TURKISH BU NDA DEÆ N LEN KONULAR " Anlaßmazlık nasıl azaltılır " Sorun çözümünde dokuz aßama " Baßarı ßansının artırılması Ergenlik ça ına geldiklerinde çocuklar ile anne-babalar arasındaki tartıßmaların artması çok yaygın görülen bir durumdur. Ergenlik ça ındaki gençler, yaptıklarıyla ilgili daha fazla söz sahibi olmak istediklerinden, ailelerin sürtüßme ve anlaßmazlı a neden olan sorunlarla karßı karßılaßmaları hemen hemen kaçınılmazdır. Aile içinde anlaßmazlı ın çözüm yöntemi önemlidir. Soruna, gence kendi çözümünüzü kabul etmeye zorlamaya çalıßarak yaklaßma, çocu unuzun kendini mutsuz, sindirilmiß, önemsiz ve dıßlanmıß hissetmesine yol açar. Öte yandan, büyük bir olasılıkla tatmin olmayaca ınızdan, razı olmanın ve hoßnut olmadı ınız bir çözümü kabul etmenin de bir yararı yoktur. Bir baßka baßarısız yaklaßım da, sorunu tamamiyle görmezden gelmektir. Hiçbir ßey yapmamak, soruna kabul edilebilir çözüm bulmayı geciktirir ve bu arada aile bireylerinin üzüntü veya öfkesi devam edebilir. Anlaßmazlıkla baßa çıkmanın en etkili yöntemlerinden biri, Sorun Çözme olarak adlandırılan bir yaklaßımdır. Ergenlik ça ındaki çocu unuzla olan tartıßmalarınızda hiçbir sonuca varamadan kısır bir döngü içinde olmanız durumunda, bu yaklaßımı yararlı bulabilirsiniz. SORUN ÇÖZME NED R? Sorun Çözme bir soruna yapıcı bir çözüm bulma yöntemidir. Bireysel bir sorunun (ör; okulda nasıl arkadaß edinilece i) ya da iki kißi arasındaki bir sorunun çözümünde yararlanılabilir. Sorun Çözme yöntemini kullanarak, çocu unuzun tartıßma, uzlaßma ve mantıklı karar verme gibi önemli yaßam becerileri edinmesine yardımcı olurken, büyük bir olasılıkla soruna uygun bir çözüm de bulabilirsiniz. SORUN ÇÖZME YÖNTEM NASIL KULLANILIR zlenmesi gereken dokuz aßama vardır. 1. Aßama Bir sorun mu var? lk aßama bir sorunun olup olmadı ının belirlenmesidir. Bir anlaßmazlı ın olması iki kißinin
arasında bir sorunun oldu unu gösteren açık bir ißarettir. Ancak, tüm sorunlar bu kadar belirgin de ildir. Sıkıntı, huzursuzluk ya da rahatsızlık veren konular olabilir, ancak hiç kimse sorunun çözümü için gerekeni belirlemez. Sorunu belirlemek için, kißinin neden bunları hissediyorum? Beni sinirlendiren ya da kaygılandıran nedir? gibi soruları kendisine sorması gerekir. Ayrıca, bir sorunun olup olmadı ı konusunda kißilerin farklı düßüncelere sahip olmaları da yaygın bir durumdur. Kißinin mevcut durumdan kißisel olarak etkilenmemesi ya da bir sorun oldu una inanmaması halinde, sorunun çözümünde yardımcı olmasını sa lamak kolay de ildir. Sözgelimi; bir gencin, yüksek sesle müzik dinlemesinin bir sorun oldu unu düßünme olasılı ı düßüktür. Herßeyin ötesinde bu yalnızca anne ve babası için bir sorundur! Gencin bu tür bir sorunun çözümlenmesine çaba sarfetmesi için özendirilmeye ihtiyacı olabilir. Bu ba lamda, annebabanın durumla ilgili hoßnutsuzlu unun sonuçta kendisi için nasıl bir sorun olaca ını (ör; müzik setini garaja götürmek gibi) göstermek yapılması gereken tek ßey olabilir. çimizden birinin bir sorununun olması, hepimizin sorunu oldu unu gösterir gibi genel tutumu özendirebilece iniz yöntemleri araßtırınız. 2. Aßama Zamanlamayı iyi yapınız Sorunları, ortaya çıktıklarında çözmek uygun olmasına karßın, olayın sıcaklı ı devam ederken uygun bir çözüme ulaßmak bazen zor olabilir. yi zamanlama, konußmak için herkesin sakin, yeterince zamanının oldu u ve kendini rahat ve huzurlu hissetti i bir zaman düzenlemesi yapmak anlamına gelmektedir. Konußmanızın bölünmemesine ve tartıßmayı bir saatten fazla olmayacak ßekilde kısa tutmaya özen gösteriniz. Ortamın gerginleßmesi durumunda, tartıßmaya ara veriniz ve herkes sakinleßtikten sonra yeniden baßlayınız. 3. Aßama Sorun Nedir? Bir sonraki aßama sorunu tanımlamaktır. Bu aßamada olabildi ince açık olmak önemlidir. Bir sorunu belirsiz terimlerle tanımlamak, çözüme nereden baßlanaca ını ya da sorunun nasıl çözülece ini bilmeyi zorlaßtırır. Sözgelimi; evimizde bir parti verme bir kabus olacak, ifadesi sorunu, Korkarım, verece in partide di er çocukların evimize içki ve uyußturucu madde getirmelerini engellemek zor olacak ifadesi kadar kolay çözmeyecektir. yi bir tanım, sorunu, ne oldu u, hangi sıklıkta oldu u ve kimlerin yer aldı ı açısından tanımlamaktadır. Bir baßka seçenek olarak, sorunu bir soru cümlesi ßeklinde ifade etmeye çalıßınız. Sözgelimi; Mary çocukların gözetim altında olmadı ı bir partiye gidip gece yarısına kadar kalabilir mi? gibi. Bu aßamayı sorunsuz geçirmek için yapabilece iniz iki ßey vardır: Birincisi, kißiden çok soruna odaklaßmanızdır. Sözgelimi; Sally tembel, da ınık ya da düßüncesiz ifadesini kullanmak yerine okul çantası hergün oturma odasında yere bırakılıyor demek daha yerinde olur. Birinci örnekte çok belirsiz bir ifade kullanılmaktadır. Sally i tembel olarak tanımlayarak sorunu nasıl çözebilirsiniz? Bu ifade ayrıca, kißisel eleßtiri de içermektedir ve bir tartıßmayla sonuçlanma olasılı ı yüksektir. kinci örnekte oldu u gibi, sorunun, tarafsız ve suçlayıcı olmayan bir ßekilde gündeme getirilmesi durumunda, Sally nin sizinle ißbirli i yapma olasılı ı çok daha fazladır. kincisi; ergenlik ça ındaki çocu unuza bir sorunu gündeme getirdi inizde, sorunun ortaya çıkmasındaki rolünüzü ya da 2 ABCD PARENTING YOUNG ADOLESCENTS www.abcdparenting.org
katkınızı kabul etmenin yararı olabilecektir. Sözgelimi; Bir süredir bu konuda söylenmemin bir yararı olmadı ını biliyorum. Ancak, sabahları sürekli seni rahatsız etmeden okula hazırlanmanın bir yöntemini birlikte bulmamızı istiyorum. Bu yaklaßımda, çocu unuzun kendini suçlu hissetme ya da sorundan tamamen kendini sorumlu tutma olasılı ı daha düßüktür. Sonuçta muhtemelen sorunun çözümünde yer alacaktır. 4. Aßama Taraflar için önemli olan hususlar nelerdir? Bu aßama her biriniz için nelerin önemli oldu u konusunda net olmayı kapsamaktadır. Aßa ıda belirtilenler gibi sorular sorma herkesin pozisyonuna açıklık getirilmesinde yararlı olabilir. # Bu neden çok önemli? # Neden bunu istiyorsun/buna neden ihtiyacın var? # Bu konuda neden kaygılısın/bu konuya neden üzülüyorsun/bundan neden korkuyorsun? # Bunu neden istemiyorsun/buna neden ihtiyaç duymuyorsun? # Bu konuda bu kadar korkunç ne olabilir? Yanıtları sadece dinleyiniz; tartıßmayınız. Her ikinizin amacı da, sorunun çözümü için ne istedi inizi açık bir ßekilde kavramaktır. Sözgelimi; gece arkadaßında kalmak isteyen bir genç için önemli olan, Arkadaßım bana güvenerek bu düzenlemeyi yaptı. E er gitmezsem çok üzülecek düßüncesini kapsayabilir. Annebaba için önemli olan ise, Senin güvende olmanı bilmemiz gerekiyor düßüncesini kapsayabilir. Kißiler... gerekiyor,...istiyorum,...kaygılıyım (üzülüyorum), korkarım... gibi sözcüklerle konußmaya baßladıklarında sadece gerekçeleri de il, kendileri için önemli olan hususları da ifade ettiklerini biliyorsunuz. 5. Aßama Beyin Fırtınası çözümleri Bu aßamada bulabildi iniz tüm olası çözüm seçeneklerini not etmeye baßlayınız. Sıra ile çözüm seçenekleri öneriniz ve saçma ya da tuhaf öneriler bile olsalar, bu aßamada herßeyi kabul ediniz. Bu, biraz e lenerek ve baßlangıçta saçma görünen, ancak daha sonra de erli olan ya da birini yeni birßey düßünmeye iten bazı fikirler ileri sürerek havayı yumußatmak için iyi bir zamandır. Olabildi ince çok sayıda çözüm önerileri üretmeye çalıßınız ve bu önerileri hemen tartıßmayınız. Önerilen bir çözümü hemen tartıßmak ya da devre dıßı bırakmak sorun çözme sürecini engeller, yeni düßüncelerin olußmasını önler ve kißilerin duygularını incitebilir. Bu aßamada amaç, nitelikten çok niceliktir. Ne kadar çok çözüm önerisi üretilirse o kadar iyi olur. Sekiz ile on arasında çözüm önerisi üretmeye çalıßmak uygun olacaktır. 6. Aßama Çözüm önerilerini de erlendiriniz Çözüm önerileriniz tükendi inde, bir sonraki aßama her öneriyi de erlendirmektir. lk olarak, listeye bakınız ve pratik olmadı ı ya da yararlı olmayaca ının açık oldu u konularında herkesin görüß birli ine vardı ı çözüm önerilerinin üzerini çiziniz. Birinizin bir öneride yararlı bir husus bulması durumunda, onu ßimdilik listede bırakınız. Daha sonra kalan tüm çözüm önerilerinin olası avantaj ve dezavantajlarını yazınız. Her zaman olası avantajları bularak yazmaya baßlayınız. Kißilerin, önerilerinde herkesin olumlu bir yan bulmaya çaba sarfettiklerini gördüklerinde katılımcı olma ve görüßlerinin önemsendi ini hissetme olasılıkları fazladır. Hiç kimsenin öneriyle ilgili daha fazla avantaj düßünememesi 3 ABCD PARENTING YOUNG ADOLESCENTS www.abcdparenting.org
durumunda, dezavantajlara geçiniz. Her öneriyi kısaca de erlendiriniz ve hiçbir çözüm önerisine çok fazla takılmayınız. Daha sonra, dezavantajları, avantajlarından açık bir biçimde fazla olan tüm önerileri eleyiniz. 7. Aßama Bir çözüm önerisini seçiniz Artık elinizdeki kısa listeden herkes en iyi seçene i ya da seçenekler kombinasyonunu belirleyebilir. Herkesin anlaßtı ı konunun ya da seçeneklerin elenebildi i ya da birleßtirilebilece i durumların belirlenmesinde yardımcı olmak için her bir seçene e 1 den (çok iyi de il) 10 a kadar (çok iyi) puan veriniz. En iyi çözüm önerisini seçmek tüm aile bireylerinin uzlaßmasını gerektirebilir. Herkesin istedi ini eksiksiz sa layan bir çözüm bulmayı beklemek yerine, herkes için geçerli olabilecek bir çözümü amaçlamak uygun olur. Çözüm pratik olmalı ve sorunu gerçekten çözmelidir. Bazı çözümler mükemmel olmamasına karßın, denemeye de ebilir. Bu aßamada bir çözüm bulamamanız durumunda, bir önceki aßamaya geri dönünüz ya da baßkalarının görüßlerini alarak veya konuyla ilgili daha fazla bilgi edinerek farklı çözümler aramaya baßlayınız. 8. Aßama Çözüm girißiminde bulununuz Kabul edilen çözüm önerisini, anlaßmayı kabul eden tüm tarafların neyi, ne zaman ve nerede yapacakları ile tarafların anlaßmaya uymaması durumunda ne olaca ının açık bir ßekilde belirtildi i somut bir plana dönüßtürünüz. Daha sonra herhangi bir anlaßmazlıktan kaçınmak için anlaßmayı yazılı hale getirmek uygun olur. Bu aßamada ayrıca, yararlı olup olmadı ının kaydını tutmak için, anlaßmayı nasıl izleyece inize ve ne zaman gözden geçirece inize de karar vermeniz gerekecektir. 9. Aßama Anlaßmayı gözden geçiriniz Planı uygulama sürecinde sorunlar ya da engeller ortaya çıkabilir. Bu nedenle, anlaßmanın etkili olması için süre tanıyınız. Bunun için genellikle bir ya da iki haftalık süre yeterlidir. Daha sonra anlaßmanın etkili olup olmadı ına karar vermek için planı birlikte tartıßınız. Kendinize, neyin iyi gitti ini, neyin çok iyi gitmedi ini ve çözümün daha sorunsuz bir ßekilde gerçekleßebilmesi için nelerin daha farklı yapılabilece ini sorunuz. Anlaßmanın etkili olması durumunda, yeni durumdan hepinizin hoßnut olması gerekir. Ancak, durumun düzelmemesi halinde, anlaßmanın tamamen adil olup olmadı ı? Herkes karßılıklı fedakarlık yaptı mı? Kural ve sorumluluklar herkes tarafından net bir ßekilde anlaßıldı mı? Anlaßmayı ihlal etmenin sonucunda ortaya çıkan yaptırımlar uygulandı mı ve ayrıca bunlar uygun yaptırımlar mıydı? sorularını kendinize sorunuz. Bu aßamada çözümün gerçekleßmesinin önündeki engeli bulmanız ve ortadan kaldırmanız gerekebilir. Daha iyi bir çözüm bulmak için sorun çözme sürecine yeniden baßlamak zorunda kalabilirsiniz. BAÍARI ÍANSININ ARTIRILMASI Sorun Çözme yöntemini sizin için geçerli kılacak bazı öneriler aßa ıda verilmektedir. Çözmek için do ru sorunları seçiniz Sorun çözme yöntemi en fazla ikiden fazla olası çözümü olan sorunlarda etkili olmaktadır. Sözgelimi; Anne-babanın gencin kent merkezine yapaca ı günlük geziyle ilgili kaygıları, gencin güvenli ini (ör; evde olaca ı saati belirleme, yanında cep telefonu taßıması, en az bir defa kendisini kontrol etme ve gün için belirli bir plan yapma) sa lamak için yapılabilecek pek çok ßey oldu undan, bu 4 ABCD PARENTING YOUNG ADOLESCENTS www.abcdparenting.org
yöntemle giderilebilir. Sorunun, okulda kalma ya da okuldan ayrılma gibi iki kesin seçenek arasında seçim yapmayı gerektirmesi durumunda, sorun çözme yöntemi yararlı olmayabilir. Böyle durumlarda en iyi karar, her seçene in olumlu ve olumsuz yönleri ile kısa ve uzun dönemli etkileri de erlendirildikten sonra verilir. Gencin görüßlerinin dikkate alınması önemli bir konu olmasına karßın, çocuklarının yaßamlarını etkileyen önemli kararlarda esas söz sahibi annebaba olacaktır. Sorun Çözme yöntemi düßüncenizi çocu unuza açıklayınız Sorun Çözme yöntemini uygulamadan önce, neden bu yöntemi kullanmak istedi inizi, neler olaca ını ve herkesten neler beklendi ini açıklamanız gerekir. Mevcut anlaßmazlık giderme yönteminin artık geçerli görünmedi ini açıklayabilirsiniz. Bu ba lamda, herkesin görüßünü hesaba kataca ını ve her iki taraf için de önemli olan konuların eksiksiz de erlendirilmesini sa layaca ını söyleyerek yeni bir yaklaßımı uygulamaya baßlayınız. Ayrıca çocu unuzun, bu yaklaßımın sizin için de yeni bir yöntem oldu unu bilmesini de isteyebilirsiniz. Çeßitli tepkilere karßı hazırlıklı olunuz Gencin olabilecek kußkularını anlayıp kabul ediniz, ancak yöntemi uygulama konusunda direniniz. Herßeyin ötesinde kaybedecekleri ne var? Ergenlik ça ındaki birçok genç kendilerini etkileyen konularda görüß belirtmek ister ve bu ba lamda bu uygulama kendileri için iyi bir olanaktır! Çocu unuz hala ißbirli ini kabul etmiyorsa, kendisine ne yapılaca ı konusunda karar vermenizin ve daha sonra izlenmesini istedi iniz kuralları belirlemenizin gerekece ini söyleyiniz. Çocu unuza, her iki taraf için de uygun olan bir çözümü arama ve bulmaya yönelik bir görüßmeye katılmayı istemesi halinde, durumun de ißebilece ini söyleyiniz. çten davranınız Sorun Çözme yöntemi, onu yalnızca istedi inizi elde etmenin bir yolu olarak görmeniz halinde etkili olmayacaktır. Çocu unuzun görüßlerini ve onun için önemli olan konuları gözönüne alma konusunda gerçekten istekli olmanız gerekir. Bazı görüßlerle iße baßlamanın bir zararı yoktur. Ancak, sorun çözme tekni ini, çözümünüzü çocu unuza dayatma yöntemi olarak kullanmak do ru de ildir. Çocu unuz, Sorun Çözme yönteminin, kendisine söz hakkı tanımadan iste inizi kabul ettirmenin bir baßka yolu oldu unu kısa bir süre sonra anlayacaktır. YAPILMASI GEREKENLER Bu bilgi notundan ö rendiklerinizden en iyi ßekilde nasıl yararlanabilece inize ilißkin bazı görüßler aßa ıda belirtilmektedir: 1. çinde bulundu unuz durumu de erlendiriniz. Bu strateji, halihazırda varolan herhangi bir sorun, hareket ya da davranıßın giderilmesinde kullanılabilir mi? E er kullanılırsa, sorun çözme yöntemini uygulamaya baßlayınız ve her aßamadaki performansınızı de erlendirmek için arka sayfadaki kontrol listesini kullanınız. 2. Bunu yaptıktan sonra, sonucun daha iyi olmasını sa lamak için neler yapabilece inizi düßününüz ve bir sonraki uygulama için kendinize bir hedef belirleyiniz. Neyi, ne zaman ve nasıl yapaca ınızın belirlendi i hedef en yararlı olandır. Sözgelimi; Sorun çözme yöntemini bir dahaki sefere uygularken her ikimiz için de uygun olan bir 5 ABCD PARENTING YOUNG ADOLESCENTS www.abcdparenting.org
zaman düzenlemesi yaparak Gemma ile en az bir saat konußaca ım ve konußmamızın bölünmemesi için telefonu fißten çekece im gibi. 3. Bunu yapmayı denemenizin ardından hala zorluk çekmeniz durumunda, bu bilgilendirme serisindeki di er Bilgi Notlarını incelemeniz ya da bir ABCD çocuk yetißtirme grubuna katılmanız yararlı olabilir. KAYNAKÇA Barkly, R. A, Edwards, G. H., & Robin, A. (1999). Defiant teens: A clinician s manual for assessment and family intervention. New York: The Guilford Press. Forgatch, M., & Patterson, G. (1989). Parents and adolescents living together, part 2: Family problem solving. Eugene: Castalia Publishing Company. Robin, A. L., & Foster, S. L. (1989). Negotiating parent adolescent conflict: A behavioral-family systems approach. New York: The Guilford Press. Sanders M. R., Markie-Dadds, C., and Turner, K. M. T. (1998). Practitioner s Manual for Enhanced Triple P. Brisbane, Australia: Families International Publishing. Weinhaus, E., Friedman, K., & Stagoll, B. (1991). Stop struggling with your teenager. Melbourne, Australia: McPhee Gribble. Wertheim, E., Love, A., Littlefield, L. & Peck, C. (1992). I Win You Win. Australia: Penguin. Bu bilgi notu Victorian Parenting Centre tarafından hazırlanmıßtır. Victorian Government Department of Human Services Pearson, K.L., & Love, A.W., (1999). Adolescents value systems, preferred resolution strategies, and conflict with parents. Australian Journal of Psychology, 51, (2), 63-70. 6 ABCD PARENTING YOUNG ADOLESCENTS www.abcdparenting.org
ÇALIÍMA NOTU WORKSHEET Sorun çözme aßamaları Performansım? 1. Çözmek için uygun bir sorun seçtim mi? 2. Bunun için uygun bir zaman düzenlemesi yaptım mı? 3. Sorunu yeterince iyi tanımladık mı? 4. Herkes için önemli olan hususları belirledik mi? 5. Beyin fırtınası çözümleri ürettik mi? 6. Her çözüm önerisi yeterince de erlendirildi mi? 7. En iyi oldu unu düßündü ümüz çözüm önerisini seçtik mi? 8. Uygun bir anlaßma yaptık mı? 9. Anlaßmayı planlanan tarihte gözden geçirdik mi? Hedefim(lerim): 7 ABCD PARENTING YOUNG ADOLESCENTS www.abcdparenting.org