ERMENİLERİN SEVK VE İSKÂNI HAKKINDA YAPILAN UYGULAMA VE YARDIMLAR (1915-1917)

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI ERMENİLERİN SEVK VE İSKÂNI HAKKINDA YAPILAN UYGULAMA VE YARDIMLAR (1915-1917) CEMAL SEZER DOKTORA TEZİ DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ Bu çalışma BAP tarafından 09203005 Nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir. Konya-2011

T.C. SELÇUK ÜN VERS TES Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü ü B L MSEL ET K SAYFASI Ad Soyad : Cemal SEZER Ö rencinin Numaras : 054102041004 Ana Bilim / Bilim Dal : Tarih/ Yak nça Tarihi Program : Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Ad : Ermenilerin Sevk ve skân Hakk nda Yap lan Uygulama ve Yard mlar(1915-1917) Bu tezin proje safhas ndan sonuçlanmas na kadarki bütün süreçlerde bilimsel eti e ve akademik kurallara özenle riayet edildi ini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davran ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunuldu unu, ayr ca tez yaz m kurallar na uygun olarak haz rlanan bu çal mada ba kalar n n eserlerinden yararlan lmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak at f yap ld n bildiririm. Ö rencinin imzas ( mza) Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/

Ermenilerin Sevk ve İskânı Hakkında Yapılan Uygulama ve Yardımlar (1915-1917) 20 06 2011

İÇİNDEKİLER Bilimsel Etik Sayfası Tez Kabul Formu Önsöz IV Özet...VI Summary VIII Kısaltmalar.X GİRİŞ...1 A. Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi..1 B. Kaynaklar...2 C. Sevk ve İskân Kanunu na Kadar Türk-Ermeni İlişkilerine Kısa Bir Bakış...8 BİRİNCİ BÖLÜM SEVK VE İSKÂN KANUNU NUN ÇIKARILMASI VE OSMANLI DEVLETİ NİN ERMENİLER HAKKINDAKİ UYGULAMALARI. 20 1.1.SEVK VE İSKÂN KANUNU NUN ÇIKARILMASI.20 1.2. OSMANLI DEVLETİ NİN YAPMIŞ OLDUĞU UYGULAMALAR....29 1.2.1. NAKİL UYGULAMALARI....34 1.2.1.1.Vapur.36 1.2.1.2. Şahtur......37 1.2.1.3. Tren...38 1.2.1.4. Araba....44 1.2.2. EKONOMİK UYGULAMALAR... 47 1.2.2.1. Merkezden Vilayet ve Mutasarrıflıklara Gönderilen Paralar...47 1.2.2.2. Yevmiyeler. 60 1.2.2.3. Vergi Muafiyeti..62 1.2.2.4. Borçların Ertelenmesi.....63 I

1.2.2.5. Yanlarında Para ve Eşya Götürmelerine İzin Verilmesi....64 1.2.2.6. Eşya Satımına İzin Verilmesi....67 1.2.3. SOSYAL UYGULAMALAR. 71 1.2.3.1. Yiyecek, Giyecek ve Barınma İhtiyaçlarının Giderilmesi.....71 1.2.3.2. Dul Kadınlar ve Yetim Çocuklara Yönelik Uygulamalar......87 1.2.3.3. İşe Yerleştirilmeleri..102 1.2.4. SAĞLIK UYGULAMALAR.....105 1.2.4.1. Hastanelerde Tedavileri...105 1.2.4.2.Nekahethânelerde Bakılmaları..110 1.2.4.3. Salgın Hastalıklarla Mücadele.113 1.2.5. HUKUKSAL UYGULAMALAR...121 1.2.5.1. Emvâl-i Metrûke Komisyonu nun Faaliyetleri...121 1.2.5.2.Yargılamaların ve Cezaların Ertelenmesi.129 1.2.5.3. İbadetlerinin Sağlanması..130 1.2.6. GÜVENLİK UYGULAMALARI...132 İKİNCİ BÖLÜM ERMENİLERE YÖNELİK YARDIMLAR 2.1.YABANCILAR TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR...151 2.1.1. AMERİKAN MİSYONER YARDIM KURULUŞLARININ YARDIMLARI...152 2.1.1.1. Yardım Toplamak İçin Yapılan Amerikan Propaganda Faaliyetleri 161 2.1.1.2.Yardımların Toplandığı Yerler...176 2.1.1.3. Yapılan Yardımlar....178 2.1.1.3.1.Yiyecek, Giyecek ve Barınma Yardımları 181 2.1.1.3.2. Para Yardımları....195 2.1.1.3.3. İşe Yerleştirme ve Meslek Öğretme (Rehabilitasyon).205 2.1.1.3.4. Değerli Eşyaların Misyonerlere Emanet Edilmesi...207 2.1.1.3.5. Nakil Yardımları...209 II

2.1.1.3.6. Sağlık Yardımları...211 2.1.2. ALMAN VE İSVİÇRELİ MİSYONER YARDIM KURULUŞLARININ YARDIMLARI...218 2.1.3. İNGİLTERE DEN GELEN YARDIMLAR...236 2.2. ERMENİLER TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR 238 SONUÇ...242 Bibliyografya...245 Ekler...263 Özgeçmiş III

ÖNSÖZ Ermeni meselesi, 19. yy.nin ikinci yarısından sonra ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti savaşın getirdiği güvenlik tedbirlerinden dolayı, 27 Mayıs 1915 tarihinde Ermenilerin bir kısmı için, Tehcir olarak bilinen Sevk ve İskân Kanunu çıkarmıştır. Tehcirin üzerinden uzun bir zaman geçmesine rağmen hâlâ gündemi meşgul etmektedir. Bu konu, yerli ve yabancı medya tarafından sıkça işlendiği gibi akademik ya da akademik olmayan çevrelerce de tartışılmaktadır. Tartışmalar, Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında yaşamış oldukları olaylar hakkındadır. Batı da ortaya konan çalışmaların kaynağını; duyumlara dayalı, ikinci ya da üçüncü şahısların aktardıklarını içeren dönemin misyoner ve konsolosluk raporları oluşturmaktadır. Bu bakımdan Batı daki çalışmalar katletme, öldürme, yok etme gibi esaslara dayanmaktadır. Kaynağı sorgulanmamış, Osmanlı arşiv belgeleriyle karşılaştırılmadan yapılan bu çalışmalar, öne sürülen bilgileri güvenilir olmaktan uzaklaştırmaktadır. Türkiye de bu konuyla ilgili son zamanlarda yoğun çalışmalar sürdürülmektedir. Fakat bu çalışmalar genellikle birbirinin tekrarı olup, yeni bilgiler içermemektedir. Bu araştırmada mevcut durumun farkında olarak, sorumlu tarihçilik anlayışına bağlı, objektif bir şekilde ilgili kaynakların irdelendiği özgün bir çalışma meydana getirilmeye çalışılmıştır. Araştırma giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında; araştırmanın amacı, kapsamı ve önemine değinilmiş, kaynakların tahlili yapılmış ve Ermenilerin 1915 yılına kadar Türk tarihindeki yeri kısaca ele alınmıştır. Birinci bölümde; Sevk ve İskân Kanunu nun çıkarılmasına neden olan Ermenilerin I. Dünya Savaşı sırasındaki davranışları ile sevk ve iskân sırasında Osmanlı Devleti nin Ermenilere karşı uygulamaları incelenmiştir. İkinci bölümde; yabancıların ve Ermenilerin yaptıkları yardımlar belirtilmiştir. Bunun yanı sıra, yardımların artması için hem Amerika da hem de Avrupa daki propaganda sürecinden de bahsedilmiştir. Beni bu çalışmaya sevk eden, araştırma ve yazım safhalarında yardımlarını esirgemeyen, değerlendirmeleriyle yol gösteren danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ ile Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ ye çok teşekkür ederim. Çalışma sırasında IV

tavsiye ve eleştirilerinden faydalandığım Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ ye, Doç. Dr. İbrahim Ethem ATNUR a ve değerlendirmelerinin yanı sıra tez konusunun belirlenmesinde yardımcı olan ve Amerikan kızılhaçına ait arşiv belgelerini veren TTK Ermeni Araştırmaları Masası Başkanı Prof. Dr. Kemal Çiçek e teşekkür ederim. Ayrıca çalışmaya katkı sağlayan Almanca belgelerin Türkçeye tercüme edilmesindeki yardımlarından dolayı Prof. Dr. Mustafa GENCER e teşekkürlerimi bir borç bilirim. Belirtildiği üzere, araştırmanın mümkün olduğunca belgelere dayalı olmasına dikkat edilmiştir. Bu nedenle, arşiv malzemelerinin elde edilmesinde gösterdikleri anlayış ve desteklerinden dolayı Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri, Genelkurmay ATASE Arşivi ve Kızılay Arşivi çalışanlarına, yine yerli ve yabancı birçok eserden faydalanma olanağı bulduğum TTK kütüphanesi çalışanlarına; ayrıca çalışmaya maddi açıdan katkı sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü ne teşekkür ederim. Cemal SEZER Konya-2011 V

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı: Cemal SEZER Numarası: 054102041004 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı: Tarih/ Yakınçağ Tarihi Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı: Yard.Doç.Dr. Mehmet YILMAZ Tezin Adı: Ermenilerin Sevk ve İskânı Hakkında Yapılan Uygulama ve Yardımlar(1915-1917) ÖZET Osmanlı toplumuna uyum sağlamış, uzun yıllar boyunca rahat ve güvenli bir yaşam sürdüren Ermenilere, Osmanlı yönetimine olan bağlılıklarından dolayı Millet-i Sadıka denmiştir. Ancak Batılı devletlerin ve Rusya nın siyasi emelleri, Fransız İhtilali nin etkileri, Ermeni Kilisesi nin kışkırtmaları, misyonerlerin -özellikle Amerikan misyonerlerinin- Ermeniler üzerindeki faaliyetleri gibi nedenler, Ermenilerin zihinlerinde bağımsızlık fikirleri oluşturmuştur. Ermeniler, bu fikirleri hayata geçirebilmek için hem Osmanlı sınırları içinde hem de dışarıda ihtilal komiteleri ve cemiyetleri kurarak, etkinliklerde bulunmuşlardır. 1860 yılından itibaren başlayan bu etkinlikler, I. Dünya Savaşı nın başlarına kadar devam etmiştir. Kendilerine, İtilaf Devletleri tarafından bağımsızlık vaadinin verilmesiyle; Anadolu nun çeşitli yerlerinde isyanlar çıkaran, casusluk faaliyetlerinde bulunan, Osmanlı ordusunun ikmal yollarını kesip, askerlere yardım götürülmesini engelleyen, Müslüman halka mezalimlerde bulunan Ermeniler, bu gibi davranışlarla da yetinmeyip I. Dünya Savaşı sırasında Rus ve Fransız ordularında, Osmanlı Devleti ne karşı savaşmışlardır. I. Dünya Savaşı nın başlarında, Ermeni temsilcileri, yukarıda belirtilen davranışlardan vazgeçmeleri için Osmanlı yöneticileri tarafından defalarca uyarılmıştır. Bu uyarıların işe yaramaması üzerine Ermenilerin bir kısmı, 27 Mayıs 1915 tarihinde çıkarılan geçici Sevk ve İskân Kanunu yla, bulundukları yerlerden, ülkenin Halep, Şam, Zor, Musul gibi yerlerine sevk edilmiş ve onların oralarda iskân edilmeleri sağlanmıştır. Osmanlı Devleti, sevk ve iskânın mümkün olduğunca sağlıklı, düzenli, hızlı bir şekilde gerçekleşmesi ve bu süreç içerisinde beliren ihtiyaçların karşılanması için tüm imkânlarını seferber etmiştir. Bu amaçla yapılacak masraflar; Muhacirîn Tahsisatı ndan, daha sonra Seferberlik ve Harbiye Tahsisatı ndan ve hatta bazı zamanlar Gizli Ödenek ten karşılanmıştır. Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VI

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Bu sürecin başlarında, sevk edilen Ermenilerin en önemli ihtiyaçları yiyecek, giyecek ve barınma olmuştur. Devlet, sevke uğrayanlara yevmiyeler vererek, vilayet ve mutasarrıflıklara paralar göndererek bu ihtiyaçların giderilmesine çalışmıştır. Sevk sırasında yetim kalan çocuklar yetimhanelerde bakılmıştır. Bulaşıcı hastalıklara yakalanan ya da hasta olan Ermeniler, hastaneler ve nekahethânelerde tedavi edilmiştir. Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında Amerikalı, Alman ve İsviçreli misyonerler ile hem Osmanlı Devleti nde hem de Osmanlı sınırları dışında yaşayan Ermeniler yardımlarda bulunmuştur. Ayrıca İngiltere deki yardım cemiyetleri Ermeniler için yardım toplamıştır. Osmanlı Devleti ise, dışarıdan gelen yardımlara ilk başta pek sıcak bakmamıştır. Çünkü bu durumu ülkenin bir iç sorunu olarak görmüş ve bu soruna karışılmasını istememiştir. Fakat daha sonra savaşın getirdiği ekonomik sıkıntılar yüzünden dış yardımların yapılmasına izin vermiştir. Hatta bazı zamanlar Kızılay ile Kızılhaç, yardım malzemelerini ihtiyaç sahiplerine birlikte dağıtmışlardır. Anahtar Kelimeler : Osmanlı Devleti, Ermeniler, Misyonerler, Sevk ve İskân, Yardım Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VII

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı: Cemal SEZER Numarası: 054102041004 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı: Tarih/ Yakınçağ Tarihi Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı: Yard.Doç.Dr. Mehmet YILMAZ Tezin İngilizce Adı: Application and Helps about Armenian Transfer and Settlement (1915-1917) SUMMARY Armenians who always adopted to Ottoman society and having a safe and comfortable life, called themselves Millet-i Sadıka because of their loyalty to Ottoman government. However, some reasons such as political goals of European States and Russia, the effects of French Revolution, provocation of Armenian Church, actions of missionaries-especially American missionaries- created a sovereignty idea among Armenians. Armenians involved some activities like founding revolutionary comities and societies both within and out of Ottoman borders to realize their idea. These activities beginning in 1860 continued until the early periods of World War I. With the sovereignty promise of allied states, they rebelled and spied, and they blocked the road of Ottoman Army so prevented the help to soldiers, and tortured Muslim people in various territories of Anatolia. Moreover, they fought against Ottoman state in Russian and French armies in World War I.. Although Armenians were warned to dispense with these activities by Ottoman officials at the beginning of World war I, some of the Armenians were transferred to Halep, Şam, Zor, Musul with a temporary Sevk ve İskân Kanunu went into operation on 27 May 1915, as they continued these kinds of activities. Ottoman state used all his power in order to make the transfer in a healthy and secure way. The expenses were met by Muhacirîn Tahsisatı, later Seferberlik ve Harbiye Tahsisatı and discretionary fund. The first needs of the Armenians transferred are clothing and accommodation. The Ottoman state fulfilled these needs by giving wages and sending money to cities and governors. The children who became orphan during the transfer were brought to the orphanages. The Armenians who were ill or suffered from epidemic disease were cured in hospitals. Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VIII

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Armenians were assisted by the America, German, and Swiss missionaries, and other Armenians living in/out the Ottoman borders. Furthermore, charity associations collected help for Armenians. At first, Ottoman State did not lean towards these assists because it was regarded as a domestic issue and no other nations were expected to involve. However, the Ottoman state then permitted the assists because of the economical problems brought by the war. Even sometimes Red Crescent and Red Cross delivered the assists to the poor people together. Keywords: Ottoman State, Armenians, Missionaries, Transfer and Settlement, Relief Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ IX

KISALTMALAR ATASE BCA BDH Bkz. (bkz.) BOA Çev. DH.EUM.KLH DH.EUM.MH DH.EUM.SSM : Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi : Birinci Dünya Harbi Kataloğu : Bakınız : Başbakanlık Osmanlı Arşivi : Çeviren :Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Kalem-i Mahsus Müdüriyeti : Dâhiliye Nezareti Muhâsebe Kalemi : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Seyrüsefer Kalemi DH.EUM.UMVM : Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti DH.EUM.2.şb. DH.EUM.VRK DH.İUM DH.KMS DH.MB.HPS.M DH.ŞFR DİA Dos. DUİT Fih. Haz. HR.SYS KA : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Müdüriyeti 2.Şube Belgeleri : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Müdüriyeti Evrak Odası : Dâhiliye Nezareti İdare-i Umûmîye : Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti : Dâhiliye Nezareti Mebân-i Emîriye Hapishaneler Müdüriyeti : Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi : Diyanet İslam Ansiklopedisi : Dosya : Dosya Usûl-ı İradeler Tasnifi : Fihrist : Hazırlayan : Hâriciye Nezareti Tasnifi Siyasî Kısım Evrakı : Kızılay Arşivi X

Kls. MF.MKT MV No, nr., Nu P.A.B.C.F.M. : Klasör : Maârif Nezareti Mektubî Kalemi : Meclis-i Vükelâ Mazbataları : Numara : Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Mission, s. : Sayfa şb. TBMM TDV TİGM TTK vb. Vol. Y.EE Y.PRK.ASK Y.PRK.MF : Şube : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Diyanet Vakfı : Toprak İskân Genel Müdürlüğü : Türk Tarih Kurumu : ve benzeri : Volume : Yıldız Tasnifi Esas Evrak : Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askerî Marûzat : Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Maârif Nezareti Marûzat XI

GİRİŞ A. Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi Ermeniler, Osmanlı-Türk toplumuna uyum sağlamış bir hâldeydiler. Osmanlı Devleti nin her yerinde Ermenilere rastlamak mümkündü. Fakat hiçbir yerde Türklere nazaran nüfus çoğunluğunu teşkil etmiyorlardı. Genellikle çiftçilik, ticaret, sarraflık gibi işlerle meşgul oluyorlardı. Ermeniler, Osmanlı Devleti nde kendi mahkemelerini kurmuş, devlet içinde özellikle hâriciyede önemli mevkilere getirilmişlerdi. Ayrıca askerlikten muaf tutuldukları için ticarette kesintiye uğramadan devamlı olarak kazançları artmış ve ekonomik alanda ilerleme kaydetmişlerdi. Bütün bu olumlu durumlar sayesinde Osmanlı Devleti nde oldukça rahat bir yaşam sürdürmelerine rağmen, Ermenilere ne oldu da belli bir zaman sonra devlete isyan eden unsur hâline geldiler. Bunun nedenini, ilk defa 1815 yılında Viyana Kongresi nde kullanılan Şark Meselesi kavramında aramak gerekir. Şark meselesinin aktörleri olan emperyalist Avrupa devletleri, çıkarları doğrultusunda, Osmanlı Devleti ni parçalamak için özellikle Gayrimüslim tebaa arasında başlayan milliyetçi ve ayrılıkçı hareketleri desteklediler. Bunun sonucu olarak, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ndan sonra Osmanlı Devleti nin Balkanlar ve Kafkasya daki hâkimiyeti iyice zayıfladı. Artık sıra Anadolu ya gelmişti. Balkanlarda Sırpların, Yunanların, Bulgarların yaptıklarını Anadolu da Ermeniler üstlendi. Bu amaçla emperyalist devletlerin kışkırtmalarıyla Anadolu nun her yerinde ayaklanma çıkardılar. Bu ayaklanmalar, I. Dünya Savaşı nın başlarında da görüldü. Osmanlı Devleti, ayaklanmalara son verebilmek ve Anadolu da huzuru sağlayabilmek için geçici olarak Sevk ve İskân Kanunu nu çıkardı. Emperyalist devletlerin, Şark meselesinin son aşaması olan Türklerin Anadolu daki hâkimiyetini sona erdirme hedefi Milli Mücadele ile başarıya ulaşamamıştır. Bu defa askeri olmayan yöntemlere başvurdular. Sevk ve 1

iskân sırasında yaşanan olaylar gündeme getirilerek, Osmanlı Devleti sözde soykırım yapmakla suçlanmakta ve Osmanlı Devleti nin yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti mahkûm edilmek istenmektedir. Sözde Ermeni soykırım tezi, Birleşmiş Milletler in çıkardığı sözleşmenin 2. maddesi (c) fıkrasına dayandırılmaktadır 1. Buna göre, Osmanlı Devleti nin Ermenileri açıkça yok etmekten çekindikleri için tehcirden yararlanıp, Ermenilerin yok olmalarını sağlayacak yaşam şartlarını onlara dayattıkları, tehcir sırasında saldırılardan koruma, güvenli ulaşım sağlama, gıda ve ilaç tedarik etme, tedavilerini yapma, barınak ihtiyaçlarını karşılama gibi görevlerini yerine getiremeyerek ölümleri hızlandırdıkları ileri sürülmektedir. Bu anlamda doğrudan öldürme gibi fiillerin yanında, devletin görevi ihmal ederek ölümlere bilerek neden olması da soykırım fiili sayılmaktadır. Dolayısıyla bu tezi savunanların; kısaca sırasıyla tanıma, tazminat ve toprak şeklinde talepleri bulunmaktadır. İlkinin kabul edildiği bir durumda diğerlerinin de kabul edileceği gerçeğiyle, Tanımanın gerçekleşmemesi için sevk ve iskân sırasında yaşananların çok iyi bilinmesi gerekmektedir. İşte bu araştırmanın amacı ve önemi buradadır. Araştırma, sevkin başlangıç ve bitiş tarihleri (27 Mayıs 1915-20 Haziran 1917) arasında Osmanlı Devleti nin Ermenilere yönelik uygulamalarını, yabancılar ile Ermenilerin yaptıkları yardımlar ve bu yardımlara karşı Osmanlı Devleti nin bakışını, Arşiv belgeleri referans gösterilerek, objektif bir şekilde ortaya koymayı amaçlamaktadır. B. Kaynaklar Araştırma, arşiv belgelerine dayandırılarak ele alınmaya çalışılmıştır. Bunlar Genelkurmay ATASE, Başbakanlık Cumhuriyet ve Osmanlı Arşivleri, 1 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşme Birleşmiş Milletler tarafından 9 Aralık 1948 tarihinde oluşturulmuş ve 12 Ocak 1951 de yürürlüğe girmiştir. Soykırım Sözleşmesi nin 2. maddesi şöyle tanımlanmaktadır: Soykırım, bir milli, etnik, ırkî veya dini grubu olarak kısmen veya tümüyle yok etmek kastıyla şu fiillerin işlenmesidir: a) Grubun mesuplarını katletmek, b) Grubun mensuplarına ciddi bedensel ve psikolojik zarar vermek, c) Grubun bedeni varlığının kısmen veya tamamen yok olmasına yol açacak hayat şartlarına kasten tabi tutmak, d) Grup içinde doğumları önlemek kastıyla önlemler dayatmak, e) Grubun çocuklarını bir başka gruba zorla nakletmektir. Bkz. Gündüz Aktan, Devletler Hukukuna Göre Ermeni Meselesi, Ermeni Soykırım İddiaları Yanlış Hesap Talat Paşa dan ve Tehcirden Dönünce, Der. Mustafa Çalık, Ankara 2006, s. 43,63. 2

Kızılay Arşivi ve Amerikan Kızılhaç ile Board arşiv belgeleridir 2. ATASE arşivinde Birinci Dünya Harbi (BDH) fonu içerisinde yer alan belgeler kullanılmıştır. BOA da yaptığımız katalog taraması sonucunda temin edip yararlandıklarımız şunlardır: Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Kalem-i Mahsus Müdüriyeti (DH.EUM. KLH) Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Müdiriyeti 2. Şube Belgeleri (DH.EUM. 2.şb) Dâhiliye Nezareti Muhâsebe Kalemi (DH.EUM.MH) Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Seyrüsefer Kalemi (DH.EUM.SSM) Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti (DH.EUM.UMVM) Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmîye Müdüriyeti Evrak Odası (DH.EUM.VRK) Dâhiliye Nezareti İdare-i Umûmîye (DH.İUM) Dâhiliye Nezareti Mebân-i Emîriye Hapishaneler Müdüriyeti (DH.MB.HPS.M) Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR) Dosya Usûl-ı İradeler Tasnifi (DUİT) Hâriciye Nezareti Tasnifi Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS) Maârif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT) 2 Amerikan Kızılhaçına ait resmi yazışmaları içeren Amerikan arşiv belgelerini veren TTK Ermeni Araştırmaları Masası Başkanı Prof. Dr. Kemal Çiçek e ve TTK ya çok teşekkür ederim. 3

Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV) Yıldız Tasnifi Esas Evrak (Y.EE) Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y.PRK.ASK) Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Maârif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF) Araştırmada, hepsi kullanılmakla beraber, Dâhiliye Nezareti nden vilayet ve mutasarıflıklara gönderilen yazışmaları ihtiva eden Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi belgelerinden özellikle faydalanılmıştır. Yalnız bu belgeleri de kullanırken bir eksiklikle karşılaşılmıştır. Şöyle ki, Dâhiliye Nezareti nden vilayet ve mutasarrıflıklara Ermenilere yönelik nakdi, yiyecek, giyecek, barınma vb. konularına dair şifre telgrafnameler gönderilirken, vilayet ve mutasarrıflıkların nasıl davranışlar sergilediğine yönelik merkeze yazmış oldukları cevapları içeren yazışmalar azdır. Olanlar da genellikle Nezaret in Emniyet-i Umûmîye Müdüriyeti nin 1-5. arası şubeleri içesinde yer almaktadır. Araştırmada 2. şube belgelerinden yararlanılmıştır. Dolayısıyla merkeze gönderilen yazışmalar tasnif edilir ve araştırmacılara sunulursa devletin Ermenilere yönelik uygulamaların boyutunun ortaya çıkarılmasında çok büyük katkı sağlayacaktır. BCA da iâşe, iskân, tedavi, nakil gibi konuların olduğu Toprak İskân Genel Müdürlüğü (272.0.0.0) fonundaki belgelerden istifade edilmiştir. Bu tasnifte Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında iâşelerinin sağlanması, bu amaçla vilayet ve mutasarrıflıklara gönderilen paralarla ilgili belgelerden yararlanılmıştır. Araştırmada kullanılan bir diğer arşiv, Kızılay dır. Arşivdeki en eski belge, 1868 yılına ait İstanbul da Osmanlı Devleti Yaralı Kara ve Deniz Askerleri için Merkez Yardım Derneği nin örgütlenmesine dair geçici komite oluşturmasına ilişkin karardır. 1868 yılından 1911 yılına kadar belgelerin büyük bir bölümü transkript edilmiştir. Maalesef Ermenilere yapılan yardımlarla ilgili çok az belgeye rastlanılmıştır. Hâlbuki Hilal-i Ahmer Cemiyeti yani Kızılay ın Ermenilere yönelik yardımları olmuştur. Bu 4

anlamda dileğimiz Kızılay Arşivi ndeki Ermenilerle ilgili bütün belgelerin bir an önce tasnif edilip, araştırmacıların hizmetine sunulmasıdır. Ayrıca Amerikan arşivlerinde bulunan ve Amerikan Kızılhaçının 1881-1916 yılları arasındaki kayıtlarını ihtiva eden arşiv belgelerinden, 1915 ve 1916 yıllarını kapsayan belgeler kullanılmıştır. Amerikan Kızılhaçının Ermenilere yiyecek ve giyecek yardımlarının yanı sıra Amerikan misyoner kuruluşlarıyla yaptıkları ortak çalışmalara ilşkin önemli bilgilere rastlanılmıştır. Amerikan Başkanı Woodrow Wilson un Ermeni ve Suriyelilere yönelik Amerikan halkına yaptığı yardım çağrısını içeren bildirisi, Kızılhaç belgelerinde görülmüştür. Hatta bu bildiriyi çalışmamızın ekler kısmına koymayı uygun bulduk. Amerikan Kızılhaçıyla birlikte Protestan misyonerlerin de Ermenilere sevk ve iskân sırasında yardımları olmuştur. Misyonerler, 1810 yılında Boston da kurulan ve 1820 de Osmanlı Devleti nde faaliyet gösteren American Board of Commissioners for Foreign Missions adlı Amerikan misyoner örgütüne bağlı olarak çalışmaktadırlar. Bu misyoner örgütüne kısaca Board ya da ABCFM denilmektedir. Misyonerlerin Board yöneticileriyle veya Board yöneticilerinin ABD hükümet temsilcileriyle yaptıkları yazışmalar, araştırmamızda kullanılmıştır. Yazışmalar, sevk ve iskân sırasında Ermenilerin ihtiyaçları ve Ermenilere yapılan para, yiyecek, giyecek, barınma, ilaç gibi yardımları kapsamaktadır. Yayımlanmış arşiv belgeleri tezde kullanılmıştır. Bunlar arasında Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı nın yayınladığı Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915 1920) ve Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı (1878 1920), TBMM nin yayınladığı ve editörlüğünü Hikmet Özdemir ile Yusuf Sarınay ın yaptığı Türk-Ermeni İhtilafı Belgeler, Genelkurmay ATASE nin çıkardığı Askerî Tarih Belgeleri Dergisi nin 81 ve 83 sayılı yayınlarından, yine Genelkurmay ATASE tarafından yayınlanan sekiz ciltlik, 5

Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 adlı eserlerin I, II, VII ve VIII. ciltlerinden faydalanılmıştır. Ayrıca Amerikan misyonerlerinin konsolosluklarla, konsolosların İstanbul Büyükelçiliği, Büyükelçiliğin de Amerikan Dışişleri Bakanlığı yla yaptığı yazışmaları ihtiva eden ve Ara Sarafian tarafından derlenen üç ciltlik United States Official Documents on the Armenian Genocide isimli eseri ifade etmek gerekir. Ancak bu eser, dikkatlice incelenip ve iç ve dış tenkit süzgecinden geçirildikten sonra kullanılmıştır. Çünkü misyoner veya konsolosluk raporları genelde taraflı, önyargılı ve duyumlara dayalı olarak yazılmıştır. Buna rağmen, çalışmamıza önemli katkılar sağlamıştır. 1929 ve 1933 te Amerikan hükümeti tarafından yayınlanan ve I. Dünya Savaşı sırasında Amerika Birleşik Devletleri nin dış ülkelerle yaptıkları yazışmaları içeren ilki Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The World War 1916, Supplement The World War ve diğeri Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Supplement 2 The World War, 1918 isimli eserlerde yer alan Ermenilere yapılan yardımlara ilişkin bilgilerden yararlanılmıştır. Araştırmada, resmî yayınlar içerisinde, geçici Sevk ve İskân Kanunu yla birlikte devamında çıkarılmış kanunların yer aldığı Takvim-i Vekayi Gazetesi nden ve Düstur dan faydalanılmıştır. Takvim-i Vekayi dışında herhangi bir gazeteden yararlanılamamıştır. Bunun nedeni de, I. Dünya Savaşı sırasında basına karşı uygulanan sıkı sansürdür. Zaten geçici Sevk ve İskân Kanunu nun çıktığı 27 Mayıs 1915 tarihinden 1917 yılı sonlarına kadar Osmanlı basınında Ermeni sevkiyle ilgili haberlerin basında pek yer almadığı görülmektedir 3. 3 1915-1917 yılları arasında Ermeni sevkiyle ilgili Osmanlı basın- yayın organlarında çok az haber çıkmıştır. Çıkan haberlerde de Osmanlı Devleti nin Ermenilere yönelik uygulamalarından bahsedilmemektedir. Basın yayın organlarıyla ilgili yapılmış çalışmalar için bkz. Münevver Güneş Eroğlu, Armenians in the Ottoman Empire according to Ikdam, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003; Yusuf Taratmış, Türk Basınında Ermeni Meselesi (1914-1919) (Alemdar, Ati İkdam, İleri, İrade-i Milliye, Sabah, Takvim-i Vekayi, Tanin, Tercüman-ı Hakîkat, Vakit 6

1915-1922 yılları arasında Amerikan gazeteleri ve dergilerinde Ermeni meselesiyle ilgili çıkan yazıları derleyen Richard Diron Kloan ın The Armenian Genocide, News Accounts From the American Press: 1915-1922 adlı eserinden yararlanılmıştır. Bu eser Amerikan gazete ve dergilerinde, misyoner raporlarına dayanılarak Ermenilerin içinde bulunduğu şartları anlatıp, yardımların toplanılmasında kullanılan ilgi çekici başlıkları, yardımların nasıl dağıtıldığı ve Amerikan basınının meseleye bakışını ortaya koyması bakımından önemlidir. Fakat Amerikan basınının Ermeni meselesiyle ilgili propaganda içerikli yayınları nedeniyle bu eser eleştirel bir yaklaşım sonucunda çalışmada kullanılmıştır. Araştırmada, yerli yabancı hatıra ve günlüklerden yararlanılmıştır. Bunlardan bazıları Alpay Kabacalı tarafından hazırlanan Talat Paşa nın Anıları, Cemal Paşa nın Hatıralar, Ali Fuad Erden in Birinci Dünya Savaşı nda Suriye Hatıraları, Tacy Atkinson un, The German, The Turk and the Devil Made a Triple Alliance, Harpoot Diaries 1908-1917, Bertha Morley in Marsovan 1915: The Diaries of Bertha dır. Talat Paşa, Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında Dâhiliye Nâzırı olarak görev yapmıştır. Hatıralarında sevk kararının neden alındığı, Osmanlı Devleti nin uygulamaları ve görevlerini kötüye kullananlara karşı nasıl cezalar verildiği, yabancıların Ermeni meselesine taraflı bakışını anlatmaktadır. Cemal Paşa, I. Dünya Savaşı nda IV. Ordu Kumandanı olarak Yakındoğu da bulunmuştur. Devletin Ermenilere yönelik uygulamaları ve kendi inisiyatifiyle gerçekleştirdiği yardımlardan az da olsa bahsetmektedir. Paşa nın, hatıralarında yardımlarından söz etmemesinin nedeni, insani hislerle yaptığı yardımların bir kıymetinin kalmayacağı endişesidir. Fakat hem arşiv belgeleri hem de yerli yabancı kaynaklar Paşa nın Ermenilere yardımlarını Gazetelerine Göre), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2005; Bengi Kümbül, Tercüman-ı Hakîkat Gazetesi ne Göre Osmanlı Ermenileri (1914-1918), Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2005; Serkan Gül, Armenian Question in Tasvir-i Efkar Between 1914 And 1918, Ortadoğu Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006 adlı çalışmalara bakılabilir. 7

ortaya koymaktadır. Zaten Ermeniler de ona Ermenilerin Paşası lakabını takmışlardır. IV. Ordu Kurmay Başkanlığı yapan Ali Fuad (Erden) hatıralarında Cemal Paşa nın Ermeniler için yaptığı yardımları ifade etmektedir. Atkinson ın Harput la, Morley in Merzifon la ilgili günlükleri birbirinin benzerleridir. Yani asma, kesme, boğma, öldürme gibi propaganda amaçlı yazılmış eserlerdir. Fakat eserlerin bu yönleri dikkate alınmamıştır. Yalnız eserlerde yer alan misyoner yardımları çalışmaya yansıtılmıştır. Ayrıca şimdiye kadar belirttiğimiz kaynakların dışında, çalışmayla ilgili mevcut araştırmalar, kitaplar ve makaleler de gözden geçirilmiş olup, bibliyografyada gösterilmiştir. Yalnız bunlar içerisinde, Yakındoğu daki insanlara yardım etmek amacıyla 1915 yılında kurulan ve ilk olarak American Committee for Armenian and Syrian Relief kısaca ACASR, daha sonra 1918 yılında American Committee for Relief in the Near East yani ACRNE, 1919 da da Near East Relief adını alan ve NER olarak bilinen yardım teşkilatının başında bulunan James L. Barton un yazdığı Story of Near East Relief adlı eserin önemini ayrıca ifade etmek gerekir. Eserde, Yardım Komitesi nin 1915-1930 yılları arasında yaptıkları yardımlar anlatılmaktadır. Araştırmada, eserin özellikle 1915-1917 yıllarına ait yardım faaliyetleriyle ilgili bilgilerinden yararlanılmıştır. C. Sevk ve İskân Kanunu na Kadar Türk-Ermeni İlişkilerine Kısa Bir Bakış Selçuklu Devleti nin önce Kafkasya ardından Anadolu ya girmeye başlamasıyla hem Ermenistan denilen coğrafi bölgede 4 Türk egemenliği, hem 4 Ermenistan denilen yerin çevresi kuzeyden Karadeniz ve Gürcistan, güneyden İran, Elcezire, Suriye ve Akdeniz den kuşatılmıştır. Ermenistan ın arazisi Mezopotamya dan başlayarak Kur nehrine kadar yavaş yavaş yükselir ve Karadeniz, Hazar denizi arasında yüksek bir yayla şeklini alır. Bu sebeple Ermenistan ın etrafı nispetle bir dağ adası hâlinde görünür. Ermenistan ı Fırat nehri ikiye böler. Bunun doğu kısmına Büyük Ermenistan, batıya doğru uzanan kısmına Küçük Ermenistan denir. Ermenistan adı bugün Ermeni dediğimiz kimselerin oturduğu ülke anlamında değil, Anadolu, Mezopotamya gibi sadece bir coğrafî bölge adı olarak kullanılmaktadır. Dolayısıyla Ermenistan adı, bölgeye bugünkü Ermeni toplumu gelmeden önce de vardı. Benzer bir örnek Türkler Anadolu ya geldikten sonra görülmektedir. Bilindiği gibi Rum adı Romalı anlamına gelmektedir. Daha sonra bu kelime 8