ET VE CANLI HAYVAN ĐTHALATI ÜLKEMĐZ ĐÇĐN BSE (DELĐ ĐNEK HASTALIĞI) AÇISINDAN NE DERECE RĐSK OLUŞTURMAKTADIR?

ET VE CANLI HAYVAN ĐTHALATI ÜLKEMĐZ ĐÇĐN BSE (DELĐ ĐNEK HASTALIĞI) AÇISINDAN NE DERECE RĐSK OLUŞTURMAKTADIR? ( Tarım Gündem Dergisinin Ocak - Şubat 2012,Yıl:1,Sayı:6 da Yayınlanmıstır ) Adnan SERPEN Veteriner Hekim ĐZMĐR Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Sağlığı Çalışma Grubu Üyesi Gerek zoonotik ( hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar ), gerek zoonotik olmayan hayvan hastalıkları tarih boyunca tüm ulusları siyasi ve ekonomik yönden etkilemiş, bunun sonucunda bugüne kadar bir takım toplumsal/sosyal çalkantılara neden olmuştur. Bundan sonrada gerekli tedbirler alınmadığı taktirde bu çalkantıların yaşanması devam edecektir. Toplumsal/ sosyal olayların ortaya çıkmasında, hayvansal gıda arzının bozulması ve hastalıklara bağlı yaşanan maddi kayıplara bağlı olarak ortaya çıkan ekonomik çöküntü büyük rol oynar. Hayvan hastalıklarının ulusal ekonomiye verdiği zarar çok büyük rakamlara ulaşmaktadır. Örneğin: Deli Đnek Hastalığının Đngiltere ye maliyeti 10-13 milyar $ ( USD ), yine 2001 yılında patlak veren Şap Hastalığının Đngiltere ye maliyeti 20-30 milyar $ ( USD ), Sars Virüsünün Çin e maliyeti 50 milyar $ ( USD ) dır ( 1 ). Bu etkilerin dışında en önemli etkisi olan insan sağlığına dolayısıyla halk sağlığına olan etkilerdir. Hayvan hastalıkları ülkelerin insan ve hayvan sağlığına yönelik harcamalarının artmasına neden olmaktadır. Bu yönüyle bile baktığımızda günümüz dünyasında cari açığın bir çok ülkede yaygın olduğunu düşündüğümüzde hayvan hastalıklarının hem ülkemiz hem dünya ülkeleri açısından ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Hayvan hastalıklarının etkilerini şekil-1 de çok basit olarak görüyoruz. HAYVAN HASTALIKLARI Ekonomik riskler -Verimlilik -Ticari hayat -Đnsanların geçimini Đnsan Sağlığı Etkileri -Pandemik hastalıklar -Endemik hastalıklar -Gıda kaynaklı hastalıklar Đnsan refahı,huzuru 01 Şekil-1: Hayvan Hastalıklarının etkileri ( 2 )

Veteriner Hekimliği mesleği ve Veteriner Bilimi Avrupa da 18.yy da çok yaygın bir şekilde görülen ve bir türlü önlenemeyen Sığır Vebası Hastalığı sonucunda doğmuştur. Dolayısıyla hayvan hastalıklarından Sığır Vebası nın etkisi önemli role sahiptir. Çünkü Sığır Vebası Avrupa da çok büyük oranda hayvansal ürün kaybına neden olduğu için açlık patlak vermiştir. Yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda hayvan hastalıklarının ülkelerin insan sağlığına ve ekonomilerine olan olumsuz etkileri çok kısa başlıklar halinde neler olduğu şekil-1 de görülmektedir. WHO [ World Health Organisation ( Dünya Sağlık Teşkilatı ) ] 1950 yılında yaptığı ilk zoonoz toplantısında toplam 86 adet olan zoonoz sayısı günümüzde bu sayının 2001 yılı itibariyle Taylor ve arkadaşları tarafından yapılan bilimsel araştırma sonuçlarına göre; insan sağlığını tehdit eden toplam 1415 adet patojen bulunduğu, bu patojenlerin % 61 ini ( 868 adetini ) zoonozların oluşturduğu,bu zoonozların tiplerine göre sınıflandırılması yapıldığın da,toplam 1415 adet patojenden, 217 adetini oluşturan viral ve prion patojen in % 76 nı ( 165 adetini ) zoonotik virus ve prion ların, 538 adetini oluşturan bakteri ve riketsiya patojen in % 50 ni ( 269 adetini ), zoonotik bakteri ve riketsiya nın, 307 adetini oluşturan mantar patojenden % 37 ni ( 113 adetini ) zoonotik mantarların,66 adetini oluşturan protozoa patojenin % 65 ni ( 43 adetini ) zoonotik protoza ların ve 287 adetini oluşturan helminth in % 97 ni (278 adetini) zoonotik helminth lerin oluşturduğunu ( 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) belirtmişlerdir. Yine 2001 Yılında yapı lan bu bilimsel açıklamalardan sonra insan sağlığını tehdit eden toplam patojen sayısının 1500 e, en son tespitlere göre 1709 adete ulaştığı saptanmış bulunmaktadır. Genel toplam patojen sayısın da ki bu artışla birlikte insan sağlığını tehdit eden hayvan orijinli zoonotik patojen sayısı da değişebilmektedir. Bu zoonotik patojenlerin % 33 ü insana bulaştıktan sonra tekrar insana geçebilme özelliğine sahiptir. Günümüz dünyasında insanlarda meydana gelen enfeksiyonların % 80 ni hayvan kaynaklı patojenler oluşturmaktadır. Bu enfeksiyonlara neden olan ve yeni önem kazanan toplam 175 adet patojen in % 75 ini yani 132 adetini zoonotik patojenler,bu zoonotik patojenlerin % 28 ini, yani 37 adetini vektörel zoonotik patojenlerin oluşturduğu,yine her yedi ayda bir yeni ve yeniden önem kazanan hastalıkların halk sağlığını tehdit ettiği belirtilmektedir. Son yıllarda ortaya çıkan insan sağlığını tehdit eden salgın bulaşıcı hastalıklarla ilgili epidemiyoloji bilgileri göz önünde bulundurularak, önümüzde ki yıllarda yılda 3-4 adet arasında olmak üzere, 2015 yılına kadar toplam 8 34 arasında yeni önem kazanan hastalığın ortaya çıkması beklenmektedir ( 3, 4, 6, 7, 10, 11 ). O.I.E [ L Office International des épizooties < Organisation Mondiale de la Santé Animale The World Organisation for Animal Health ( Dünya Hayvan Sağlığı Teşkilatı ) > ] tarafından zoonotik patojenlerin dünyada ki mevcut durumuna ilişkin 2006 yılında yaptığı bir çalışma ve değerlendirme sonucunda yayınladığı Biological Disasters of Animal Origin The Role and Preparedness of Veterinary and Public Health Services adlı yayınında, tüm dünya ülkelerinin zoonotik patojenlerin her an hayvansal orijinli biyolojik felaketlere sebep olabilecek düzeye gelmiş olmalarından dolayı, global sağlığın koruna bilmesi amacıyla hayvansal kaynaklı olası biyolojik felaketlere hazırlıklı olabilmeleri için, halk sağlığına yönelik gerekli hazırlık ve çalışmaları yapmaları ve gereken önemi vermeleri için ( 12 ) dikkatlerini çekmiş ve uyarmış bulun- maktadır. Bu kadar çok sayıdaki zoonotik hayvan hastalıklarının yanı sıra zoonotik olmayan hay van hastalıkları da uzun mesafelerde yapılan ulusal ve uluslar arası düzeyde et ve canlı hayvan taşıması ve ticaretinin insan ve hayvan sağlığını tehdit eden bulaşıcı hastalıkların yayılmasına neden olabilmektedir. Bundan dolayı FVE [ The Federation of Veterinarians of Europe ( Avrupa Veteriner Federasyonu ) ] tarafından 2001 yılında yapılan açıklamada; uzak mesafeden ticari

amaçlı kesilmek üzere yapılan canlı hayvan ile karkas et ticaretinin tehlikeli hayvan ve halk sağlığı problemlerine neden olabileceğini, mümkün olduğunca canlı hayvan ve karkas et ithalattan kaçınılması gerektiğini belirtmiştir ( 13 ).Nitekim Kanada, Falkland Adaları, Kuveyt ve Umman a hastalık dışarıdan ithal edilen hayvanlarla giriş yaptığı saptanmıştır ( 14 ). A.B.D ne ise Kanada dan ithal edilen hayvanlarla hastalık giriş yapmıştır. Dolayısıyla hastalığın yayılmasında ülkeler ve bölgeler arası canlı hayvan ithalatının önemli rol oynadığı anlaşılmakta ve ayni zamanda FVE nin açıklamalarını da teyit etmektedir. Artık bugün günümüz dünyasında BSE başta olmak üzere bir çok emerging ve re emerging zoonotik ve zoonotik olmayan hayvan hasta -lıkları dünya üzerinde ki bazı ülkelerin ekonomilerini alt üst edecek şekilde küresel bir tehlike haline gelmiş bulunmaktadır. Örneğin: geçtiğimiz yıllarda Đngiltere de ortaya çıkan Deli Đnek Hastalığı [ Bulaşıcı Süngerimsi Beyin Hastalığı < Transmisible Spongioform Encephalopathy >, Mad Cow Disease ( Bovine Spongiform Encephalopathy < BSE > ) ] ve Şap [ Dabak, Aft Humması, Aft Salgını, Hummai Kulai ( Foot and Mouth Disease < FMD > ) ] Hastalıkları Đngiltere ekonomisine büyük darbe vurarak hayvancılık sektörünü bitme noktasına getirmiştir. BSE Hastalığı 1993 yılında Đngiltere de pik yapmış ve haftada 1000 hayvan hastalığa yakalanır hale gelmiş ve 2004 yılında düzenlenen uluslar arası bir panelde BSE orijinli vcjd den 150 kişinin hayatını kaybettiğini Prof. Dr. Patrick Cunningham belirtmiştir ( 15 ). Deli Đnek Hastalığı dünyada ilk defa veteriner hizmetlerinin en ciddi ve mükemmel şekilde yürütüldüğü Đngiltere de 1986 yılında ortaya çıkmasına, tüm dünyanın bu hastalığa yönelik bir takım ciddi veteriner hizmetleri alanında tedbirler almasına rağmen hastalık dünyada ki 22 ülkeye yayılmış, dünyanın ciddi veteriner hizmetleri ve gelişmiş ülkelerine sahip A.B.D leri ve Kanada gibi ülkelere kadar sirayet ederek yayılmıştır. ABD de ilk vaka, ABD Tarım Bakanlığı ( USDA) tarafından yapılan resmi açıklamada 23 Aralık 2003 tarihinde Washington eyaletinde Kanada dan gelen sığırlara ait sürüde saptandığı ve Đngiltere nin Webridge Laboratuarı tarafından da teyid edildiği ve hastalıktan şüpheli üç sürünün hemen karantinaya alındığı hastalıktan şüpheli eyaletlerde bulunan çiftliklere ait sürülerde bazı testlerin yapıldığı belirtilmişti ( 15, 16, 17, 18 ). Haber Amerikan basın ve medyasında çok geniş bir şekilde yer aldı. Bu tarihlerde A.B.D de bulunmam nedeniyle Amerikan basın ve medyasında yer alan BSE ile ilgili haberleri yakından izleme olanağım oldu. BSE hastalığı yayılmakla kalmayıp yayıldığı ülkelere yerleşerek ülkelerin hayvansal üretimine büyük darbe vurmakta ve ayni zamanda önemli halk sağlığı sorununa neden olmaktadır. Hastalık tamamen elimine edilmiş gibi görünse de dünya çapında bulaşabildiği hayvan türlerinde yerleşik hale geldiği çıkan vakalardan anlaşılmaktadır. 2007 yılı itibariyle Đngiltere de 184.551, Đrlanda da 1.614, Fransa da 984, Portekiz, Đspanya, Almanya ve Đsviçre de 100 ün üzerinde, Japonya da 34 adet üzerinde hayvanın Deli Đnek Hastalığına maruz kaldığı saptanmıştır ( 19 ). Đngiltere de 2010 yılında 11 bulaş vakası saptanmış,2010 yılı sonu itibariyle hastalığın çıktığı tarihten itibaren 35 binden fazla sürüde, 184.500 den fazla hayvanda BSE saptanmış ( 15 ) ve bu hayvanların yaşamına insani bir şekilde son verilerek hastalık eradike edilmeğe çalışılmıştır. Deli Đnek Hastalığı Đngiltere de ortaya çıktığında zoonoz olduğu bilinmemekle birlikte Đngiltere nin ada ülkesi olması nedeniyle rahatlıkla hastalığın bertaraf edilebileceği ve dünyanın çeşitli bölgelerine yayılmasının önlenebileceği görüşü hakimdi. Fakat gelişmeler hiçte düşünüldüğü gibi olmadı hastalık neredeyse tüm dünyaya yayıldığı gibi zoonotik bir kimliğinin olduğunun ortaya çıkması tüm dünyayı telaşlandırmış ve büyük bir panik yaşanmıştır.

Türkiye nin de canlı hayvan ve karkas et ithal ettiğini düşündüğümüzde, her ne kadar büyük baş hayvan yemlerinde hayvansal kökenli, özellikle koyun orijinli rendering ürünü kullanılmasa da Deli Đnek Hastalığı açısından çok büyük bir risk altında olduğunu söylemekle abartmış olmayız, bilakis bilimsel bir gerçek. Deli Đnek hastalığı açısından ülkemizin nasıl bir risk altında olduğunu anlayabilmemiz için hastalığın çıktığı günden bugüne kadar geçirdiği evreleri, süreci iyi bilmemiz gerekir. BSE, sığırların merkezi sinir sistemini etkileyen, progresif, nörodejeneratif, mutlak öldürücü bir hastalıktır ( 20, 21 ). Hastalığın nedeni olarak tanımlanan bir protein dir ( Prion proteini, PrPc ). Prion hastalıkları, prion proteini olarak bilinen hücresel bir glikoproteinin ( PrPc ) yerine anormal bir izoformu patolojik prion proteinleri ( PrPsc,Prpd veya PrPres ) tarafından meydana getirildiği düşünülen, öldürücü nörodejeneratif bozukluklar olarak tanımlanmaktadır(21,22,23). Etken en küçük virüsten yüz kat daha küçüktür. Hastalığın kuluçka süresi en az 2-2.5 yıl, ortalama 4 5 yıldır, 8 yıla kadarda çıkabilmektedir. Dolayısıyla uzun bir kuluçka süresine sahip olması nedeniyle hastalığın klinik belirtiler çok yavaş geliştiği için tam olarak izleme olanağı olmamaktadır ( 24, 25 ).Bu durum, hastalığın rahatlıkla izlenmesi açısından dezavantaj yarattığı için gözden kaçmasına ve yayılmasında önemli bir neden olarak karşımıza çıkmaktadır. BSE den ölen veya BSE nedeniyle kesilen sığırların et ve sakatatlarını yiyen yabani evcillerde TSE görül- Şekil-2: Deli Đnek Hastalığının canlılar arasında yayılma şekli ( 26 )

düğü saptanmıştır. BSE ye neden olan PrP leri yüksek ısıya, donma ve kurumaya, ph değişiklik lerine ve dezenfektanlara son derece dayanıklı olup kurutulmuş materyalde, ortamda, toprakta yıllarca hastalık yapma özelliğini korumaktadır. Bilinen kaynatma ve pişirme yöntemleri ile kolay kolay tahrip olmazlar. Ancak modern teknolojiye sahip rendering proseslerinde en az 20 dakika 134 138 C de 3 bar şiddetinde basınç uygulanması halinde tahrip edilerek etkisiz hale getirilebilirler ( 21 ). Hastalığın nasıl ortaya çıktığına ilişkin yapılan epidemiyolojik çalışmalar, Đngiltere'de scrapie' li koyunların mezbaha artıklarının rendering materyalinde kullanılması sonucu sığır popülasyonunun, et - kemik unu şeklinde ruminant orijinli protein kapsayan yemler vasıtasıyla scrapie benzeri bir ajana maruz kaldığını ve bu maruz kalışın 1981-1982 yılında başladığını göstermiştir. Proteinden zengin bir suplement olan bu et-kemik unları, konsantre yemlere katılarak yıllarca sığırlara yedirilmiştir. Yemin kontaminasyonu et-kemik ununun imalatı sırasında, scrapie ajanını tahrip etme özelliğine sahip olmayan modern sakatat işleme yöntemlerinden kaynaklanmıştır. 1972-1988 yılları arasında ticari amaçlarla sakatat işleme yöntemlerinde yapılan değişiklikler, BSE epidemisinin başlamasında temel bir faktör olarak görülmüştür. Bu değişiklikler, scrapie ajanlarının total inaktivasyonu için gerekenden çok daha düşük sıcaklıkların kulanımını ve donyağı verimini arttırmak için kullanılan solvent ekstraksiyonunun kesilmesini kapsar. Đngiltere'de, yaklaşık 3 yüzyıldır diğer ülkelere göre daha yüksek bir seviyede endemik seyreden Scrapie koyun hastalığının yerleşik olduğu büyük bir koyun popülasyonunun bulunması ve yem suplement i olarak et-kemik ununun kullanımı, BSE nin ortaya çıkması için gerekli ön koşulları oluşturmuştur. Scrapie' nin BSE' nin kaynağı olduğu varsayıldığında; total koyun popülasyonunda ve Scrapie insidansındaki artışın yanı sıra Scrapie ile enfekte koyun rendering materyalinin sığır yemlerinde kullanılması BSE nin artışına yol açmıştır. Daha sonra enfekte sığır materyalinin, sığır popülasyonu içinde et ve kemik unu yoluyla dolaşması, epidemiyi genişletmiş ve özellikle Haziran 1989'dan sonra insidansında ki artış buna bağlanmıştır ( 27 ). Hastalık şekil-2 de görül düğü üzere insanlarda ve çeşitli hayvan türlerinde görülmektedir, şöyle ki; Đnsanlarda görülen spongioform ensefalopatiler ( 24, 28 ): 1. Kuru: Yeni Guine ( Papuva yerlileri ) 2. Creutzfeldt-Jacop Disease ( CJD ); Đnsan,Maymun 3. Gertsmann-Strausser-Scheinker ( GSS ) sendromu; insanlar 4. Alpers Syndrome 5. FFI: Fatal Familia Insomnia Hayvanlarda görülen spongioform ensefalopatiler (24): 1. Bovine Spongiform Encephalopathy < BSE >: Sığırlar 2. Scrapie ( Ovine spongioform encephalopathy ), OSE:Koyun, Keçi 3. Chronic wasting disease ( CWD );Yaban Geyikler, Elk 4. Feline spongioform encephalopathy ( FSE ):Kediler 5. Transmissible mink encephalopathy ( TME ):Mink ( vizon ) 6. Scrapie like encephalopathy( SLE ): Nyala, Gemsbok, Eland, Oryx, Grater kudu 7. Diğer hayvanlarda spongioform encephalopathy ler: Çita, Puma v.s

Hayvanlarda görülen vakalar sığırlarda genellikle etçi ırklardan çok Holstein-Friesian sütçü ırklarda yoğun bir şekilde görülmektedir. Bunun en büyük nedeni; sütçü ırk buzağıların ilk 6 aylık dönemlerinde et kemik unundan hazırlanmış konsantre yemlerle beslenmiş olmasıdır. Yine BSE ortaya çıkan çiftliklerin % 50 nde koyun yetiştiriciliğinin yapılmamış olması koyunlarda görülen scrapie hastalığının direkt temas yoluyla bulaşarak BSE ye sebep olmadığını ortaya koymaktadır. Yapılan epidemiyolojik çalışmalara göre hastalığın sığırlarda görüldüğü en genç vaka 22 aylık, en yaşlı vaka 15 yaş olup en çok örüldüğü yaş grubu 3-5 yaş grubudur ( 25, 29 ). Đnsanlarda kuluçka süresi 10 yıldır. Hastalığın Hayvanlar Arasında Yayılması Bulaşması ( 24, 25, 27 ): Hastalık hayvanlar arasında temas ile bulaşmamakta, yemle bulaşmakta ve yayılmakta, Sığırdan sığıra veya diğer türlere yatay bulaştığına dair bir tespit bulunmamaktadır, Đngiltere Tarım Bakanlığı tarafından yapılan araştırma sonuçları, gebe sığırlarda anne karnında ki yavruya maternal bulaşmanın olabileceğini ortaya koymuştur. Hastalığın alınan tedbirlere rağmen tüm dünyaya yayılması bu tespiti doğrular niteliktedir, Đatrojen yolla bulaştığına dair herhangi bir kayıt bulunmamakla birlikte iatrojenik bulaşma ihtimali bulunduğu göz ardı edilememelidir, BSE ile enfekte 100 gr sığır beyninin oral yolla verildiği sığırlarda hastalığın 3 yıl sonra meydana geldiği saptanmıştır Deneysel olarak aktarılabilen bir hastalıktır BSE Hastalığına maruz sığırlarda genel, önemli ve karakteristik belirtiler şöyledir ( 14, 15, 25 ): Hayvanda korkulu ve endişeli bir tablonun hakim olması, Hareketleri tutarsızdır,duruş ve yürüyüş bozuklukları göze çarpar, Hayvanın gergin ve sinirli olması, en ufak bir gürültüye hassasiyet göstermesi, Beton zeminlerde yürümeye, köşeler dönmeye, kapalı alanlara girmeye, kapılardan geçmeye, süt sağdırmaya isteksiz olması, Sağım sırasında sütü sağdırmamak için tekme atması, Hastalığa maruz kalmış hayvan/hayvanlar insanlara ve sürüdeki diğer hayvanlara karşı saldırgan bir tavır içindedir, Ses,dokunma ve ışığa karşı aşırı hassasiyet vardır, Özellikle baş bölgesinde temas edilecek yapılacak muayene girişimlerine hayvanı kızdır dığı için reaksiyon göstermesine neden olur, Özellikle arka ayaklarla, yüksek adımlarla yürümesi dikkat çekicidir, Deride titremeler görülür, Şiddetli burun kaşıntısı, Hayvanda iştah kaybı olmamasına rağmen dikkat çekici boyutta kondüsyon, ağırlık ve süt veriminde düşüş söz konusudur, Topuklara vurulduğunda sendeleme,yere düşme,yerden kalkma zorluğu göze çarpar, Hastalığın son dönemine doğru hayvan yere uzanarak yatar, kalkamaz ve kısa sürede ölümle sonuçlanır. Hastalık bulgularının ortaya çıktığı andan ölünceye kadar süre 2 6 hafta arasında değişir.

Gıda Güvenliği: Yüksek BSE insidansına sahip ülkelerden yapılacak ithalat için,ithalatın yapıldığı ülkenin sığırlarının bakım koşullarının dikkate alınarak ilave tedbirlerin alınması zorunludur. Đthalatı istenen hayvanlar ile ithalatı istenen etin orijinini oluşturan hayvanlar, gıda yasağından sonra doğmuş olmalı ya da BSE olayına sahip olmayan ve ruminant orijinli et-kemik unu beslenmemiş bir sürüden olmalıdır. Beyin, gözler, spinal kord, tonsiller, timus, dalak ve distal ileum tüm sığırlardan uzaklaştırılmalı ve imha edilmelidir. Süt ve süt ürünlerinin güvenli olduğu düşünülmektedir ( 27 ). BSE etkeninin % 95 ten fazlası hayvanın Merkezi Sinir Sisteminde ve omurilik yakınlarında ki çevresel sinir sistemine yerleşmesi ve bulunması nedeniyle BSE ile enfekte sinir dokusu içeren etlerin diğer etlerle teması sonucunda bulaşma söz konusudur. Bu nedenle AB ği tarafından mezbahalarda kesilen her hayvanın baş bölgesinde ki doku ve organlara test yapılması mecburi hale getirilmiştir. Türkiye ve diğer ülkelerde yetiştirilen sığırlardan elde edilen et ve et ürünlerinde, BSE hastalığı etkeninin tespiti olasıdır. Đnsan ve hayvan gıdalarına giren sığır kökenli ürünle [özellikle beyin, kafa ( dil hariç ), dalak, ince barsaklar ] risk taşımaktadır ( 30 ). Bu nedenle kaçak kesim sonucu piyasaya sürülen bu gibi ürünlere rağbet gösterilmemeli ve dikkatli olmalı, bu gibi ürünlerin satışının yapıldığı yerlerden satın alınırken güvenilir, kontrolden geçmiş ürünlerin satışının yapıldığına kanaat getirilen yerler olmasına dikkat edilmelidir. Hastalığın ülkemiz girip girmeyeceği açısından değerlendirdiğimizde: Bugüne kadar değişik siyasi iktidarlar döneminde tutarlı bütünsel tarım politikalarının olmaması nedeniyle her gelen yaz boz tahtası şeklinde uygulanan tarım politikaları nedeniyle hayvansal üretimde bugünkü sıkıntılı tablo yaşanmaktadır. Sürekli ithalata baş vurularak kolaycılığa kaçılmış, bunun sonucunda ülkemizde olmayan hastalıklar ülkemize taşınarak yerleşik hale gelerek hem hayvan yetiştiricisine yeni maliyetler yüklemiş, hem de halk sağlığı ve gıda güveliği açısından risk oluşturması yanında hayvansal gıda sanayimizin kalite sorunu yaşamasına ve yeni maliyetler yüklenmesine neden olması sonucunda tüketicilerimize de bu olumsuzluklar yansımaktadır. Đşte BSE, hayvan yetiştiricisi, hayvansal gıda sanayi, halk sağlığı ve tüketicimizi yakından ilgilendiren çok önemli zoonotik bir hastalıktır. BSE nin ilk kez ortaya çıktığı 1986 yılına kadar, prion hastalığının koyunlarla sınırlı kaldığı ve diğer türlere geçmediği kabul edilmekteydi ( 20 ). Fakat sığırlarda BSE nin ortaya çıkmasından sonra koyunlarla sınırlı kalmadığı, küresel bir boyut kazandığı anlaşılması hayvan yetiştirme sistemlerini ve hastalıklarla ilgili tedbirlerin tekrar gözden geçirilmesine neden olmuş tur. Özellikle küresel serbest piyasa ekonomisi kurallarının son otuz yılda dünyada hakim olmasına bağlı olarak tarım ( bitkisel üretim + hayvansal üretim ) sektörünü de etkisi altına alması sonucunda her üretim dalına sermaye odaklı yaklaşılması sonucunda aşırı yüksek kâr hırsı ve mantığının esas alınarak bilimin ve biyolojinin sınırlarını zorlayan yöntemlere başvurulması sonucunda bilim dünyasını şaşkına çeviren gelişmelerin yaşanmasına neden olmaktadır. BSE de böyle bir zorlamanın ürünü olarak ortaya çıkan, insan ve hayvan sağlığını, hayvansal gıda üretimini ve hayvansal gıda güvenliğini tehdit eden zoonotik bir hastalıktır. Hastalığın Đngiltere de ortaya çıkışından itibaren zamanın Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından hastalık izlemeye alınmış ve hastalığın görüldüğü ülkelerden çift tırnaklı canlı hayvan, hayvan maddeleri, hayvansal orijinli yem katkı maddeleri ve bu yemleri ihtiva eden yemlerin

ithalatı 25.05.1990 tarihinde yasaklanmış, fakat 2003 yılında TBMM Yolsuzlukla Araştırma Komisyonu tarafından TARIM ile ilgili hazırladığı raporda 1999 yılına kadar Đç Yağ adı altında içinde % 40 ı et bulunan yağlı karkas gövdelerin hastalığın bulunduğu ülkelerden ithal edildiği, bu ithalat sırasında bir takım yolsuzlukların yapıldığı zamanın Tarım ve Köyişleri Bakanlığının Teftiş Kurulu tarafından hazırlanan raporda incelenerek işleme tabi tutulmuştu ( 31, 32 ). AB Veteriner Komisyonunun 90/200 ve (EC - European Commission Decision June 1990; 90/261) sayılı kararları ve OIE ( Uluslar arası Salgın Hastalıklar Ofisi ) nin 1992 tarihli kararları gereğince; iç organları, lenf dokuları ile sinir ve kemiklerden ayrılmış etlerin ve bunların elde edildikleri çiftliklerdeki canlı sığırlarda iki yıl öncesine kadar BSE nin görülmediğinin Veteriner Sağlık Sertifikası ile ve olmadığı kalıcı şekilde işaretlendiğinin belgelenmesi halinde Đngiltere den et ve canlı hayvan satışı serbest bırakılmıştı. Yine WTO ( Dünya Ticaret Örgütü ) nun 25.02.1995 tarihli bağlayıcı kararına istinaden yukarıda belirtilen şartlar çerçevesinde zamanın Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 19.07.1995 tarihinden itibaren anlı hayvan ithalatına müsaade edilmiş fakat et ve et kemik unu ithalatında yasaklamaya devam etmiştir. Bakanlık ta ki 09.08.1995 tarihine kadar 03.09.1992 tarihli tebliğ ile Đngiltere den kemiksiz et ithalatını yasaklamış, bu tarihten sonra 40 ton ( lenf dokuları ile sinir ve kemiklerden ayrılmış ) kemiksiz etin ithalatına müsaade etmiştir. Bakanlık tekrar 27.03.1996 tarihinde Đngiltere ve bu ülkeden canlı hayvan ithal eden K.Đrlanda, Đrlanda Cumhuriyeti, Đskoçya, Portekiz, Fransa ve Đsviçre den canlı hayvan ve hayvansal ürünlerinin ithalatını durdurmuştur (33). AB ği tarafından 1990 yılında alınan karar gereği ihbarı mecburi hastalık olarak onaylamıştır.zamanın Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından çıkarılan Etlerin Teftiş Talimatı nın 27.maddesi gereğince BSE pozitif bulunan ve hastalıktan şüpheli hayvanlar laboratuar teyidi yapıldıktan sonra karkasların imhası, çiftlikte ise hastalıklı hayvanların tamamı tazminatla imha edilmesi uygulamaya konulmuştur ( 30 ). 2001 yılında çıkarılan BSE ve Scrapie izleme programı ve Hayvan Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele Programı doğrultusunda numune alınarak çalışmalar yürütülmektedir. Bu çerçevede Đzmir ilimizde 2009 yılında 89 acil,76 adet ithal edilen hayvan kesimi olmak üzere toplam 165 hayvanın kesim yapılmış olup alınan numunelerin Đzmir-Bornova Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğünde yapılan analiz sonuçları menfi çıkmıştır.yine 2010 yılında 30 acil,147 ithal edilen hayvan kesimi olmak üzere toplam 177 hayvanın kesimi yapılmış olup sonuçları menfidir ( 34 ). Bu izleme çalışmalarının yanı sıra zamanın Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 11 Haziran 2010 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe giren 5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki, Gıda ve Yem Kanunu na dayanılarak 15.12.2011 tarih ve 28143 sayılı Resmi Gazetede Nakledilebilir Süngerimsi Beyin Hastalıklarına Karşı Mücadele ve Korunma Yönetmeliği yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin amacı; Nakledilebilir Süngerimsi Beyin Hastalıkları olarak adlandırılan hastalıklardan korunma ve bu hastalıklarla mücadeleye ilişkin hususları içermektedir. Dünyada genel olarak BSE ile ilgili alınan tedbirler BSE nin halk sağlığı açısından riskini en aza indirmeye yöneliktir ( 35 ).Çünkü tüm çabalara rağmen hastalık tamamen eradike edilememiştir. Hastalık; Đngiltere den ithal edilen enfekte canlı hayvan ve enfekte sığırlardan üretilen et-kemik unu ile daha sonra çok sayıda ülkeye yayılmıştır ( 29 ). Yine yemde et-kemik unu bulunmasına getirilen gıda yasağından sonra doğmuş ineklerde 18.000' nin üstünde BSE olayı tespit edilmiştir. Sığırların direkt olarak yedikleri gıdadan mı?, ya da asemptomatik analar- dan mı?, enfekte olduğu henüz açıklık kazanmamıştır. Nitekim hamster scrapie prionlarının ( Sc237 ) klinik hastalığa sebep olmaksızın fare beyinlerinde yüksek seviyelere kadar

replike olabildiği gösterilmiştir. Ayrıca koyunlarda deneysel BSE enfeksiyonunun semptomsuz fazı süresince, koyundan alınan kanın diğer bir koyuna transfüzyonuyla BSE' yi bulaştırmak mümkün olmuştur. Kanı alan koyunlarda, beyin ve periferde yaygın PrPSC depolandığı gözlenmiştir ( 27 ). O.I.E nin uzmanlarından Dr. Gideon Bruckner in A.B.D nin Pretoria Üniversitesi nde 4 Eylül 2008 tarihinde katıldığı bir konferansta yaptığı New Challenge Veterinary Profession in Global Animal Disease Control and Trade in Animals and Animal Product isimli konuşmasında hastalıkların yayılmasında önemli role sahip; Uluslar arası Ticaret ve Seyahat ile Tarım ve Ticarette ki Küreselleşme ye dikkat çekmektedir. O nedenle canlı hayvan ve et ticareti ile Emerging, Re - Emerging Zoonotik ve Zoonotik olmayan bulaşıcı insan ve hayvan hastalıkları dünyanın bir yerinden diğer bir yerine rahatlıkla taşınabilmektedir. Bunun en güzel örneğini, ilk defa Đngiltere de ortaya çıktığın da Đngiltere nin dışına yayılmaz, kontrol altında alındı denmesine rağmen bugün tüm dünyaya yayılan BSE oluştur- maktadır. Yukarıda, çeşitli bilimsel araştırma çalışmalarına ve yorumların yer aldığı kaynaklara dayanarak yaptığım açıklamalar sonucunda; mevcut şartlar dahilinde yurt dışından canlı hayvan ithalatının sürmesi halinde ( Ocak 2011 başından itibaren Eylül 2011 sonu itibariyle 1.400.000 Küçük Baş, 600.000 Büyük Baş Hayvan ithalatı yapılmış ); bakanlık tarafından Nakledilebilir Süngerimsi Beyin Hastalıklarına Karşı Mücadele ve Korunma Yönetmeliği yayınlanmasına ve yine Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü nün web sayfasında dünyada BSE görülen ülkelerin isimleri yayınlanmasına ve bu ülkelerden Damızlık, Besilik ve Kasaplık Hayvan ithalatı yasaklanmasına rağmen dünyada her geçen gün yayılan ve yayılmasında soru işareti oluşturan bazı bilinmeyen hususları muhafaza eden BSE ( Deli Đnek Hastalığı ) nin ülkemize ithal canlı hayvan yolu ile girmesi kaçınılmaz görünmektedir. Hastalığın ülkemize girmesi halinde ülkemizde yetersiz düzeyde olan hayvansal ürünlerin Veteriner Hekimler tarafından kontrolüne yönelik uluslar arası standartta Veteriner Gıda kontrol Sistemi nin henüz tam kurulamamış olması kontrol dışı tüketilecek sığır eti ve diğer ürünleri ile insanlara bulaşma riskini de gündeme getirecektir. Böyle bir hastalığın ülkemize girmesi zaten düşe kalka devam eden hayvancılık sektörümüz için ekonomik yönden büyük bir yıkım olacaktır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanı Sayın Dr. Mehdi Eker in, 11 Ocak 2012 tarihinde Đzmir de Setbir tarafından düzenlenen Sektör Toplantısı nda hayvancılıkla ilgili oldukça önemli açıklamalar yapmakla birlikte hayvancılık sektörüne yönelik yaptığı açıklamalarından uygulanmakta olan mevcut hayvancılık politikasının ithalatı kademeli olarak azaltacak, nüfusumuzun hayvansal protein ihtiyacını karşılayabilecek bir üretimi gerçekleştirmesinin mümkün olmadığını düşünüyorum. O nedenle mevcut hayvancılık politikalarımızın tekrar gözden geçirilerek daha realist bir politikanın hayata geçirilmesi halinde ancak o zaman ithalatın önünün kesilebileceğini ve asrın vebası olarak nitelendirilen BSE nin ülkemize girmesinin önlenebileceğini düşünüyorum. KAYNAKLAR: 1. DASZAK,P et al (2009).Pathogens and pre-import risk-assessment. 2. JUTZI,S.C. The Livestock Sector and Global Food Security, Rome-ITALY 3. KING,L.J.(2008) Understanding the Factors of Animal Disease Emergence: A World of One Health. Emerging Animal Diseases, October 17,2008,Brussels,BELGIUM 4. KING,L.(2007) The Global Animal Health Initiative: The Way Forward Veterinary and Public Health Collaboration,The World Bank Washington D.C, October 10,2007-USA

5. TAYLOR,L.H.(2001) Risk factors for human disease emergence. Phil. Trans. R. Soc. Lond. B ( 2001) 356,983-989,UK 6. KING,L.J.(2004) May you live in interesting times -AAVMC Corporate Veterinary Medicine Meeting, June 22,2004,Atlanta,Georgia USA 7. BAYSALLAR,M.(2007) Biyolojik Silah Olarak Zoonotik Hastalıklar. 3-6 Aralık 2007, I.Ulusal Zoonoz Kongresi.-ERZURUM 8. Biosecurity: Young Dairy Leaders Institute Phase III Conference, February 7-8, 2003, Tapma College off Veterinary Medicine Florida-USA 9. Biological disasters of animal origin The role and Preparedness of veterinary and public health services. Revue scientifique et technique,vol.25 ( 1 ),2006,OIE,12,rue de prony 75017 Paris, FRANCE. 10. ZOWGHI,E. Et al (2008) Emerging and Re-Emerging Zoonoses. World Journal of Zoology 3 (2): 71-76,2008 11. JOST,C.C.(2008) Climate Change and Zoonoses Adaptation and Mitigation learning from RVF and HPAI. Kenya Stakeholders Workshop on Climate and Health Nairobi 8-9 December 2008 KENYA 12. Biological disasters of animal origin The role and Preparedness of veterinary and public health services. Revue scientifique et technique, Vol. 25 ( 1 ),2006,OIE,12, rue de prony 75017 Paris,FRANCE. 13. GREGER,M. Et al (2009) Handbook of Disease Outbreaks: Chapter 9; Disease and Transport: A Costly Ticket Around The World. 14. Deli Dana Hastalığı [Sığırların Süngerimsi Beyin Hastalığı ( Bovine Spongioform Encephalopathy )]. http://www.gkgm.gov.tr/birim/hayvan_sagligi_karantina/faaliyet/ihbari_mecburi_hastaliklar/bse.html 15. BESE (Bovine Spongioform Encephalopathy or Made Cow Disease ) http://www.cdc.gov/ncidod/dvrd/bse/ 16. U. S. Suspects Case of Mad Cow Disease Japan, Korea ban U.S. beef. National World, Wednesday, December 24, 2003 USA 17. USDA quarantines 3rd herd. Quad-City Times. Saturday, January 3, 2004 USA 18. GILL,C.(2004) On Feed, BSE total cost?. Feed International, February 2004 - USA 19. Global Beef Trade; Effects of Animal Health, Sanitary, Food Safety, and Other Measures on U.S. Beef Exports.U.S International Trade Commission, Washington DC, September 2008 USA. www.usitc.gov 20. ŞEN,A.(2001) BSE nin Epidemiyolojisi.30-31 Mart 2001,Bilimsel Gelişmeler Işığında BSE Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanlığı-BURDUR. 21. AYTUĞ,C.N. BSE Nedir?. 30-31 Mart 2001,Bilimsel Gelişmeler Işığında BSE Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanlığı-BURDUR. 22. TÜRÜTOĞLU,H.(2001) Aktarılabilir Spongioform Ensefalopatilerde Etiyoloji. 30-31 Mart 2001,Bilimsel Gelişmeler Işığında BSE Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanlığı-BURDUR. 23. Bovine Spongiform Encephalopathy, Terrestial Manual 2010, Chapter 2.4.6, OIE, Paris - FRANCE 24. ARDA,M.(1996) BSE, Ankara Bölgesi Veteriner Hekimler Odası Özel Sayısı,ANKARA 25. YAZICIOĞLU,Ö.(2010) Bovine Spongiform Encephalopathy. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Đzmir Bornova Veteriner Kontrol Enstitüsü http://www.bornovavet.gov.tr/bse.htm 26. DOHERR,M.G.(2003) Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE) Infectious, Contagious, Zoonotic or Production Disease?. Acta vet. scand.2003, Suppl. 98,33-42 27. YAZICIOĞLU, Ö. Deli Đnek Hastalığı ( BSE ). http://www.tusedad.org/incelemeayrinti.asp?kod=18 28. Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE) NMA Resource Updated February 2004. National Meat Association USA, www.nmaonline.org 29. AKSOY,E. Bovine Spongiform Encephalopathy ( BSE ) Sığırların Süngerimsi Beyin Hastalığı. http://www.etlikvet.gov.tr/vethalksagligi/bse.htm 30. M. KALE ve Ark. ( 2008 ) Et ve et Ürünlerinde BSE Risk Materyali Var mıdır?. 21 23 Mayıs 2008 Türkiye 10. Gıda kongresi - ERZURUM 31. TBMM Yolsuzluk Raporu: üç sene Deli Dana eti yedik. 3 Ağustos 2003 Tarihli Sabah Gazetesi 32. Korkunç Şüphe. 3 Ağustos 2003 Tarihli Akşam Gazetesi 33. Deli Dana Paniğine gerek Var mı?. Türk Veteriner Hekimliği Dergisi Özel Sayı,Cilt:8, Yıl:1996 34. T.C.Đzmir Valiliği, Đzmir Hayvan Sağlığı Şube Müdürlüğü 2010 yılı Faaliyetleri. 35. WILLESMITH, J. W. (1998) Manual on Bovine Spongiform Encephalopathy,FAO, Rome - ITALY