ONDOKUZUNCU BÖLÜM ULUSLARARASI EKONOMİVE ULUSLARARASI FİNANSMAN
Bu ünite tamamlandığında; İthalat ve ihracatı tanımlayabileceğiz Mutlak üstünlük ve karşılaştırmalı üstünlükler teorilerinin neyi ifade ettiğini belirtebileceğiz Dış ticaretten ülke içinde kazanan ve kaybedenleri grafik çizerek açıklayabileceğiz Dış ticaretteki kısıtlayıcı uygulamaları sıralayabileceğiz Ödemeler bilançosunun 4 temel kalemini ifade edebileceğiz Döviz kurundaki değişmenin etkilerini AD-AS modeli çerçevesinde grafikler çizerek açıklayabileceğiz
ULUSLARARASI TİCARET Ülkeler birbirleriyle ticarete girerler çünkü, dünyadaki çeşitli ülkeler ya doğal kaynaklar yada sermaye ve emek gibi üretim faktörleri açısından eşit olanaklara sahip değillerdir. Yabancı bir ülkedeki üreticilerden satın alınan mal ya da hizmetler ithalat olarak isimlendirilir. İhracat ise ülke içerisinde üretilen mal ve hizmetlerin yabancı ülkelerdeki müşterilere satılmasıdır.
Dış Ticaret Göstergeleri Yıllar GSYİH İhracat (X) X/GSYİH (%) İthalat (M) M/GSYİH (%) Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Hacmi/GSYİH (%) 2001 196 736 31 334 15,9 41 399 21,0 72 733 37,0 2002 230 494 36 059 15,6 51 554 22,4 87 613 38,0 2003 304 901 47 253 15,5 69 340 22,7 116 593 38,2 2004 390 387 63 167 16,2 97 540 25,0 160 707 41,2 2005 481 497 73 476 15,3 116 774 24,3 190 251 39,5 2006 526 429 85 535 16,2 139 576 26,5 225 111 42,8 2007 648 625 107 272 16,5 170 063 26,2 277 334 42,8 2008 742 094 132 027 17,8 201 964 27,2 333 991 45,0 2009 617 611 102 129 16,5 140 921 22,8 243 050 39,4
Uluslararası ticaret analizlerinde, kolaylık sağlamak amacıyla modellerden yararlanılır. Bu modellerde basitleştirici bir takım varsayımlar üzerine kuruludur. Bu varsayımlar; Dünya da ticaret yapabilen sadece iki ülke vardır. (Türkiye İngiltere) Bu ülkelerde sadece iki tür mal üretilir. (Portakal ve elbise) Her iki ülkede üretilen mallar kendi içinde homojen (özdeş) olmalıdır. Tüm piyasalarda tam rekabet koşulları geçerlidir. Üretim faktörleri bir endüstriden ötekine serbestçe hareket edebilmelidir, ancak ülkeler arasında bu serbestlik yoktur. Fiyatlar reel fiyatlardır. Yani bir malın fiyatı ya diğer mal cinsinden ya da üretimde kullanılan faktör miktarlarıyla ifade olunur.
Mutlak Üstünlük Teorisi Adam SMITH, ulusların zenginliği adlı eserinde serbest ticaretin yararlarını göstererek, ülkelerin birbirleriyle ticaret yapmaları halinde, ticarete katılan ülkelerin tümünün bu ticaretten yararlı çıkacağını öne sürmüştür. A. SMITH e göre her ülke mutlak üstünlüğe sahip olduğu, ya da diğer ülkeye göre ucuza ürettiği malların üretiminde uzmanlaşmalıdır.
Karşılaştırmalı Üstünlükler Prensibi Bu prensibin açıklanmasında öncelikle yerli üretimin fırsat maliyetinin nasıl belirleneceğini açıklamalıyız. Ekonomik mantıktan hareketle, her bir ülke nispeten düşük fırsat maliyeti bulunan malın üretiminde ihtisaslaşmalıdır, bu ürünlerle ticarete yönelerek öteki ülkelerde daha ucuza üretilen mallarla değişimi sağlamalıdır. Bu mantık karşılaştırmalı üstünlükler prensibi olarak adlandırılır.
Klasik iktisatçılardan D. Ricardo tarafından geliştirilen karşılaştırmalı üstünlük teorisi, ülkeler arasında aynı miktar işgücü ile üretilen malların karşılaştırılmasını yapmaktadır. Yani emek değer teorisine dayanmakta, emek dışındaki faktörlerin maliyet üzerindeki etkisi ihmal edilmektedir. Oysa bu teori Heckser Ohlin ve Samuelson tarafından bir adım saha ileri götürülmekte tüm üretim faktörleri dikkate alınarak karşılaştırmalı analiz yapılmaktadır. Bu analiz faktör donanımı teorisi olarak anılmaktadır. Karşılaştırmalı üstünlük teorisinde, ülkenin bir malı ucuza üretmesinin nedeni sadece emek faktörüne bağlı iken, faktör donanımı teorisinde tüm faktörler dikkate alınarak, bu faktörlerin kıt ya da bol olmasına ve faktör fiyatlarına göre değerlendirmeleri yapılmaktadır.
Portakal (Bin Ton) Portakal (Bin Ton) ULUSLARARASI TİCARETİN FAYDASI Üretim İmkanları Eğrisi ve Dış Ticaretten Sağlanan Kazanç TÜRKİYE İNGİLTERE 200 Eğim=0,2 160 140 E 1 E 2 80 Eğim=0,2 Eğim=0,4 40 20 E 1 E 2 Eğim=0,1 0 150200 500 Elbise (Bin Adet) 0 200 400 Elbise (Bin Adet)
DIŞ TİCARETTE UZMANLAŞMA VE ULUSLARARASI REKABETİN SONUÇLARI Uzmanlaşma ile çalışanlar için verimlilik artacaktır; dolayısıyla ücretler de artacaktır. Karşılaştırmalı üstünlüğe dayanan ticaret ve ihtisaslaşma ile ölçek ekonomilerinden daha fazla yararlanma olanağı elde edilmiş olur. Yine dış ticaretin serbestleşmesi ile büyüyen pazarda rekabet de artacaktır. Uluslararası ihtisaslaşmaya geçiş hiçbir zaman acısız olmaz. Uluslararası rekabete dayanamayan bazı ulusal endüstriler yok olur veya küçülmek zorunda kalırlar, bu alanlardaki insanlar işsiz kalırlar.
DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR Tarifeler Dış ticarete yönelik en eski araçlardan birisi olup, genelde ithal edilen bir ürün üzerine konulan vergi biçiminde uygulanır. Kotalar Hükümetlerce ithal edilecek belirli bir ürünün ya maksimum fiziki miktarı belirlenir ya da belirli bir değerle sınırlandırılır. Bu sınırlandırmalar ithalat kotası olarak tanımlanır. Diğer Kısıtlamalar İthalatı sınırlamada tarifeler ve kotalar temel araçları oluştururken geniş türde ikincil araçlarda kullanılmaktadır. Bunlardan, sağlık ve güvenlik yasaları belirli ürünlerin ithalatını yasaklar ya da zorlaştırır. ithalat lisansının elde edilmesini pahalılaştırarak sınırlama getirebilir.
TİCARET ENGELLERİNE YÖNELİK TARTIŞMALAR ve TÜKETİCİ REFAHI Ticaret engelleri karşılaştırmalı üstünlükler prensibi ile çatışır. Ülkelerin en iyi yaptıkları üretimler üzerine yoğunlaşmasını ve diğer ülkelerde üretilen daha kaliteli ve daha ucuz ürünlerin ülke içinde alınıp satılmasını önler. Bu nedenle iktisatçılar genelde her türlü ticaret engeline karşıdırlar. Bir çok endüstrilerde koruma için lobiler oluşturulmaktadır. Bunların korumayı haklı gösterme çabaları üç alanda yoğunlaşır, şimdi bunları kısaca açıklayalım. Bebek endüstrilerin yabancı rekabete karşı korunması. Dış ülkelere bağımlılığı azaltmak Ülkedeki üreticiler ve işçiler, daha ucuz işgücünün bulunduğu ülkelerdeki firmaların rekabetinden korunmalıdırlar.
ULUSLARARASI TİCARETİN FİNASMANI YABANCI ÜLKE PARASI (DÖVİZ) KULLANIMI, ELDE EDİLMESİ VE ÖDEMELER BİLANÇOSU Yabancı ülke parası kullanımı için, Türk firmaları dışarıda mal ithal ettikleri zaman, ithalatın bedelini ya ilgili ülkenin parası cinsinden öderler ya da TL tam konvertibl ise Türk lirası cinsinden öder ve satıcı yabancı firma kendi parasına dönüştürür. Her iki durumda da ürünün ithalatı yabancı para kullanımına ihtiyaç doğurur. Yabancı para elde etmenin kaynağı ise temelde ihracat yapmak ve yabancı firmaları Türkiye de yatırım yapmaya yöneltmektir. Dövizin kullanım alanları ve elde edilmesine yönelik tüm gelişmeler ödemeler bilançosundan izlenebilir.
Devletin müdahale etmediği Esnek Döviz Kur Sisteminde, döviz kurları, piyasa güçleri tarafından belirlenir. Yani yabancı para için arz ve talebin etkileşimine göre belirlenir. Arz ve talep koşullarındaki değişmelere bağlı olarak kurlar serbestçe değiştiğinden, esnek ya da dalgalı döviz kuru sistemi olarak adlandırılır. Esnek döviz kurunun ortaya çıkışından önce uluslararası para sisteminde sabit döviz kur sistemi geçerli idi. Burada döviz kurları piyasa güçlerinden ziyade merkezi hükümetler tarafından belirlenmekteydi. Kurlar bir kez belirlendikten sonra sadece ödemeler bilançosunda temel dengesizlikler bulunduğunda döviz kurları yeniden ayarlanıyordu.
Ödemeler Bilançosu Ödemeler bilançosu belirli bir ülke ile dünyanın öteki ülkeleri arasında, belirlenen bir süre içerisinde tüm ekonomik işlemlerinin kaydedildiği tablodur. Bir ülkenin yabancı para elde edeceği ve yabancı para kullanacağı tüm yolları gösterir. Bu tabloda dört temel kalem mevcuttur: cari işlemler hesabı sermaye hareketleri hesabı net hata ve noksan rezerv hareketleri
A. CARİ İŞLEMLER HESABI -13.961 İhracat f.o.b. 109.636 İthalat f.o.b. -134.530 MAL DENGESİ -24.894 Hizmet Gelirleri 33.029 Hizmet Giderleri -16.724 MAL ve HİZMET DENGESİ -8.589 Gelir Dengesi: Gelir 5.164 Gelir Dengesi: Gider -12.835 MAL, HİZMET ve GELİR DENGESİ -16.260 Cari Transferler 2.299 B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI 10.065 Yurtdışında Doğrudan Yatırım -1.554 Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 7.886 Portföy Hesabı-Varlıklar -2.742 Portföy Hesabı-Yükümlülükler 2.938 Hisse Senetleri 2.827 Borç Senetleri 111 Diğer Yatırımlar-Varlıklar 10.193 Merkez Bankası -306 Genel Hükümet Bankalar 5870 Diğer Sektörler 4.629 Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler -6.656 Merkez Bankası -901 Genel Hükümet 1.609 Bankalar 1.359 Diğer Sektörler -8.723 Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar -3.896 D. NET HATA VE NOKSAN 4.687 GENEL DENGE 791 E. REZERV VARLIKLAR -791 Resmi Rezervler -111 Uluslararası Para Fonu Kredileri -680 Ödemeler Dengesi Finansmanı
Fiyat Düzeyi(P) AD-AS Modeli Çerçevesinde Net İhracattaki Artışın Etkisi P AS 0 E 1 P 1 E 0 P 0 AD 1 AD 0 0 Y 0 Y 1 Y Reel GSYİH(Y)
Fiyat Düzeyi(P) DÖVİZ KURUNDAKİ DEĞİŞMENİN ETKİLERİ P Bir ülkede ulusal para değer kaybederse, net ihracat ve buna bağlı olarak da toplam talep artar. E 1 AS 0 P 1 E 0 P 0 P 2 Ulusal Para Değerlenirse E 2 Ulusal Para Değer Kaybederse AD 0 AD 1 Bir ülkede ulusal para değerlenirse, net ihracat ve buna bağlı olarak da toplam talep azalır. AD 2 0 Y 2 Y 0 Y 1 Y Reel GSYİH(Y)
Fiyat Düzeyi(P) P 2 P DIŞA AÇIK EKONOMİDE TOPLAM ARZ E 2 AS 2 AS 0 Ülke parası değer kazanırsa, ithal girdilerinin fiyatları azalır. Buna bağlı olarak AS eğrisi sağa kayar. P 0 P 1 Para Değer Kaybeder, Kur Yükselirse E 0 Para Değer Kazanır, Kur Düşerse E 1 AD 0 AS 1 Ülke parası değer kaybederse, ithal girdilerinin fiyatları artar. Buna bağlı olarak AS eğrisi sola kayar. 0 Y 2 Y 0 Y 1 Y Reel GSYİH(Y)
Fiyat Düzeyi(P) DÖVİZ KURUNDAKİ DEĞİŞMELERİN AD-AS MODELİ ÇERÇEVESİNDE MİLLİ GELİR VE FİYAT DÜZEYİNE ETKİLERİNİN ANALİZİ Ulusal Paranın Değer Kaybetmesinin yada Döviz Kurundaki Yükselmenin Etkileri P 1 P E 1 AS 1 AS 0 Döviz kuru yükseldiğinde, yani ülke parası değer kaybettiğinde; 1. Net ihracat artar ve AD sağa kayar 2. İthal girdilerin fiyatları artar ve AS sola kayar P 0 0 E 0 Y 0 Y 1 AD 0 AD 1 Y Sonuçta fiyat düzeyi yükselir, ancak hasılanın düzeyi ters yöndeki kaymaların büyüklüğüne bağlıdır. Reel GSYİH(Y)
Fiyat Düzeyi(P) DÖVİZ KURUNDAKİ DEĞİŞMELERİN AD-AS MODELİ ÇERÇEVESİNDE MİLLİ GELİR VE FİYAT DÜZEYİNE ETKİLERİNİN ANALİZİ Ulusal Paranın Değerlenmesinin yada Döviz Kurundaki Düşüşün Etkileri P 0 P E 0 AS 0 AS 1 Döviz kuru düştüğünde, yani ülke parası değer kazandığında; 1. Net ihracat azalır ve AD sola kayar 2. İthal girdilerin fiyatları düşer ve AS sağa kayar P 1 E 1 AD 0 0 Y 1 Y 0 AD 1 Y Reel GSYİH(Y)