Naile Rengin OYMAN 1 GELENEKSEL ANADOLU DOKUMALARINDA MUSKA- NAZARLIK MOTİFİNİN KULLANIMI

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 25, Mart 2016, s. 48-58 Naile Rengin OYMAN 1 GELENEKSEL ANADOLU DOKUMALARINDA MUSKA- NAZARLIK MOTİFİNİN KULLANIMI Özet Bu çalışmada Muska motifinin kullanıldığı bazı Anadolu geleneksel dokumalarından örnekler verilerek, bu dokumalardaki anlamları, kompozisyon şemalarındaki yeri, dokumalarda yer aldığı biçimleri incelenerek, Anadolu dokumaları içindeki yeri ele alınmaktadır. Geleneksel Anadolu dokumalarında çoğunlukla rastlanılan Muska motifi, sahibini tehlikeli dış faktörlerden korumak için, sihirli ve dini bir güce sahip olduğuna inanılan yazılı bir tılsımdır. Muska Motifi kötü göz, kötü bakış olarak görülen nazar olgusuna karşı kullanılmıştır. Çalışmada, muska motifinin etimolojisi ve anlamı üzerine yapılan incelemeler ışığında, muska motifi kullanılan geleneksel dokuma görselleri üzerinde, bilgisayar ortamında motif çizimleri, kompozisyon içindeki yeri, dokumadaki anlamı da incelenmiştir. Ayrıca dokumalardaki muska motifinin sosyo-kültürel yapı ile etkileşimleri de değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Muska, Motif, Anadolu, Geleneksel, Dokuma. USING OF AMULET MOTIF IN TRADITIONAL ANATOLIAN WEAVINGS Abstract In this study, giving some examples of traditional weaving Anatolian motifs used the amulet, the meanings of these weavings, the place of composition schemas, where forms of weaving examining its place in the Anatolian weavings are discussed. Amulet motif often encountered in traditional Anatolian weavings, to protect the owner of the dangerous external factors, is believed to have written the magic and 1 Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, renginoyman@sdu.edu.tr

49 Geleneksel Anadolu Dokumalarında Muska-Nazarlık Motifinin Kullanımı charm of religious power. Amulet motif was used against the phenomenon of evil eyes as seen a bad view. In study, the etymology and meaning in the light of the investigations on the amulet motif, amulet motif used on traditional weaving images, in computer environment motif drawings, location of the composition, also the meaning of weaving investigated. In addition, interactions with the socio-cultural structure of muska amulet evaluated. Key words: Amulet, Motif, Anatolia, Traditional, Weaving 1. GİRİŞ El sanatlarında yaşam bulan motifler hep toplumsal olarak kabul görmüş doğruları anlatır. Bereket tılsımları, nazar ve kötü ruhlara karşı koruyucu nesneler hem dinsel hem de estetik açıdan tarih boyunca bedenleri ve yaşanılan mekânları süslemiştir. İlkel toplumlar doğadaki gizemli güçleri, sözcükler, devinimler ve resimlerle öykünerek ya da simgeleştirerek denetim altına alabileceklerine inanırlardı. Bu saf inanıştan daha şaşırtıcı olanı söz konusu inançtan kaynaklanan simgelerin, motiflerin günümüzde de kullanılıyor olmasıdır (Ertem, 2009:1). Muska-nazar motifi de geçmişte kullanılmış ve günümüzde de çeşitli el sanatı ürünlerinde kullanılan motiflerdendir. Nazar, Arapça kökenli bir kelimedir ve Türkçede Bakış, bakma, göz atma anlamındadır. Aynı zamanda Belli kimselerde bulunduğuna inanılan, kıskançlık veya hayranlıkla bakıldığında insanlara, eve, mala-mülke hatta cansız nesnelere kötülük verdiğine inanılan uğursuzluk, göz anlamına da sahiptir ve kem göz olarak da adlandırılır (www.tdk.gov.tr [09.07.15]). Nazar, belli özeliklere sahip kimselerde bulunduğuna inanılan; özellikle savunmasız göz alıcı insanlara, evcil hayvanlara, eve, mala mülke hatta cansız nesnelere zarar veren, bakışlardan fırlayan çarpıcı ve öldürücü bir kuvvet olarak tanımlanabilir. Kıskançlık ve haset gibi psikolojik duyguların yarattığı vurucu kuvvetin, ruhun dışa açılan iki noktasından, yani gözlerden fışkırarak kurbanına isabet ettiği inancı vardır. Göze gözle karşı koymak, gözden çıkış yolu bulan bu vurucu kuvvetin zararından korunmanın tek çaresi olarak düşünülmüştür. Bu nedenle rengi ve biçimi gözü andıran her nesne, ya olduğu gibi ya da bazı ek öğelerle birlikte nazarı uzaklaştırıcı muska olarak kullanılmıştır. Nazar; bazı insanların bakışlarındaki zararlı gücün bir kişiye, bir hayvana ya da bir nesneye; hastalık, sakatlık, hatta ölüm; nesne üzerinde sakatlanma, kırılma gibi olumsuz bir etki meydana getirmesidir (Boratav, 1997:103-104). Nazarlık ise halk inancına göre, onu üzerinde taşıyanı büyüye, hastalıklara ve diğer fenalıklara karşı korumaya veya içinde bulunduğu fenalıklardan kurtarmaya hizmet eder nazarlığın çeşitleri vardır. Taşlar, madenler, üstüne dua yazılı parşömenler en çok kullanılan nazarlıklardır (Koşay, 1956:86). Anadolu dokumalarında geometrik üçgen motifi, en basite indirgenmiş stilize edilmiş göz biçimidir. Göz motifleri üçgenin yanında kare, eşkenar dörtgen, dikdörtgen, haç, yıldız şekillerinin geometrik uygulamalarıdır. Bazı insanların bakışlarında bir güç olduğuna, bu

Naile Rengin Oyman 50 bakışların kötülüğe, zarara, şansızlığa ve hatta ölüme bile sebep olduğuna inanılır. Nazarlıklar işte bu kem bakışların etkisini azaltan çeşitli nesnelerdir. Böylece onu taşıyanları korur. Muska ise sahibini tehlikeli dış faktörlerden korumak için, sihirli ve dini bir güce sahip olduğuna inanılan yazılı bir tılsımdır (Erbek, 2002:120). Şekil 1: Çeşitli Muska motifi çizimleri (Kaynak:http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Kar%C4%B1%C5 %9F%C4%B1k%20Motif%20%C3%87izimleri.pdf) Türk dokumalarındaki motiflerin temelde binlerce yıllık zaman, on binlerce kilometrelik coğrafya farklılıklarına; kültür çevrelerinin yabancılıklarına karşın, kökeni birdir. Bu motifler, Türk damgaları ve Türk mitolojisi gibi iki ana kaynağa dayanır (Özönder, 1996:249). Türk yaygılarında genel eğilim olarak: Natüralist- Zoomorfik figürlerin önce; geometrik dönüşümlerin daha sonra ortaya çıktığı, en sonra da her şeyin bitkisel formlara dönüştüğünü

51 Geleneksel Anadolu Dokumalarında Muska-Nazarlık Motifinin Kullanımı söylemek, çok kaba bir genelleme olmakla birlikte, en azından Anadolu için doğrudur (Mülayim, 1996:219). Motifler bir toplumun geleneklerinin, inançlarının, coğrafik ve ekonomik olanaklarının, yaşam biçimlerinin sembolleştirilmiş halleridir. Anadolu kadını halısını dokurken, oyasını işlerken, yaptığı her bir el emeği üründe, iç dünyasında dile getiremediği duygularını ifade etmek için motiflerden yararlanmıştır (Er, 2012:172). Motifler bir sembolik şekildir. Sembol ise, bir düşünceyi ifade etmek için kullanılan bir işarettir. Sembolik şekilse anlatılmak istenen fikrin şeklen ifadesidir. Bu anlayışa göre herhangi bir doğa şeklini belirtmek amacıyla yapılan temsili şekillere sembolik motif adı verilmektedir. Bir başka anlayışla insanın iç âleminin ifadesi için kullanılan simgelerdir. Sembolik şekiller prehistoryada da vardır. Bunlar çoğu kez doğadan aynen kopya edilmiş olmayıp bir olay ya da duygu sonucu ortaya çıkarılmış şekillerdir (Ögel, 1991:416). Anadolu kilimleri üzerine birçok araştırma yapan ve bu araştırmalarını Anadolu nun Antik Kilimleri isimli kitabında toplayan Peter Davies, Anadolu nun görsel dilini oluşturan en önemli yöntemlerden birinin, Anadolu motifleri yanında, bu motiflerin dokumada kullanımında yatan simetri anlayışı olduğunu söyler. Peter Davies, Anadolu daki genç kızların, tezgâhlarda çalışmaya başladıklarında sadece desen öğrenmekle kalmayıp, kültürünün simetri anlayışını da farkında olmadan özümsedikleri sonucunu çıkarmaktadır. Davies e göre Anadolu dokumacıları, tercihli motif ve desen yöntemi olarak çift ayna simetrisine bağlıdır. Anadolu kültürünün ürettiği eserlerin asimetriden bütünüyle uzak durmayı seçmesi de bu görüşü desteklemektedir (Tuncer, 2005). Muska motifi, Anadolu da yüzyıllardır kullanılagelmiş inanç sisteminin sunduğu sembolik bir figürdür. Muska motifi, sahibini tehlikeli dış faktörlerden korumak için, sihirli ve dini bir güce sahip olduğuna inanılan bir tür yazılı bir tılsımdır. Bazı insanların bakışlarında bir güç olduğuna, bu bakışların kötülüğe, zarara, şansızlığa ve hatta ölüme bile sebep olduğuna inanılır. Anadolu toplumunda Nazar denilen bu olgu için, Nazarlık denilen ve kem bakışların etkisini azaltan çeşitli nesneler kullanılır. Bu nesneler onu taşıyanları korur. Nazarlıkların çok çeşidi olup, dua yazılı kağıtlar, muska, cam, taş ve çeşitli madenler ile çörek otu gibi bitkilerden veya kaplumbağa kabuğu, kürek kemiği, kurt dişi ya da bazı deniz canlılarının kabukları gibi hayvanlara ait parçalardan yapılmış olabilir (Koşay 1956:86). Hem batıl inanç, hem dini inanç sisteminde bu derece çok görülen ve değer verilen bir olgu ve el sanatlarında bu derece kullanılan başka motifler çeşidi bulunamaz. Nazar motifi geleneksel sanatımızda da en fazla kullanılan motifler arasında yer almaktadır (Baykal Ertem, 2009:7). 2. Nazar İnancı ve Muska Motifinin Tarihteki Yeri Nazar inancı insanlık tarihi ile başlamış, ilk çağ toplumlarında olduğu gibi, günümüz modern toplumlarında da varlığını sürdürebilmiştir. Çarpılma, nazar değmesi gibi rasyonel gerçeklikle açıklanamayacak olayların varlığına duyulan bu evrensel inancın yayılmasında üç ana etken belirleyici olmuştur. Birincisi, çağdan çağa geçerek günümüze kadar gelen eski, karanlık dönemlerden kalma inançlar; ikincisi tek tanrılı dinlerin doğuşundan sonra ortaya çıkan, özlerinde eski çağ inançlarının kalıntısı bulunan inançlar; üçüncüsü ise değişik göçlerle Anadolu ya gelen ve yerli halkla kaynaşan göçmenlere özgü inançlardır. Bu üçüncü etken, Anadolu nun yerli halkı tarafından özümlenmiş, yeni bir nitelik kazanarak Anadolu nun kimliğine bürünmüştür. Bu özümlenmeyi sağlayan da, Eski Çağ Anadolu inançları olmuştur.

Naile Rengin Oyman 52 Uğursuz gözden çıkan fenalığı uzaklaştırmak için kullanılan el şeklinde muskalar, Mısırlılar, Fenikeliler, Yunanlılar, Romalılar tarafından kullanılmıştır (Westermarck, 1961:36). Babil de nazara karşı muskalar kullanıldığı gibi, Eski Mısır da Osiris in Gözü ya da Horus Gözü diye bilinen muskalar çok ünlüdür. Bugün İslam ülkelerinin hemen hepsinde nazar inancı çok yaygındır. Yunanlıların matisma, Arapların el ayn ya da isabet-i ayrı, İranlıların bed nezer, Hintlilerin sihir dedikleri bu çarpıcı kuvvetin Türker deki adı nazar, göz değmesi veya kötü göz dür. Asya Türklerinde özellikle Şamanizm de nazara inanma vardır. Nazar, çarpılma olayları en eski Babil, Mısır, Sümer ve Akadlarda, Anadolu Uygarlıklarının bütününde görülmüştür. Nazar değmesi ile çarpılma arasında görünür bir bağlantı vardır. Çarpılma, nazar değmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Çarpılmanın nedenlerinden biri sayılan nazar değmesine, halk arasında kötü göz de denir. Nazar değmeden önce yapılan uygulamaların en önemlilerinden olan nazarlık ve muska taşıma geleneği Anadolu da çok yaygındır. Nazarlık, halk inancına göre, onu üzerinde taşıyan büyüye, hastalıklara ve diğer fenalıklara karşı korumaya veya içinde bulunduğu fenalılardan kurtarmaya yardımcı olur. Nazarlık kadar sık kullanılan muska da tılsım gibi hastalıklardan ve felaketlerden korunmak için yazılan ve üstte taşınan bir çeşit duadır. Muska, genellikle konusunda uzman şeyhler, hocalar tarafından şerit şeklinde bir kâğıda yazılır. Başlangıcından sonuna doğru kıvrıla kıvrıla üçgen şeklinde toplanan muska, ardından muşamba veya gümüşten yapılmış bir hazneye sarılır. Bazen de bir kumaşa dikilerek bir kordonla boyna asılır ya da giysinin iç tarafına bir yere dikilir. Anadolu daki el sanatları ve dokuma örneklerinde nazara ilişkin motifler çok yaygındır. Bunlar korunma ile ilgili motifler sınıfında incelenmiştir. Muska, geometrik bir form olan eşkenar üçgenle sembolize edilmiştir (Erbek, 2002:123-124). 3. Muska Motifinin Kullanıldığı Geleneksel Anadolu Halı Örnekleri Halı ve kilimler başlangıçlarından itibaren sadece insanların fiziksel ihtiyaçlarını değil, aynı zamanda psikolojik beklentilerini de karşılamak için yapılmıştır. Halı, kilim ve benzeri çeşitli dokuma ürünlerinde görülen motifler sadece bir kalıp ya da bezeme olmanın ötesinde, ana işlevi bir iletişim aracı olmaktır, tarih boyunca Anadolu da yaşamış çeşitli kültürlerin izleri bu semboller sayesinde sürülebilir. Yani motifler üzerinde araştırma bir kültürel tarihe dönüşür (Oğuz, 2001:396). Resim 1: Kırşehir Seccade Halısı (Kaynak: Ertem, F.B.,2009; 54

53 Geleneksel Anadolu Dokumalarında Muska-Nazarlık Motifinin Kullanımı Resim 3: Milas Halısı (Kaynak: Ertem, F.B.,2009; 62) Koleksiyonun adresi: Ankara Vakıflar Halı Müzesi Yöresi: Milas Müzeye Geldiği Yer: Muğla-Milas Ulu Camii Yapım dönemi:18.yy Ürünün cinsi: halı Ürünün boyutları: 209x136 Kullanılan motifler: Muska, göz ve dört yön motifi Kompozisyon: Halının orta göbek kısmında küçük küçük motifler olarak muska-göz ve dört yön motifi kullanılmıştır. Resim 4: Milas Halısı (Kaynak: Ertem, F.B.,2009; 65)

Naile Rengin Oyman 54 Koleksiyonun adresi: Ankara Vakıflar Halı Müzesi Yöresi: Milas Müzeye Geldiği Yer: Muğla Milas Ulu Camii Yapım dönemi:18.yy Ürünün cinsi: Halı Seccade Ürünün boyutları:159x105 Kullanılan motif: sandık, nazar, muska motifi, pıtrak, suyolu/sığır sidiği Kompozisyon: Seccade biçiminde yapılan motiflerin alınlık kısmında 3 adet muska motifi kullanılmıştır. 4. Muska motifinin Kullanıldığı Geleneksel Anadolu Düz Dokuma Örnekleri Resim 7: Ankara, Haymana Kilimi, (Kaynak: Anadolu Kilimleri 1, T.C. Kültür Bakanlığı, Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü, Ankara, 1995; s.8) Koleksiyonun adresi: İstanbul Vakıflar Halı müzesi Ürünün cinsi: kilim Dönemi: 19. y.y. Ürünün boyutları: 110x170 cm Kullanılan motifler: Koçboynuzu, Yıldız, Akrep, Sandık, Bereket ve Koruma, muska Kompozisyon: Kahverengi, krem, kırmızı, yeşil, sarı renk kullanılmış olan kilim dokumada, Muska motifi kilimin göbek bölümünde kullanılmıştır.

55 Geleneksel Anadolu Dokumalarında Muska-Nazarlık Motifinin Kullanımı Resim 8: Aydın Kilimi, (Kaynak: Anadolu Kilimleri 1, T.C. Kültür Bakanlığı, Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü, Ankara, 1995; s.13) Koleksiyonun adresi: Konya Müzesi Ürünün cinsi: kilim Dönemi: 19. y.y. Ürünün boyutları: 147x203 cm Kullanılan motifler: Türkmen gülü, Ejderha, Elibelinde, Çarkıfelek, muska Kompozisyon: Kahverengi, krem, kırmızı, yeşil, Türk mavisi renk kullanılmış olan kilim dokumada, Muska motifi çift mihraplı kilimin 3. iç kenar bordüründe kullanılmıştır. Resim 9: Sivas Kilim Seccade, (Kaynak: Anatolian Kilims 2, Republic of Turkey Ministry of Culture, DÖSİM, Ankara, 1995)

Naile Rengin Oyman 56 Koleksiyonun adresi: Türk ve İslam Eserleri Müzesi Ürünün cinsi: Kilim Seccade Dönemi: 19. y.y. sonu Ürünün boyutları: 128x174 cm Kullanılan motifler: çengel, Canavar ayağı, Çiçek, El/parmak, Elibelinde, Göz, Hayat ağacı, İbrik, Küpe, Muska, Bıtrak Kompozisyon: Kilim dokumanın bordürleri iki ince ve bir büyük bordürden oluşmaktadır. Zemin mihraplı bir kompozisyon özelliğine sahiptir. Bordür ve sedefler tarak motifi ile ayrılmıştır. Mihrap zemini, el ve çiçek motiflerinin yanında hayat ağacı motifi ile doldurulmuştur. İbrik motifleri, iç zeminde altta bir birine bakar biçimde yerleşmiştir. Resim 10: Isparta Gelendost İlçesi-Keçili Köyü Yörük Kilimi (Oyman, 2010) Koleksiyonun adresi: Isparta Gelendost İlçesi-Keçili Köyü Camii Ürünün cinsi: Kilim Yaygı Dönemi: 19. y.y. sonu Ürünün boyutları: cm Kullanılan motifler: Canavar ayağı, Küpe, Nazarlık, Bukağı, Muska Kompozisyon: Kilim, enine farklı boyutlarda bantlar halinde dokunmuş, bantların içinde canavar ayağı, bukağı, muska ve küpe motifleri yerleştirilmiştir. 5. Sonuç ve Değerlendirme Çalışmada incelenen dokumalarda, motiflere genellikle birden fazla imgesel anlamın yüklendiği görülmüştür. Ortak olan yan ise, korkulan unsurlarda bile umut ve beklentinin varlığıdır. Anadolu insanı gücünün yetmeyeceğini düşündüğü durumlarda motiflerden medet ummuş,

57 Geleneksel Anadolu Dokumalarında Muska-Nazarlık Motifinin Kullanımı Anadolu kadını belki de yüzyıllardır yaşadığı çileli yaşama bu şekilde direnç göstermiş, belki kendisini böyle daha güçlü hissetmişti. Anadolu da gerek havlı gerekse düz dokumalarda en çok kullanılan motiflerden biri olan muska motifi, bildiride bazı dokumalardaki konumu, anlamı ve dokumanın içinde işgal ettiği alanlar belirtilerek gösterilmiş ve açıklanmıştır. Kitap KAYNAKLAR Anonim, Anadolu Kilimleri 1, T.C. Kültür Bakanlığı, Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü, Ankara, 1995. BORATAV, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yay. 1997. ERBEK, Mine, Çatalhöyük ten Günümüze Anadolu Motifleri, T.C.Kültür Bakanlığı, Dösim Yayınları, Ankara, 2002. OĞUZ, Burhan, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, Anadolu Aydınlanma Vakfı, İstanbul, 2001. ÖGEL, Bahattin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C.5 Türklerde Giyim ve Süslenme, Ankara, 1991. Westermarck, Nazar Değmesi İnancı, Yeni Matbaa, Ankara, 1961. Tezler BAYKAL Ertem, Figen, Dokumalarda ve Takılarda Görülen Nazar Motifleri, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı, Geleneksel Türk El Sanatları Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2009. Bildiriler ERGÜR, Atilla, Gelenek Görenek ve İnançların Halk Sanatına Etkisi, 5.Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri. Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, 1997. MÜLAYİM, Selçuk, Tanımsız Figürlerin İkonografisi, Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi 11, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslar arası Bilgi Şöleni Bildirileri, 27-31 Mayıs 1996 Kayseri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1998. ÖZÖNDER, Hasan, Türk Dokumalarındaki Motiflerin Menşe Birliği ve Türk Sanatının Sürekliliği, Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi 11, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslar arası Bilgi Şöleni Bildirileri, 27-31 Mayıs 1996 Kayseri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1998. Makaleler ER, Binnaz, Hünerel, Zeliha Sarıkaya, Bir İletişim Aracı Olarak El Sanatları, Batman Üniversitesi, Yaşam Bilimleri Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Batman, 2012.

Naile Rengin Oyman 58 KOŞAY, H. Z. Türk Etnografya Dergisi Sayı 1, Maarif Vekâleti Eski Eserler Ve Müzeler Umum Müdürlüğü, 1956 Web Tabanlı Makaleler http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/kar%c4%b1%c5%9 F%C4%B1k%20Motif%20%C3%87izimleri.pdf TUNCER, Burçin, Bir kültür mirası: Anadolu Kilimleri, North Cyprus Magazine/Aralık 2005 <http://www.burcintuncer.com/kilimt.html > (16.12. 2007) İnternet (http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=tdk.gts. 559e5e168a2360.82819590).