ATLETİZM GİYSİLERİNİN ÖZELLİKLERİ Özlem Kurtoğlu Necef 1, Derya Tama 2, Ziynet Öndoğan 2 1 Ege Üniversitesi, Emel Akın Meslek Yüksekokulu, Bornova, İzmir, Türkiye 2 Ege Üniversitesi / Tekstil Mühendisliği Bölümü, Bornova, İzmir, Türkiye ozlem.kurtoglu@ege.edu.tr Atletizm, fiziksel yetenek gerektiren oyun ve spor yarışları ile atletlerin yarış performansları için eğitim sistemini kapsayan bir terimdir. Atletizm yarışları, öncelikle insana dayalı ve güç, yetenek ve dayanıklılık özellikleri gerektiren yarışlardır. Bu aşamada giyim konforu ön plana çıkmaktadır. Bu çalışmada öncelikle, atletizm sporunun ortam koşulları incelenmiştir. Ortam koşulları göz önüne alınarak atletizm giysilerinin özellikleri; kumaş, vücuda uyum, üretim teknikleri ve model bazında değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Atletizm, giyim konforu, atletizm giysileri, atletizm giysisi üretimi. 1. GİRİŞ Son yıllarda dünyada teknik ve spor giyimin satış potansiyelinin artması, üreticiler ve araştırmacıların bu alana yönelmesini sağlamıştır. Moda, günlük giysilerin seçiminde önemli etkenlerden biri iken, sporcu giysilerinde yerini giyim konforuna bırakmaktadır. Atletizm giysisi seçiminde göz önüne alınması gereken birçok faktör bulunmaktadır. En iyi atletizm performansını sağlayabilmek için giysi; ne fiziksel olarak giyen kişiyi kısıtlamalı ne de psikolojik olarak oyuncuyu nasıl göründüğüyle ilgili endişelendirerek performansını düşürmelidir. Renk, giysi modeli, bedeni ve vücuda uyumu gibi estetik özellikleri de mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır [1]. Ayrıca, atletizm giysileri, farklı koşularda, vücudun doğal sıcaklığını düzenlemesine yardımcı olmalıdır. Ürünler rahat, koruyucu ve vücuda uyumlu olmalı, atletlerin performansını arttırmaya odaklanmalıdır. 2. ATLETİZM SPORU ORTAM KOŞULLARI Meteorolojik koşullar atletizm için oldukça önemlidir. Atletizm sporunda ortam koşulları geniş bir aralıkta farklılık göstermektedir. Örneğin, 1982 Farnham maratonu 32 km/s hızındaki rüzgarda, 12 C sıcaklıkta ve yağmur altında koşulmuştur. 1984 yılındaki Guildford maratonunda ise ortam koşulları daha da kötü olmuştur. 25 Mart tarihinde gerçekleşen maratonda hava sıcaklığı 7.6 C, rüzgar ise 48 km/s hızındadır ve yarışın ikinci yarısında şiddetli yağmur yağışı gerçekleşmiştir. Sıcak ortam koşulları ise sporcular için daha da tehlikeli olmaktadır. Amerikan Spor Hekimliği Koleji (1975), ıslak termometre sıcaklığının 28 C yi aşması durumunda mesafe yarışlarının devam ettirilmemesini önermektedir [2]. Az sayıda gerçekleştirilen çalışmalarda, hava koşullarının dayanıklılık performansına etkisi incelenmiştir. Bu çalışmalarda, genel olarak kötü hava koşullarının yarış performansını olumsuz etkilediği tespit edilmiş olsa da performans azalmasına dair sayısal veriler bulunmamaktadır [3]. 300
3. GİYİM KONFORU Konfor insan yaşamında evrensel ve hayati bir ihtiyaç olmasına karşın tanımlaması oldukça karmaşık ve zor bir olgudur. Slater konforu vücut ve çevre arasındaki fizyolojik, psikolojik ve fiziksel uyumun sonucu ortaya çıkan memnuniyet duygusu olarak tanımlamıştır [4, 5]. Konforu tanımlamak güç olsa da, konforsuzluk dalama, kaşıntı, sıcak ve soğuk gibi terimlerle daha kolay ifade edilebilmektedir. Hatch e (1993) göre konfor, ağrının ve konforsuzluğun olmadığı nötr durumdur. Konforsuzluk, aşırı sıcaktan, aşırı soğuktan ve kokulu veya bayat atmosferden dolayı oluşmaktadır. Konfor koşullarını; rahatsızlık duyulmayan hava, zorunluluklar (istenmeyen yerel soğutmalar), nem veya diğer çevresel koşullar oluşturmaktadır [5]. İnsan cildi, halen nefes alabilirlik, termal regülasyon, hareket, uyum, çeviklik, hassasiyet ve kavrama gibi insanların fizyolojik ihtiyaçlarını karşılayan en iyi kumaştır. İklimsel ve çevresel nedenlerden ötürü giyim, nötr durum olan konforu sağlayabilmek için yüzyıllar içinde adapte ve modifiye olmuştur [6]. İnsanlar, çevre ısısı değiştiği halde vücut iç ısısı sabit olan canlılardır (homoioterm). Vücuttaki derin dokuların ısıları ateşli bir hastalık olmadıkça 37 C de sabit tutulmaya çalışılır ve gün içinde ±0,6 C lik bir oynama gösterir. Çıplak bir kişi kuru havada 12,5-55 C arasındaki hava sıcaklıklarında vücut iç ısısını sabit tutabilir. Isı kaybını önleyici kıyafetler ile -40 C de bile vücut iç ısısı sabit tutulabilmektedir [7]. Spor giyimde giyim konforu önemli bir kalite ölçütüdür. Giyim konforu giyen kişinin sadece rahatlığını değil, performans ve verimliliğini de etkilemektedir [8]. İnovatif lifler, kumaşlar ve giysi üretim teknikleri ile hazırlanan spor giysiler atletlerin kendilerini rahat hissetmelerini sağlamakta, böylelikle performanslarının artmasını teşvik etmektedir [6]. 4. ATLETİZM GİYSİLERİNDE MATERYAL VE KUMAŞ ÖZELLİKLERİ Bir giysinin konfor özelliğini belirleyen en önemli parametre giysinin materyalidir. Lifin çeşidi mukavemet, dayanıklılık, tutum, elastikiyet, boyanabilirlik, parlaklık, sürtünme özellikleri, nem iletimi, ısı izolasyonu ve aşınma direnci gibi önemli özelliklerin belirlenmesinde rol oynamaktadır. Lif çeşidi, nihai ürünün konfor tanımını belirleyen en etkin parametredir [9]. Poliester, atletizm giysilerinde en sık kullanılan sentetik liftir. Diğer lifler; poliamid, polipropilen, akrilik ve elastandır. Sentetik liflerde; üretimin modifiye edilmesiyle içi boşluklu lifler ve düzensiz enine kesite sahip lifler gibi lif yapıları oluşturulmakta veya doğal liflerle karışım elde edilerek bu liflerin termofizyolojik ve duyusal özellikleri artırılmaktadır [10]. Yün ve pamuk gibi doğal lifler, aktif spor giyimde tek başına kullanıldıklarında yeterli olmamaktadırlar. Bu lifler genellikle sentetik lifler ile karıştırılmakta veya çift katlı kumaş yapılarında dış yüzeyde kullanılmaktadırlar. Benzersiz yapılarından dolayı içi boşluklu lifler, genel tekstil sanayiinde farklı alanlarda ve özel amaçlı ürünlerde kullanılmaktadır. İçi boşluklu lifler, büyük yüzey/hacim oranı nedeniyle bazı uygulamalar için avantajlı olmaktadır [11]. Bu liflerin enine kesitinde bir veya birden 301
fazla deliğin olduğu tüpler bulunmaktadır ve diğer liflere göre aşağıdaki avantajları sağlamaktadır: daha fazla esneklik ve toparlanma daha hacimli ve kabarık yapı yüksek ısı izolasyonu daha iyi sarma daha hafif yapı daha yüksek su ve ter emiciliği [9]. İçi boşluklu polipropilen mikrolifler yüksek nefes alabilirlik, daha düşük ağırlık ve yumuşaklık gibi özellikleri nedeniyle tercih edilmektedirler. Bu lifler oldukça esnektirler ve kusursuz sıcaklık kontrol ve termal izolasyon özelliği göstermektedirler. Bu liflerden üretilen cilde temas eden dikişsiz ürünler mükemmel nem iletim özelliği göstermektedirler [9]. Kumaşların yapıları ve fiziksel özellikleri, atletizm giysilerinin konfor özelliklerinde önemli bir rol oynamaktadırlar. Atletizm giysilerinde, dokuma kumaşlara nazaran örme kumaşların daha çok tercih edilmektedir. Örme ve çözgülü örme kumaşlar, ağsı yapılarından dolayı tekstil yapılarının esnekliği ile ilgili özel niteliğe sahiptirler. Bu nedenle, bu yapıların sıkı ve vücuda oturan atletizm giysilerinde kullanılması kaçınılmazdır [12]. 5. ATLETİZM GİYSİLERİNİN ÖZELLİKLERİ Günümüz tekstil sanayiinde, tüketicilerin konforlu, tarz ve çevre dostu ürünler olan talebi önemli ölçüde artmıştır. Bu nedenle, yüksek performanslı atletizm giysileri doğal ve sentetik lifler kullanılarak üretilmektedir. Son yıllarda, tarz ve konforun yanı sıra vücudun hareketini karşılamak için esnekliğin de önemli hale geldiği görülmektedir. Atletizm giysilerinde, sporcuların kompresyon giysilerine olan taleplerinin artmasıyla, bu giysilerin anlaşılması ve mühendislik çalışmalarıyla hazırlanması için ihtiyaçlar artmıştır [13]. Bu giysilerin tercih edilmesinin nedenleri; giysilerin modeli, hastalıkları azaltmaları, incinmeleri önlemeleri, sistematik olmayan ve araştırmalara dayalı bulgularla performansı artırmaları olarak sıralanabilir [14]. Güçlü esnek malzemelerden veya giysinin içine birleştirilen esnek fakat yüksek modüllü malzemelerin bandından yapılmış kompresyon giysileri, çalışan kasları desteklemektedir ve bu giysilerin kas yorgunluğunu azalttığı, kaslara sıcaklık sağladığı ve performansı artırdığı söylenebilmektedir (Şekil 1). Bu giysilerin kullanımının ile egzersizlerde iskelet kaslarında oluşan yapısal hasarın onarımında hücresel süreçleri geliştirebilmekte olduğunun bulguları vardır [15]. 302
Şekil 1. Koşucular için kompresyon giysileri. Doan vd. (2003), gerçekleştirdikleri çalışmada, vücuda basınç uygulayan şortların atletik performansa etkisini değerlendirmişlerdir. Değerlendirmeye 10 kadın ve 10 erkek atlet katılmış ve kontrol grubu olarak bir bol şort kullanılmıştır. Sporcular 60 m sprint ve olduğu yerde zıplama aktivitelerini yapmışlardır. Giysiler,%75 kapalı hücre neopren %25 sentetik kauçuk kumaştan, 4,76 mm kalınlığında ve sporcuların alt beden vücut ölçülerinin %15-20 oranında küçültülmesiyle elde edilen ölçülere göre üretilmiştir. 60 m sprint süresi değişmezken, kalça esneme açısı artmıştır. Olduğu yerde zıplamada kas salınımı azalırken, zıplama yüksekliği artmıştır. Aynı zamanda, modern atletizm giysilerinde, vücut harekeleriyle farklı şekillerde etkileşime girmesi için iyi bir geri kazanım ve yüksek modüllü olan kumaşlar ve yüzeyler kullanılmaktadır. Dizler ve dirseklerdeki pedler eklemleri hiperekstansiyondan korumakta ya da daha önceden incinen eklemlere destek sağlamaktadır. Bu tertibatlar, desteğe ihtiyaç duyan birçok amatör ve olgun koşucuyla birlikte profesyonel koşuculara da, aktivitelerini etkilemeyecek şekilde sağlanabilmektedir [15]. Atletik giysilerin konforunda dikiş tipleri de önemli bir etkiye sahiptir. Overlok dikişi esnek, sağlam ve verimli olmasına rağmen dikişte oluşan yükselti özellikle kompresyon giysilerde kullanıcıyı tahriş edebilmektedir. Buna karşılık, flatlok dikişi daha sağlam, yumuşak ve daha az tahriş eden yapıya sahip olduğundan giysilerde, bacak arası dikişlerinde veya yan dikişlerde tercih edilmektedir. 6. SONUÇ Teknik spor giyiminde niş pazarın büyümesi firmaları bu alana yöneltmiştir. Firmalar atletlerin ihtiyaçlarını analiz etmiş ve bu ihtiyaçları karşılayan yüksek performanslı ürünler geliştirmişlerdir. Günümüzde atletizm giysileri sadece giyim konforuna sağlamamakta aynı zamanda yarışlarda atletlerin performansını desteklemektedir. Hazır giyim sanayiinde, tasarımcılar, insan fizyolojisi ve hayatta kalma sorunlarına dair temel anlayış ile birlikte tekstillerin özellikleri ve yapıları hakkında da bilgi sahibi olmalıdır [6]. Sonuç olarak, materyal ve kumaşların incelenmesinin, giysi kalıplarının doğru hazırlanmasının ve üretimde kullanılacak dikiş tiplerinin doğru belirlenmesinin, atletizm giysilerinde giyim konforunun sağlanması ve geliştirilmesi konusunda temel etkenler oldukları söylenebilmektedir. 303
KAYNAKLAR [1] Wheat L.K., and Dickson M.A., Uniforms for Collegiate Female Golfers: Cause for Dissatisfaction and Role Conflict?, Clothing and Textiles Research Journal, 1999, 17:1, s 1-10. [2] Porter A. M. W., Mrcgp MD, Marathon running and adverse weather conditions: A miscellany, Brit. J. Sports Med., 1984, Vol. 18, No. 4 s 261-264. [3] http://www.medscape.com/viewarticle/555022_1 (Erişim tarihi: 05.01.2014) [4] Cureklibatır Encan B., Temel C., Tama D., Öndoğan Z., Yurdakul B., Evaluation of certain fabrics thermal comfort properties and a design suggestion for active sports, The International Istanbul Textile Congress, 2013, Istanbul, Turkey. [5] Choudhury A. K. R., Majumdar P. K., Datta C., Improving Comfort in Clothing, Chapter 1: Factors affecting comfort: human physiology and the role of clothing, The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2011, 459 s. [6] McCann J., Textiles in Sport, Chapter 4: Material requirements for the design of performance sportswear, The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2005, 364 s. [7] Ünal M., Sıcak ve soğuk ortamda egzersiz, İst. Tıp. Fak. Mecmuası, 2002, 65:3 s 206-210. [8] Bartels V. T., Textiles in Sport, Chapter 9: Physiological comfort of sportswear The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2005, 364 s. [9] Ravandi S. A. H. and Valizadeh M., Improving Comfort in Clothing, Chapter 2: Properties of fibers and fabrics that contribute to human comfort, The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2011, 459 s. [10] Shishoo R., Textiles in Sport, Chapter 1: Introduction, The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2005, 364 s. [11] Petrulis D., Fundamental Study of the Effect of the Fiber Wall Thickness and Inner Diameter on the Structure of Polyamide and Polypropylene Hollow Fibers, Journal of Applied Polymer Science, Vol., 2004, 92, s 2017 2022. [12] Stegmaier T., Mavely J., Schneider P., Textiles in Sport, Chapter 6: High-performance and highfunctional fibres and textiles, The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2005, 364 s. [13] Williams M. E., Form-Fitted Athletic Wear Comfort and Performance Optimization, Master of Science Thesis, Raleigh, North Carolina, 2009, s 221. [14] Kraemer W. J., Mewton R. U., Kwon Y. H., A Detailed Investigation of the AntiBody Lower- Body Compression Garments on Athletic Performance, Technical Report, The Human Performance Laboratory, Ball State University, Muncie, Indiana, United States, s 21. [15] Ashdown S., Improving Comfort in Clothing, Chapter 11: Improving body movement comfort in apparel, The Textile Institute, Woodhead Publishing Limited, England, 2011, 459 s. [16] Doan B K., Kwon Y. H., Newton R U., Shim J., Popper E. M., Rogers R. A., Bolt L. R., Robertson M., Kraemer W. J., Evaluation of a lower-body compression garment, Journal of Sports Sciences, 2003, 21, s 601-610. 304