin risk odaklı yürütülmesi ve güvensiz ürünlere hızlı bir şekilde ulaşılabilmesi bakımından önemli veri kaynaklarıdır. Şikâyetler kadar bu şikâyetlerin PGD kuruluşuna hızla ulaştırılabilmesi de en az denetimlerin kendisi kadar önem verilmesi gereken bir alan olarak değerlendirilmektedir. Ülkemizde paydaşların (tüketiciler, sektör vb.) PGD faaliyetlerine katkıları yıllar içerisinde artmış olmakla birlikte, önümüzdeki yıllarda bu katkının özellikle şikâyet mekanizmalarının aktif ve doğru kullanımı ile daha da artması gerektiği değerlendirilmektedir. GTHB dışındaki kuruluşların denetimlerine dair verileri kapsayan Grafik 5 ten de görüleceği üzere şikâyet üzerine denetlenen ürünlerin toplam denetimdeki payı % 4 seviyesindedir. GTHB dışındaki kuruluşlara ulaşan şikâyetlerin denetimlere yön verebilecek bir sayıda olduğu söylenemeyecektir. Önümüzdeki yıllarda, şikâyet mekanizmalarının tüketiciler ve iktisadi işletmeciler tarafından aktif kullanımının sağlanması ile bu oranın artması temenni edilmektedir. GTHB dışındaki kuruluşlara ulaşan şikâyet verileri ve şikâyet üzerine yapılan denetim verilerinin değerlendirilmesi sonucunda öne çıkan hususlara ise aşağıda yer verilmiştir: 2015 te 5.114 şikâyet üzerine 5.137 ürün partisi denetlenmiş, 2014 yılında %2 olan şikâyet üzerine yapılan denetimlerin toplam denetimlere olan oranı % 4 e yükselmiştir. Önceki yıla göre BSTB ye ulaşan şikâyet sayısı; taşınabilir basınçlı ekipmanlar ve gaz yakan cihazlar ürün gruplarında sırasıyla %608 ve %384 lik artış göstermiştir. Bununla birlikte SB ortalama %145 ile alınan şikâyet sayılarında en büyük artış oranını sağlamıştır. Bu gelişmede kurumların bilinçlendirme ve ihbar hatları üzerine yaptığı çalışmaların katkısı olduğu görülmektedir. 2015 yılında gıda ve gıda ile temas eden madde ve malzemeler (67.099) ve tıbbi cihazlar (2.175) en fazla şikâyet alınan ürün grupları olmuşlardır. 2015 yılında yalnızca BSTB, ÇSGB, ÇŞB, GTB, GTHB (kimyevi ve organik gübreler), SB kendilerine ulaşan şikâyetlerin kaynakları konusunda bilgi sağlamıştır. Bu kuruluşların verileri incelendiğinde, yalnızca 16 şikâyetin tüketici örgütleri tarafından yapılmış olduğu, 1.229 şikâyetin doğrudan kişilerden ilgili kuruluşlara ulaştığı, sektörden PGD kuruluşlarına ulaşan 1.013 şikâyet bulunduğu, basın yayın kuruluşlarından gelen 13 şikâyetin olduğu ve 2.859 şikâyetin diğer yollarla ilgili kuruluşlara ulaştırılmış olduğu görülmektedir. BSTB ve SB nın (tıbbi cihazlar) ilk defa şikâyet kaynağı hakkında veri sağlamış olması olumlu bir gelişmedir. Gerek bu kuruluşların veri sağlayabilir duruma gelmesi gerekse diğer kuruluşlarca alınan verilerdeki artışlarla şikâyet kaynakları çok daha sağlıklı bir biçimde değerlendirilebilir hale gelmiştir. Ancak, GTB dışındaki kuruluşlar tarafından şikâyet kaynaklarıdiğer kategorisindeki verilerin niteliğine ilişkin bir açıklama yapılmamış olup, önümüzdeki yıllarda bu alanda da veri sağlanması beklenmektedir. GTB tarafından diğer alanında yer verilen 94 şikâyetin 40 ı AB Hızlı Alarm Sistemine (RAPEX) yapılanlar, diğerleri ise Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER), Cumhurbaşkanlığı ve Bilgi Edinme kanalı gibi kaynaklardan GTB ye ulaşan şikâyetlerdir. 15
Bu veriler, kamuoyunda şikâyet mekanizmalarının varlığıyla ilgili bilgi seviyesinin ve tüketicilerin ürün güvenliğine dair farkındalığının arttırılmasının önemini açıkça göstermektedir. Bu çerçevede şikâyetlerin denetimleri daha etkin bir şekilde yönlendirmesi için sektörün ve tüketici derneklerinin mevcut şikâyet mekanizmaları hakkında bilgilendirilmeleri ve bu mekanizmaları kullanarak şikâyetleri iletmek konusunda teşvik edilmeleri gerekmektedir. B. İNTERNET SATIŞLARINA YÖNELİK DENETİMLER Günümüzde yaygınlığı ve ticari hacmi gittikçe artan internet satışlarının denetimleri hakkında 2015 yılında da sınırlı sayıda kuruluşun veri sağlayabilmiş olması, PGD kuruluşlarının bu alana daha çok önem ve öncelik vermesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Veri sağlayan SB ile GTHB itibarıyla değerlendirmeler aşağıdaki şekildedir: SB internet üzerinden satışı yapılan 72 parti kozmetik ürününü denetlemiş, 53 partinin uygunsuz olduğunu tespit etmiştir. Bakanlık tarafından internet üzerinden denetlenen ürün parti sayısı bir önceki yıla göre %46 oranında, uygunsuz/güvensiz bulunan ürün parti sayısı ise % 47 oranında düşmüştür. Bakanlıkça, internet üzerinden satıldığı tespit edilen uygunsuz ürünler klasik PGD ye dâhil edilmiş ve gerekli idari yaptırım ve idari para cezası işlemleri uygulanmış, ayrıca söz konusu ürünlerin satıldığı internet sitelerine erişim engellenmiş ve bu siteler GTB ye bildirilmiştir. Bununla birlikte gelecek yıllarda söz konusu uygunsuz ürünlere ilişkin denetim verilerinin, klasik PGD faaliyetleri verilerinden ayrıştırılarak EB ye iletilmesinde fayda görülmektedir. GTHB tarafından, ticari reklam, ilan veya etiket yoluyla tüketicinin yanıltıldığı belirtilen 49 internet sitesinin, 4077 sayılı Kanun kapsamında işlem yapılmak üzere GTB ye bildirildiği ifade edilmiştir. Bu bildirimler üzerine, GTB tarafından mesafeli satış yapan internet adreslerine yönelik denetimler gerçekleştirilmiştir. Reklam Kurulu tarafından tüketiciyi aldatıcı nitelikte olan ve sağlık ve güvenliğini tehlikeye sokan ürünlere ilişkin reklam ve tanıtımlar incelemeye alınmıştır. Ülkemizde internet satışları alanındaki denetimlerin sınırlı olduğu görülmektedir. Yapısı gereği klasik piyasalardan farklı dinamiklere sahip olan internet satışlarının denetimi alanında uygulanacak idari yaptırımlar da dahil olmak üzere hukuki düzenleme ihtiyacı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu düzenlemeler numune alma yöntemleri, web sitesinin kısmen veya tamamen kapatılması, izlenebilirlik bakımından iktisadi işletmeci bilgisinin aracı hizmet sağlayıcı tarafından kayda alınması hususlarını içermelidir. Nitekim, bu alanda duyulan ihtiyacı gidermek amacıyla EB tarafından gerekli çalışmalar başlatılmış ve Ürün Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanun Taslağına internet denetimlerinin etkin bir biçimde yürütülmesine katkı sağlayacağı değerlendirilen hükümler eklenmiştir. C. KAZA/YARALANMA VERİLERİ ÜZERİNE DENETİMLER Kaza/yaralanma verileri önceki yıllarda olduğu gibi 2015 senesinde de denetimi yapılacak riskli ürünlerin tespiti için önemli bir kaynak olamamıştır. Bu verilerin önemi her yıl yayınlanan raporlarda vurgulanmakla birlikte, bu alanda bir gelişme olmaması dikkat çekicidir. Kaza/yaralanma verilerinin gelecek yıllarda daha etkin bir biçimde kullanılması gerektiği değerlendirilmektedir. 2015 yılında bu alanda yalnızca SB (tıbbi cihazlar) tarafından veri sağlanmıştır. SB ye tıbbi cihazlarda 1256 ürünle ilgili kaza/yaralanma verisinin ulaştığı ve bunun üzerine yapılan denetimlerde 954 üründe uygunsuzluk, 12 üründe güvensizlik tespit edildiği görülmüştür. Bakanlığa ulaşan verilerin 127 sinin hastanelerden 1.129 unun ise diğer kaynaklardan alındığı 16
belirtilmiştir. Ancak Bakanlık tarafından kaynağı diğer olarak ifade edilen ve denetimlerin %89 unu oluşturan verilerin niteliğine ilişkin herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Önümüzdeki yıllarda PGD kuruluşlarının özellikle SB tarafından kurulan UKAY vasıtasıyla veya diğer yollarla temin ettikleri kaza/yaralanma verilerini etkin bir şekilde kullanmaları beklenmektedir. Bunun için öncelikle SB nin, UKAY üzerinden PGD kuruluşlarına veri sağlamasına yönelik çalışmalarını tamamlaması elzemdir. 3. DENETİM SONUÇLARI A. DENETLENEN ÜRÜN PARTİ SAYILARI 225.000 Grafik-7 Yıllara Göre Denetlenen Ürün Sayıları 220.000 221.258 215.000 210.000 206.302 205.000 200.000 195.000 2014 2015 100.000 80.000 Grafik-8 Kuruluşların Yıllara Göre Denetledikleri Ürünler 84.524 100.024 94.809 88.821 60.000 40.000 20.000 0 19.474 12.431 6.412 4.509 2.167 1.074 5.856 4.059 1.500 1.222 376 302 BSTB GTHB ÇŞB GTB SB ÇSGB BTK UDHB 2014 2015 17
2015 yılında 8 kuruluş tarafından denetlenen ürün parti sayısı bir önceki yıla göre %7 oranında artarak 221.258 olmuştur. Bu artış büyük oranda BSTB nin denetim sayılarındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Değerlendirmeye alınan ürünlerin %85 inin GTHB ve BSTB tarafından denetlenmiş olması dikkat çekicidir. Bu iki kuruluşu %9 luk payı ile ÇŞB takip etmektedir. Geri kalan 5 kuruluşun denetimler içerisindeki payı %6 ile sınırlı kalmıştır. ÇSGB nin denetimlerinde son yıllarda görülen düşüş bu yıl da devam etmektedir. Bakanlık tarafından 2012 yılından bu yana denetlenen ürünlerde bir düşüş görülmekte olup, bu eğilim 2015 senesinde de devam etmiş ve bir önceki seneye göre yaklaşık %31 düşüş göstererek 1.500 olmuştur. Buna karşın tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün parti sayısının arttığı, yapılan denetimlerin risk odaklı hale getirildiği görülmektedir. Grafik-9 PGD Kuruluşlarının Denetimlerdeki Payı (%) BSTB UDHB ÇŞB 8,8% ÇSGB 0,7% GTB 2,6% BTK SB GTHB BSTB 45,2% ÇŞB ÇSGB GTHB 40,1% GTB SB 1,8% UDHB 0,1% BTK 0,6% 18
Grafik 10- En Çok Denetlenen Ürün Kategorileri (Ürün Partisi) GIDA MADDELERİ VE GIDA İLE TEMAS EDEN MADDE VE MALZEMELER 46.924 ELEKTRİKLİ EKİPMANLAR 37.407 KİMYEVİ VE ORGANİK GÜBRELER 34.790 TAŞINABİLİR BASINÇLI EKİPMANLAR 16.465 ENERJİ VERİMLİLİĞİ 15.955 MAKİNELER 10.774 HAZIR BETON 10.736 HAZIR BETON DIŞI YAPI MALZEMELERI 8.738 YEM VE YEM HAMMADDELERİ 7.107 HAZIR AMBALAJLAMA 4.995 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000 2015 yılında en çok denetlenen 10 ürün grubu ürün parti sayısı bazında sırasıyla gıda maddeleri ve gıda ile temas eden madde ve malzemeler, elektrikli ekipmanlar, kimyevi ve organik gübreler, taşınabilir basınçlı ekipmanlar, enerji verimliliği, makineler, hazır beton, hazır beton dışı yapı malzemeleri ile yem ve yem hammaddeleri ve hazır ambalajlama ürün gruplarıdır. 2015 yılında ayrıca; BSTB tarafından yasal metroloji ile petrol ve LPG ürünlerinde gerçekleştirilen denetimlerde de ciddi artışlar gözlemlenmiştir. Bakanlıkça yasal metroloji alanında denetlenen ürün sayısı %140 oranında artarak 326.712 dan 779.636 ya çıkmıştır. Bakanlıkça ayrıca petrol ve petrol ürünleri alanında 40.012 ürün partisi denetlenmiştir. SB tarafından 86 adet taklit/sahte/kaçak ürün tespit edilmiştir. EPDK tarafından 96.709 akaryakıt tankı/deposu denetlenmiş, bu rakamda bir önceki seneye göre % 11 civarında bir düşüş görülmüştür. TAPDK tarafından gerçekleştirilen 203 denetimde 29.545 ürün denetlenmiş, toplam denetim sayısı %46.5 oranında düşerken denetlenen ürün sayısı bir önceki yıla göre 6 kat artmıştır. 19
B. UYGUNSUZ/GÜVENSİZ ÜRÜN PARTİ SAYILARI Grafik 11 - Denetlenen Ürünlerde Tespit Edilen Uygunsuzluk ve Güvensizlikler 181.141; %82 40113; %18 38.806; %96,7 Uygun Ürün Partisi Güvensiz ve Uygunsuz Ürün Partisi Uygunsuz Ürün Partisi Güvensiz Ürün Partisi 1.307; %3,3 2015 senesinde tespit edilen uygunsuzluk/güvensizlik oranı bir önceki yıla kıyasla artış göstermiş, bu oran %13 ten % 18 e yükselmiştir. Kuruluşlar arasında denetlediği ürünler içerisinde en yüksek uygunsuzluk/güvensizlik tespit oranına sahip olan kuruluş SB dir. Bakanlıkta bu oran %54 tür. ÇSGB 2015 te bir önceki yıla kıyasla daha az denetim yapmasına rağmen, daha fazla uygunsuz/güvensiz ürün partisi tespit etmiştir. Uygunsuz/güvensiz ürünlerin toplam denetlenen ürünlere oranı 2014 te % 25 iken bu oran 2015 te %39 a yükselmiştir. Aynı zamanda tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün parti sayısı da 541 den 582 ye yükselmiştir. Bu açıdan bakıldığında Bakanlığın denetimlerini etkinleştirmek ve kamu kaynağını etkin kullanmak anlamında önemli adımlar attığı görülmektedir. GTB tarafından 2015 yılında tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün partisi sayısı %34 azalarak 1.933 ten 1.264 e gerilemiştir. Bakanlıkça tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürünlerin toplam denetlenen ürünler içerisindeki payı ise 2014 yılında %30 iken 2015 te %21,6 ya gerilemiştir. Bu oranın gerilemesinde 2015 Mayıs ayında ayakkabı ve tekstil ürünlerinde başlanan etiket denetimlerinin etkisinin olduğu değerlendirilmektedir. Öte yandan GTB nin ürün gruplarına yönelik rehberler hazırlanması ve sektörel işbirlikleri gibi çalışmaları neticesinde Bakanlık sorumluluğunda bulunan ürünlere yönelik üretici, ithalatçı, satıcıların güvensiz ürünler konusunda bilinçlendirilmesinin de bu oranların düşmesinde etkili olduğu değerlendirilmektedir. Örneğin kırtasiye grubunda yapılan çalışmalar ve denetimler neticesinde 2011 yılında %54 olan güvensizlik oranı 2015 yılına gelindiğinde %3,3 olarak gerçekleşmiştir. 20
BSTB tarafından tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürün sayısı 2015 yılında %70 oranında artış göstermiş ve 14.928 ten 25.484 e çıkmıştır. 2015 yılında en çok ürün partisi denetleyen kuruluş olan BSTB, uygunsuzluk/güvensizlik tespit oranının en yüksek olduğu kuruluşlardan biri de olmuştur. Bakanlık 2014 senesinde %18 olan bu oranı 2015 te %25 e yükseltmiştir. Bu artış Bakanlığın 2013 senesinden bu yana yürütmekte olduğu risk analizi çalışmasının PGD de etkinliğin arttırılmasına olan katkısını gözler önüne sermektedir. BSTB tarafından yasal metroloji ve petrol ile LPG ürünleri alanlarında sırasıyla %0,6 ve %0,04 oranında uygunsuzluk tespit edilmiştir. Bakanlıkça, bu oranların düşük olmasının sebebinin bu alanda gerçekleştirilen denetimler sonucunda piyasanın disipline edilmesi olduğu belirtilmiştir. GTHB tarafından 2015 yılında denetlenen toplam 88.821 ürün partisinin 4.495 inde uygunsuzluk/güvensizlik tespit edilmiş olup, bu ürünler Bakanlıkça denetlenen ürünlerin % 5 ine denk gelmektedir. Uygunsuz/güvensiz tespit edilen ürün partisi sayısı denetlenen ürün partisi sayısındaki azalışa rağmen 2 katın üzerinde (%253) artış göstermiştir. Grafik-12 Uygunsuzluk/Güvensizlik Tespit Oranlarının En Yüksek ve En Düşük Olduğu Ürün Grupları TAŞINABİLİR BASINÇLI EKİPMANLAR HAZIR BETON DIŞI YAPI MALZEMELERİ ASANSÖR KOZMETİKLER TIBBİ CİHAZLAR KİŞİSEL KORUYUCU DONANIMLAR TEKSTİL MAKİNELER DİĞER TÜKETİCİ ÜRÜNLERİ TELSİZ VE/VEYA TELEKOMÜNİKASYON TERMİNAL EKİPMANLARI GIDA MADDELERİ HAZIR BETON ATEX AERESOL KAPLAR ZORUNLU STANDART-DÜZENLENMEMİŞ ALAN KAZANLAR GEZİ TEKNELERİ ENERJİ VERİMLİLİĞİ KİMYEVİ VE ORGANİK GÜBRELER TELEFERİK SİVİL PATLAYICILAR PİL VE AKÜLER 8,8 7,3 5,9 5,2 4,0 2,8 2,0 1,1 0,3 0,0 0,0 0,0 29,6 26,3 22,4 21,9 48,2 46,5 42,3 38,8 57,6 76,5 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 21
Grafik-13 Uygunsuz/Güvensiz Ürünlerin Denetimlerdeki Payı (%) 67 55 39 39 18 26 25 30 30 22 22 22 1 5 1 2 BSTB ÇSGB ÇŞB GTHB GTB SB UDHB BTK 2014 2015 C. İTHAL ÜRÜN/YERLİ ÜRÜN AYRIMI 8 kuruluş tarafından denetlenen 221.258 ürün partisinin %31,7 sini ithal ürünler oluşturmaktadır. 2015 yılında bu oran bir önceki seneye göre ciddi bir değişim göstermemiştir. 22
Denetlenen ithal ürün partilerinin %26,8 inde uygunsuzluk/güvensizlik tespit edilmiştir. Bu oran bir önceki seneye göre artış göstermiştir. Uygunsuz/güvensiz bulunan ürünler içinde ithal ürünlerin oranında ise bir önceki seneye göre düşüş görülmektedir. 2014 yılında %53,2 iken 2015 yılında %46,9 olmuştur. BSTB de, denetlenen ithal ürün parti sayısı %19 oranında artarak 52.643 e, denetlenen ithal ürünler içinde uygunsuz/güvensiz bulunanların payı da artarak %20,5 den %31,6 ya yükselmiştir. Bakanlık tarafından tespit edilen uygunsuz/güvensiz ürünlerin % 65,4 ü ithal ürünlerdir. ÇSGB de toplam denetlenen ürün parti sayısıyla beraber denetlenen ithal ürün parti sayısında da düşüş görülmektedir. Bununla birlikte denetlenen ithal ürünler içerisinde tespit edilen uygunsuzluk artmış, ithal ürünler içinde uygunsuz/güvensiz bulunanların oranı bir önceki sene % 6,7 oranında iken 2015 te bu oran %21,8 e yükselmiştir. Bakanlığın denetimlerindeki etkinleşme ithal ürünler ele alındığında açıkça görülebilmektedir. GTB tarafından denetlenen ürünler içerisinde ithal ürünlerin payı 2015 te %32,2 den %27 ye düşmüştür. Bakanlıkça toplam 1.615 ithal ürün partisi denetlenmiş ve bunların 273 ü uygunsuz/güvensiz bulunmuştur. Uygunsuz/güvensiz bulunan ithal ürün sayısı, Bakanlıkça tespit edilen toplam uygunsuz/güvensiz ürünlerin %21,5 ini oluşturmaktadır. GTHB tarafından 2015 yılında denetlenen ithal ürün partisi sayısı, toplam denetim sayısındaki azalışa paralel bir biçimde 11.749 den 11.551 e düşmüştür. Bu ürünler içerisinde hiç güvensizlik tespit edilmezken, yalnızca 88 üründe uygunsuzluk tespit edilmiştir. Bu rakam, Bakanlıkça tespit edilen toplam uygunsuzluk/güvensizlik sayısının %2 sini oluşturmaktadır. 23
Grafik-15 İthal Ürünlerde Uygunsuzluk Güvensizlik Oranlarının En Yüksek Olduğu Ürün Grupları KOZMETİKLER 92,0 TAŞINABİLİR BASINÇLI EKİPMANLAR 85,5 HAZIR BETON DIŞI YAPI MALZEMELERİ 67,0 TIBBİ CİHAZLAR 45,0 ASANSÖR HAZIR AMBALAJLAMA 33,3 36,9 TELSİZ VE/VEYA TELEKOMÜNİKASYON TERMİNAL EKİPMANLARI DİĞER TÜKETİCİ ÜRÜNLERİ MAKİNELER AYAKKABILAR KİŞİSEL KORUYUCU DONANIMLAR 27,0 25,5 24,8 24,3 21,8 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 2015 senesinde denetlenen ithal ürünlerde uygunsuzluk/güvensizlik oranının en yüksek olduğu ürün grupları kozmetikler, taşınabilir basınçlı ekipmanlar, hazır beton dışı yapı malzemeleri, tıbbi cihazlar ve asansörler olmuştur. 24
D. DENETİM ŞEKLİ (TESTE GÖNDERİLEN ÜRÜN SAYILARI) Grafik-16 Denetim Şekli ve Güvensizlik Tespiti İlişkisi 765; %6,2 681; %9,3 12.443 7.292 2014 2015 Test Edilen Ürünler Test Edilenlerden Güvensiz Bulunanlar Ürünlerdeki bazı risklerin tespiti duyusal inceleme ve belge kontrolü ötesinde bir analiz gerektirmektedir. Bu çerçevede, PGD nin ne derece ürünlerdeki tespiti zor risklere odaklandığını değerlendirmek açısından laboratuvara gönderilen ürün parti sayılarını ele almakta fayda bulunmaktadır. Öte yandan, PGD de her ürünün teste gönderilmesinden ziyade ileri incelemeye ihtiyaç duyulan ürünlerin test edilmesi, kamu kaynaklarının verimli kullanımı açısından temel prensip olmakla birlikte, bu husus laboratuvar analizlerinin PGD de en az başvurulacak yöntem olduğu anlamına gelmemektedir. Burada dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise, teste tabi tutulan ürünlerdeki güvensizlik oranıdır. GTHB tarafından gerçekleştirilen PGD faaliyetleri, yapısal olarak test işlemlerine ağırlık verilmesini gerekli kılmaktadır. Bu nedenle Bakanlıktaki test edilen ürün sayısı son derece yüksek olup, bu anlamda diğer kuruluşların rakamları ile bir arada ele alınmasının uygun olmayacağı değerlendirilmektedir. Dolayısıyla bu bölümde yapılan yorumlarda ve grafiklerde (16, 17, 18 ve 19 numaralı grafikler) GTHB verilerine yer verilmemiş, bu veriler Grafik 20 de ayrıca ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Grafik-16 incelendiğinde, 2015 yılında test edilen ürün partisi sayısının %70 oranında arttığı ve 12.443 e ulaştığı görülmektedir. Bu ürünler içerisinde ise güvensiz bulunanların oranı 2014 te % 9,3 iken 2015 te % 6,2 olmuştur. Hâlihazırda düşük olan test edilen ürünler içerisindeki güvensizlik oranının, 2015 yılında daha da düşmüş olması düşündürücüdür. 25
12.000 10.000 Grafik-17 Kuruluş Bazında Teste Göderilen Ürünlerin Yıllara Göre Değişimi 10.090 8.000 6.000 4.000 4.475 2.000 0 1.159 1.179 994 590 415 285 205 260 41 39 ÇŞB BSTB GTB SB BTK ÇSGB 2014 2015 Grafik-18 Teste Gönderilen Ürünlerin PGD Kuruluşlarına Göre Dağılımı (%) SB; %2,3 BTK %2,1 GTB %4,7 BSTB %9,5 CSGB %0,3 ÇŞB %81,1 26
Grafik 19- PGD Kuruluşları Bazında Teste Gönderilen Ürünler İçerisinde Güvensiz Bulunanların Oranı (%) ÇSGB 56,4 GTB 22,7 SB 19,6 BSTB 9,6 ÇŞB 4,4 BTK 0,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Teste tabi tutulan ürünlerin denetlenen ürünlere oranı 2014 senesinde %6,6 iken bu oran 2015 te %9,4 e yükselmiştir. Bu orandaki artış olumlu görülmekle birlikte, teste tabi tutulan ürünlerdeki artış güvensiz bulunanlara yansımamıştır. Diğer bir deyişle kısıtlı kamu kaynağının 2015 senesinde, bir önceki seneye kıyasla etkin bir biçimde kullanılamadığı anlaşılmaktadır. BSTB tarafından teste tabi tutulan ürün parti sayısında ciddi bir artış olmadığı görülmektedir. Bakanlıkça 1.179 ürün partisi teste tabi tutulmuştur. Bakanlıkça teste tabi tutulan ürün partisi sayısı artmış olmakla birlikte, güvensiz bulunan ürün partisi sayısı 193 ten 113 e düşmüş ve Bakanlıkça test edilen ürünler içinde güvensiz bulunanların oranı %16 dan %9,6 ya gerilemiştir. Bakanlığın önümüzdeki yıllarda test edilen ürün parti sayısı ile birlikte, test sonucu güvensiz bulunan ürünlerin oranını da arttırması beklenmektedir. Öte yandan ürün grubu bazında teste gönderilen ürünlerdeki güvensizlik oranı değerlendirildiğinde, bu oranların gaz yakan cihazlar (%78) ve basınçlı ekipmanlarda (%50) yüksek olduğu görülmektedir. GTB tarafından denetlenen ürünlerin %10 u teste tabi tutulmuş ancak teste gönderilen ürün partisi sayısı %40 oranında azalmıştır. Bakanlıkça teste gönderilen ürünler içerisinde güvensizlik tespit oranı %26 dan %22 ye düşmüştür. Bu oranın çoğu kuruluşun ortalamasının üzerinde oluşu dikkat çekmektedir. Öte yandan bu oran oyuncaklarda (%39) ve bildirime tabi ürünlerde (%38) çok daha yüksek seviyelerdedir. ÇSGB tarafından bu yıl 39 ürün partisi laboratuvar analizine gönderilmiş, bunların 22 sinde (%56 sında) güvensizlik tespit edilmiştir. Bu yıl Bakanlık tarafından bir önceki yıl teste gönderilen ürün partisi sayısında ciddi bir değişim görülmezken, güvensiz ürünlerin yaklaşık 4 kat artmış olması son derece olumludur. ÇŞB nin teste tabi tuttuğu ürün parti sayısının bir önceki yıla göre yaklaşık 2 katına çıktığı görülmektedir. Son iki yılda Bakanlığın teste tabi tuttuğu ürün partisi sayısındaki artış dikkate değer olup, Bakanlıkça ilgili mevzuat doğrultusunda, denetlenen tüm hazır beton 27
ürünleri teste tabi tutulmaktadır. Teste gönderilen ürünler içerisinde güvensiz bulunanların oranı 2014 te %3,3 iken 2015 senesinde %4,4 olmuştur. SB nin 2015 senesinde denetimleri bir önceki yıla göre daha iyi planladığı görülmektedir. SB tarafından 2015 senesinde test edilen 285 ürünün 56 sında güvensizlik tespit edilmiş, test edilen ürünler içerisinde güvensizlik oranı %19,7 olmuştur. Denetlenen ürünler içerisinde teste tabi tutulanların oranının en yüksek olduğu ürün grupları sırasıyla pil ve akümülatörler (%100), hazır beton (%91), kırtasiye ürünleri (%30,9), telsiz ve/veya telekomünikasyon terminal ekipmanları (% 21) ve asansörler (%17) olmuştur. ÇSGB, GTB ve SB dışında kalan kuruluşlarca test edilen ürünler içerisinde güvensiz olduğu tespit edilen ürünlerin oranı 2015 yılında da oldukça düşüktür. Örneğin en çok denetlenen ürünler içerisinde yer alan pil ve akümülatörler, telsiz ve/veya telekomünikasyon terminal ekipmanları ve asansörlerde teste gönderilen ürünlerden hiçbirinin güvensiz bulunmadığı görülmektedir. Grafik 20- GTHB Tarafından Denetlenen Ürünler İçerisinde Teste Tabi Tutulanlar Teste Tabi Tutulmayan Ürünler 33.369; %38 55.452; %62 55.068; %99,3 Teste Tabi Tutulan Ürünler Uygun Bulunan Ürünler Güvensiz Bulunan Ürünler 384; %0,7 2015 senesinde GTHB tarafından 55.452 numune teste gönderilmiş, bu ürünlerin 384 ü (% 0,7) güvensiz bulunmuştur. Bakanlıkça teste gönderilen ürünlerin denetlenen ürünler içindeki payı bir önceki yıla göre %14 oranında azalmış olup, bu durum temel olarak Bakanlıkça yapılan denetim sayısının azalmış olmasından kaynaklanmaktadır. Öte yandan, Bakanlık tarafından teste gönderilen ürünlerde tespit edilen güvensizlik sayısında %80 oranında artış yaşanmıştır. Diğer bir değişle Bakanlık daha az ürünü teste tabi tutmasına rağmen daha çok güvensizlik tespit etmiştir. Bu durum Bakanlığın 2015 yılında riskli ürünleri tespit etme kapasitesini arttırdığının bir işaretidir. Gelecek yıllarda bu oranın daha da artması elzemdir. 28
4. UYGULANAN İDARİ PARA CEZALARI VE ALINAN ÖNLEMLER A. İDARİ PARA CEZALARI 100,00 Grafik 21 - Uygulanan Para Cezaları (Milyon TL) 95,00 95,8 90,00 85,00 80,00 80,3 75,00 70,00 2014 2015 Yıllar itibarıyla bakıldığında, uygunsuz ve güvensiz ürünler için uygulanan idari para cezalarının arttığı, 2015 yılında ise bir önceki yıla göre ciddi bir artış olduğu görülmektedir. Bu artış temelde BSTB, ÇŞB ve BTK tarafından uygulanan para cezalarının artışından kaynaklanmaktadır. Grafik-22 2015 Yılında Uygulanan Para Cezalarının PGD Kuruluşlarına Göre Dağılımı BSTB %10 ÇSGB %0,1 ÇŞB %9 GTB %2,3 SB %3,2 GTHB %75 BTK %0,4 29
GTHB tarafından uygulanan idari para cezaları %4 oranında artış göstererek 72.057.431 TL olmuştur. Kuruluşlarca uygulanan toplam para cezasının %75 inin GTHB tarafından uygulanmış olması dikkat çekicidir. UDHB tespit ettiği aykırılıklara 2014 yılında olduğu gibi 2015 senesinde de ceza uygulamamıştır. ÇŞB, BSTB ve BTK tarafından uygulanan idari para cezalarında, tespit edilen uygunsuz/ güvensiz ürün parti sayısındaki artışın çok daha üzerinde bir artış görülmüştür. Bu 3 kurumda da idari para cezaları % 100 ün üzerinde artmıştır. SB tarafından uygunsuz/güvensiz olduğu tespit edilen ürün partisi sayısındaki düşüşe paralel bir biçimde, uygulanan para cezasında da %7 lik bir düşüş görülmüştür. Para cezalarında kuruluşlar arası farklılıklar, uygulamada farklı değerlendirme prosedürlerinden kaynaklanabilmektedir. Özellikle bazı kuruluşlarca, giderilebilecek nitelikteki uygunsuzluklar için firmalara ürünlerinde düzeltici önlem alma imkânı tanınabilmektedir. Bununla birlikte, değerlendirme sürecinin tüm kuruluşlarda yeknesak kurallara bağlanması bir sektörün diğerinden farklı bir muameleye maruz kalmasının önlenmesi bakımından önemli olup, yeknesak uygulama için hukuki düzenlemelerin hayata geçirilmesi gereklidir. B. ALINAN ÖNLEMLER Bu bölümde güvensiz olduğu tespit edilen ürünlere yönelik olarak kuruluşlar tarafından uygulanan piyasadan toplatma, piyasaya arzı yasaklama/geçici olarak durdurma, imha ile düzeltici önlem lere dair sayısal verilere yer verilmektedir. Grafik-23 Güvensiz Ürünler ve Alınan Önlemler 1400 1200 1000 800 776 1.032 1.053 1.307 600 400 200 0 2014 2015 Önlem Alınan Ürün Parti Sayısı Güvensiz Ürün Parti Sayısı 30