Özel Rapor 18 Kasım 2013 21. YÜZYIL TÜRKİYE ENSTİTÜSÜ Yer Adlarıı İade Etmek Mi, Kürdista a Sıır Çizmek Mi? Yazarlar Hakkıda GİRİŞ Doç. Dr. Abdulkadir Gül* - Ali Rıza Özdemir** Doç. Dr. Abdulkadir GÜL 1971 yılıda Erzurum u Hasakale ilçeside doğdu. 1993 yılıda Atatürk Üiversitesi Tarih Öğretmeliği bölümüde mezu oldu. 1996 yılıda Atatürk Üiversitesi Tarih Aabilim Dalıda (Yeiçağ) yüksek lisasıı, 2008 yılıda ise ayı üiversite doktora eğitimii tamamladı. 2013 yılıda doçet uvaı aldı. Ali Rıza ÖZDEMİR 1977 yılıda Erzica da doğdu. İlkokulu Üzümlü ilçesii Göller Köyü İlkokulu da, ortaokulu ise Erzica Merkez Ortaokulu da okudu. Liseyi, Erzica Fatih Edüstri Meslek Lisesi Elektroik Bölümü de tamamladı. 1998 yılıda, Atatürk Üiversitesi Fe-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü de mezu oldu. Türkiye i etik dokusu ve tarihi kökleri ile ilgili araştırmalar yapa Özdemir, çalışmalarıı bir kısmıı kamuoyu ile paylaşmıştır. Devamı Arkada Yer adları bilimi ülkemizde yerleşmede, siyasi kararlarla birçok yer adı değişikliğie gidilmiş ve pek çok fahiş hatalar yapılmıştır. Bu hataları doğurduğu souçları argüma olarak kullaa PKK terör örgütü başta olmak üzere bazı çevreler, Türkiye de yer adlarıı iade edilmesi yöüde güçlü bir kamuoyu oluşturmuşlardır. Oluşa bu kamuoyu sayeside yerleşim yerlerii adlarıı değiştirilmesi ve eski adlara döülmesi ile ilgili olarak 1980 li yıllarda PKK terör örgüt tarafıda başlatıla siyasal kampaya 2010 lu yıllarda yei bir aşamaya ulaşmış ve 2013 yılıı Ekim ve Kasım aylarıda üç milletvekili Va, Erzurum ve Ağrı illerimizi adlarıı değiştirilmesi içi TBMM e kau teklifi vermişlerdir. Yie 2013 yılıı Kasım ayıda Ağrı ile ilgili verile bir başka kau teklifi, ilçe adlarıı değiştirilmesii de kapsamaktadır. Bua göre; Ağrı ilii adı Agirî, Doğubeyazıt 1 ilçesii adı Bazîd, Patos ilçesii adı Paos, * Erzica Üiversitesi öğretim üyesi ** 21. Yüzyıl Türkiye Estitüsü, Politik, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Merkezi bilimsel daışmaı
21. Yüzyıl Türkiye Estitüsü" (21YYTE) 21.YYTE; Türkiye ve düyadaki millî güvelik stratejileri, ekoomi, hukuk, eerji/eerji güveliği, ükleer eerji/ ükleer silahlama, eformasyo/bilgi iletişimi, aayasal düze, hukuk, adalet, düşük yoğuluklu çatışma (terör ve terörizm), teostratejik araştırmaları demokrasi ve sivil toplum arastırmaları gibi işlevsel aa koular ile, çevre/türk Düyası ülkeleri ve küresel/bölgesel güçler ile uluslararası örgütlerdeki gelişmeleri izlemek, bu gelişmeleri Türkiye i milli mefaatleri ve ulusal güvelik gerekleri, doğrultusuda icelemek ve bu alalarda ciddî çalısmalar yaparak alteratif politika, strateji, program ve projeler üretmek amacıyla 01 Aralık 2005'de kurulmuştur. 21.YYTE de kurulma amacıa uygu olarak aşağıdaki araştırma gurupları kurulmuştur. Tutak ilçesii adı Dûtax, Aayasal Düze, Hukuk, Adalet Araştırma Gurubu Bio ve Ge Tekolojileri Araştırma Gurubu Teostrateji Araşırmaları Gurubu Millî Güvelik Stratejileri Arastırma Gurubu Eerji ve Eerji Güveligi Araştırma Gurubu Düşük Yoğuluklu Çatısma (Terör ve Terörizm) Araştırma Gurubu Eformasyo ve İteret Tekolojileri Araştırma Grubu Ekoomi ve Küreselleşme Araştırma Gurubu Rusya Araştırma Gurubu Amerika Araştırma Gurubu Avrupa Birliği Araştırma Gurubu Avrasya-Türk Düyası Araştırma Gurubu Orta Doğu Araştırma Gurubu Balkalar-Kıbrıs Araştırma Gurubu Çi-Uzakdoğu Araştırma Gurubu Orta Asya Araştırmalar Merkezi Rus Slav Araştırmalar Merkezi Orta Doğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi Balkalar ve Kıbrıs Araştırmalar Merkezi Amerika Araştırma Merkezi Avrupa Birliği Araştırmalar Merkezi Güey Kafkasya İra Pakista Araştırmalar Merkezi Asya Pasifik Araştırmalar Merkezi Taşlıçay ilçesii adı Avkevir, Diyadi ilçesii adı Gihadî, Eleşkirt ilçesii adı Zêdka, Hamur ilçesii adı Xemûr olarak değiştirilmesi teklif edilmiştir. 2 Öümüzdeki döemde ad değiştirme girişimleri, Türk Milletide ağır bir travma yaratabilecek boyutlara ulaşabilir. Hükümet yetkilileri, yer adlarıı iadesi hakkıda döem döem sıcak açıklamalar yapmış, başta Diyarbakır olmak üzere bazı illerimizde yer adlarıı tabelaları kotrolsüz şekilde ve gelişigüzel değiştirilmeye başlamıştır. Değiştirile levhalarla ilgili olarak Büyükşehir Belediyesi yetkilileri hakkıda başlatıla soruşturmada Diyarbakır Cumhuriyet Başsavcılığı, kovuşturmaya yer olmadığı kararıa varmıştır. 3 Nihayet Başbaka Recep Tayyip Erdoğa 30 Eylül 2013 tarihide açıkladığı Demokratikleşme Paketi de yer adlarıı iade edileceğii açıklamıştır. Bua göre, 1980 lere kadar kullaıla köy adları kolaylıkla değiştirilebilecek, il ve ilçe isimleri kousuda ise gelecek talepleri hükümet dikkate alacaktır. Bu açıklamada heme sora yer adlarıı iadesi güdeme getirilmiş, kau teklifleri TBMM i güdemie taşımıştır. Hatta Tillo adı, TBMM tarafıda iade edilmiştir. Bu rapor; Türkiye de geçmişte yapıla yer adları değişiklikleride dersler çıkararak, geçmişi telafisi ve yei suiistimalleri öüe geçilmesi içi bilimsel bir yol haritası çizmek amacı ile hazırlamıştır. 1. Kavramlar Adlar (isimler); calı veya casız bütü varlıkları tek tek veya tür tür karşılaya kelimelerdir. 4 İsalar; hemcisleri başta olmak üzere gördükleri, bildikleri, bir şekilde iletişime geçtikleri ve ürettikleri varlıklara isimler verirler. 2
Varlıklara isimler vererek, olara bir kişilik, bir ruh ve bir kimlik kazadırırlar. İsaları varlıklara verdikleri isimler, öce kedi dilleride olur. Özellikle halkları kulladığı bazı temel kelimeler, mesela isa orgalarıa ve temel besilere verdikleri isimler; bitki ve hayva isimleri; yerleşik hayata dair kelimeler vb. bilim düyasıda öemli yere sahiptir; çükü bu kelimeler halkları tarihi ve kültürü hakkıda çok öemli bilgiler vermektedir. Öyle ki, bir kelime bile baze halkları tarih yazımıda aahtar role sahip olabilmektedir. Acak isimler, sosuza kadar değişmede yaşamazlar. Zama içeriside foetik değişikliğe uğrayabilir, yerii başka isimlere devrederek ortada kalkabilirler. İsimler, ilk ortaya çıktıklarıda etik bir özellik gösterirler. Daha sora farklı toplumlar tarafıda da beimseirse geel bir kabule ulaşırlar. Halklar birbirleri ile temasa geçtikleride birbirleride ödüç isimler alır ve buları kedi foetiklerie uydururlar hatta bu foetik üzeride yei isimler üretirler. Baze birleşik bir isimde, iki farklı dile ait kelimeler bile görülebilir. İsaları varlıklara verdiği isimleri iceleye bilim dalıa Adbilim (Oomastik) deir. 5 Adbilim (Oomastik), isimleri köke bilgisi, tarihsel gelişme yöüde ve çeşitli dil ve kültür soruları açısıda iceler. 6 Adbilim i başlıca alt dalları şulardır: 1.Kişi Adları Bilimi (Athropoymy) 2.Yer Adları Bilimi (Topoymy) 3.Dağ Adları Bilimi (Horoymy/ Oroymy) 4. Su Adları Bilimi (Hidroymy) Herhagi bir varlığa verile adı alamı, kökei, yapısal özellikleri vs. dilbilimi iceleme alaıa girer. Acak yer adlarıı sadece dilbilim icelemez; çükü yer adları etik, sosyal, tarihi, coğrafi, kültürel vb. bağlarla sıkı sıkıya ilişkilidir. Yer adları bir toplumu sosyal ve kültürel yapısı ile buludukları, kulladıkları mekâı tarihî geçmişi ve coğrafya özellikleri hakkıda öemli ipuçları taşırlar. 7 Bu bakımda yer adları bilimi, yer belirte özel adları iceleye bilim dalıdır 8 ve adbilim içide e geiş yeri teşkil eder. 9 Bu geiş alaa bağlı olarak, yer adları da kedi içide farklı gruplar halide iceleir. Buu dışıda başka bir tasife göre adlar; yer ve yerleşme adları olarak iki grupta toplaır. Bua göre; dağlar, tepeler, ovalar, vadiler, yamaçlar, sırtlar, mevkiler, geçitler gibi morfolojik usurlar ile deizler, göller, ehirler, dereler, çaylar gibi hidrografik usurlara verile isimlere yer adları deir. İsalar tarafıda imar edile şehir, kasaba, köy, mezra, yayla, kışla, kom, ağıl vb. yerleşme merkezlerie verile isimler ise yerleşme adları olarak tasif edilir. 10 Batılı ülkelerde yer adları ile ilgili çalışmalar, bir disipli içide ve sistematik olarak daha erke devirlerde başlamış, ülkemizde ise bu bilim, geç döemlerde dikkat çekmiştir. Bugü de ülkemizde daha temel kavramları kullaılışıda 3
bile yaşaa kavram kargaşası ve kafa karışıklığı, bu geç kalmışlığı tezahürüde başka bir şey değildir. 2. TÜRKLERDE YER ADI VERME GELENEĞİ Bütü milletlerde olduğu gibi Türklerde de ad verme, büyük bir toplumsal öeme sahiptir. Türkler daha Asya bozkırlarıda ike, ad verme işlerie büyük öem veriyorlardı. Adları kedi öz dilleride olması, so derece öemliydi. Mesela Köktürk Yazıtları da Çice adlar edie Türk beyleri şöyle eleştirilmekteydi: Türk beyleri Türk adıı bıraktı. Çi de otura (Çi yalısı) Türk Beyleri Çice adlar alıp Çi Kağaı a bağlamış. 11 Yie eski Türk kültürüde bir kişii isim alması içi yararlı bir iş yapıp, fark yaratması gerektiği bilimektedir. Dede Korkut hikâyelerideki Boğaç Ha hikâyesi bua güzel bir örektir. Nitekim Türkçedeki deyimler de adı öemie vurgu yapmaktadır: ad vermek, ad almak, ad koymak, ad takmak, adıa yakışır davramak, adıı bağışlamak, adıı korumak, yarıa adı kalmak, adıı hakkıı vermek, adıı taşımak, adıa yakışmak 12 Milletler, yaşadıkları coğrafyayı isimlerle doatarak, oa bir kişilik ve kimlik verirler. Coğrafyayı vataa çevire usurlarda biri de, hiç şüphesiz ad vermelerdir; dağlara, ovalara, ehirlere, yerleşmelere hatta baze bir kayaya, bir ağaca bile Her milleti, yerleşim merkezlerie ad verme usulleride bazı farklılıklar vardır. Acak yapıla icelemeler, bütü düyada bazı ortak eğilimleri olduğuu göstermektedir. Yerleşim yerii durumu; koumu; orada bulumuş, egemelik sürmüş ülü bir kimsei varlığı; çevredeki yaygı meslekler; civardaki göl, akarsu ya da aıt, bu geel eğilimler arasıda sayılabilir. 13 Daha eski çağlarda beri (e azıda MÖ 3000 de 14 ) tarih saheside ola Türkleri, yaşadıkları coğrafyada birçok yer ismi ürettikleri ve buları kuşakta kuşağa aktardıkları şüphesizdir. Asya bozkırlarıda bulua Türk yazıtlarıda kayda geçildiğie göre, Türkler; göllere ve ehirlere, 15 dağlara, yerleşmelere vb. kedi dilleride isimler veriyorlardı. Birçok araştırmada, Türkleri yer isimleri iki başlık altıda toplamıştır. Bular özetle şöyle tasif edilmiştir: 16 1. Doğada alıa isimler. 2. İsada/toplumda alıa isimler. Türkler, Aadolu ya geldikleride birçok yer adıı olduğu gibi veya bazılarıı Türkçe gramere uydurarak kulladılar (Silifke, Koya, İzik, Adaa, Adıyama gibi). 17 Bazılarıa Orta Asya da getirdikleri 18 (Sarıkamış, İliç, Ordu, Bigöl, Elmalı gibi), bazılarıa ise ürettikleri yei isimleri verdiler (Eskişehir, Koçhisar, Nevşehir, Bozok, Korkutili gibi). Özellikle kurmuş oldukları ispete küçük yerleşmeleri, kedi adları ile doattılar. Sadece yerleşme isimlerii değil, mevki isimlerii, ırmak, göl, dağ, tepe vb. birçok yeri Türkçeleştirdiler. Kızılırmak, Yeşilırmak, Aksu gibi ehir isimleri; Akdağ, Balka dağı, Köroğlu dağları, Gidegelmez dağları gibi dağ adları; Akdeiz, Karadeiz gibi deiz adları; Ulubat, Tuz, Aygır gibi göl adları bular arasıda sayılabilir. Türkçe dışıdakiler de dâhil Aadolu daki yer adlarıı bilim isaları, kültürel bakımda iki büyük öbek olarak tasif etmişlerdir: 1. Tarihte kala yer adları. 2. Türkçe yer adları. 3.1. Birici dalga 3. OSMANLI DAN GÜNÜMÜZE YER ADLARI POLİTİKASI Osmalı döemide, bir politika olarak yer adlarıı değiştirilmesi ilk defa 13 Mayıs 1913 te çıkarıla İskâ-ı muhaciri izamamesi de sora uygulamıştır. 5 Ocak 1915 tarihli ve Ever Paşa imzalı bir talimatamede ise savaş zamaıı suduğu olumlu imkâda yararlaılarak, Osmalı topraklarıda Ermeice, Rumca ve Bulgarca dillerde ola il, ilçe, köy, dağ ve ehir adlarıı Türkçeye tahvili emredilmiştir. Yie bu talimatamede ad değişiklikleri asıl yapılacağı alatılmış, bazı öreklerle yei isimlerde dikkat edilecek hususlar da sıralamıştır. 19 Bu talimatamei kaldırıldığı 15 Hazira 1916 tarihie kadar bazı yer adları değiştirilmiştir. Mesela; Dersim e bağlı Kızılkilise, Nazimiye, Muğla ya bağlı Megri, Fethiye, Hüdavedigâr a (1918 de Bursa oldu) bağlı Atraos, Orhaili ve Mihaliç, Karacabey, İzmir e bağlı Ayasluğ, Selçuk olarak değiştirilmiştir. 20 3.2. İkici dalga İzmit milletvekili Sırrı Bey, 20 Aralık 1920 tarihli BMM i 117 sayılı oturumuda, ülkedeki yer isimlerii gayrımillî kalmasıda şikâyet ederek değiştirilmesii güdeme getirmiştir. Yapıla müzakerelerde Tualı Hilmi Bey, buu Türk ü üstülükleride biri olarak ifade etmiş, Isparta milletvekili Nâdir Bey ise Ecebi isimleri taşıya köy isimlerii değiştirilmesie dair bir öerge vermiştir. 21 İstiklal Harbi kazaıldıkta sora, 1922 de yer adlarıı değiştirilmeside ikici dalga yaşamıştır. 4
Tirilye, Zeytibağı, Makriköy, Bakırköy, Va a bağlı Müküs, Bahçesaray, Siasos Mustafapaşa, Akara ya bağlı İstaos (Zîr), Yeiket, Ayastefaos, Yeşilköy, İmroz, Gökçeada olarak değiştirilmiştir. Yer adlarıı değiştirilmesie soraki yıllarda da devam edilmiştir. 1924 te Kırkkilise i adı Kırklareli yapılmış; 1925 te, Artvi ilide büyük kısmı Gürcüce ola yerleşim adları Meclis-i Umûmiyye-i Vilâyet (İl Geel Meclisi) kararıyla değiştirilmiştir. 22 1926 yılıda çıkarıla Çift isimle aıla vilayetleri tek isimle aılması başlıklı yasayla ise Caik (Samsu), Saruha (Maisa), Kocaeli (İzmit), Meteşe (Muğla), Bozok (Yozgat), İçel (Silifke), Görle (Görele), Ederi (Adırı) olarak aılmaya başlamıştır. 23 Sacakları geel isimleri ile sacak merkezlerii taşıdığı farklı adları yarattığı karışıklık, böylece giderilmiştir. 3.3. Üçücü dalga 1934-36 arasıda yer adlarıı değişimide yei bir dalga daha yaşamıştır. Halkevleri, Türkiye geelide 834 köyü adıı değiştirerek, bulara Türkçe isimler vermiştir. 1935 yılıda Dersim adı değiştirilerek Tuceli ; 1937 de Mamuretülaziz, öce El azık, ardıda Elazığ ; 1939 da Sacak, Hatay yapılmıştır. İçişleri Bakalığı, 1940 yılıda, 8589 sayılı bir geelge yayımlayarak, yer adlarıı Türkçeleştirilmesi talimatıı vermiştir. Bu geelgeyle yabacı dil ve köklerde gele ve kullaılmasıda büyük karışıklığa yol aça yerleşme yerleri ile tabii yer adlarıı Türkçe adlarla değiştirilmesi 24 emredilmiştir. 2. Düya Savaşı ı patlak vermesiyle bu geelge havada kalmış, acak 1947 yılıda Hatay daki Arapça yer adlarıda bir kısmı Türkçe yapılabilmiştir. 3.4. Dördücü dalga Cumhuriyet tarihideki e büyük yer değiştirme dalgası, 1956 yılıda, Demokrat Parti (DP) döemide yapılmıştır. Öce 1949 yılıda, 5442 sayılı İl İdaresi Kauu ile yer adlarıı değiştirilme işlemleri yasal bir dayaağa kavuşturulmuştur. 1957 yılıda ise Geelkurmay Başkalığı, İçişleri Bakalığı, Savuma Bakalığı ve Milli Eğitim Bakalığı, Akara Üiversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi ile Türk Dil Ku- 5
rumu u temsilcileride meydaa gele Ad Değiştirme İhtisas Kurulu oluşturulmuştur. Kurul, çalışmalarıı tarihi değeri ola yer adlarıı da değiştirildiği gerekçesiyle lağvediliceye kadar (1978) sürdürmüştür. Yaklaşık olarak 75 bi yerleşme adıı iceleye kurul, bularda 28 bi kadarıı adıı değiştirmiştir. 25 Bu kurul, çalışmalarıa beş yıllık bir arada sora, 1983 yılıda yayılaa bir yöetmelik uyarıca yeide başlamış ve bu döemde de 280 tae köyü ismi daha değiştirilmiştir. 4. YER ADLARI POLİTİKASININ DEĞERLENDİRİLMESİ 4.1. Yer adlarıı değiştirilmesii haklı edeleri Yer adlarıı değiştirilmesii haklı edeleri vardır. Öcelikle yer adları coğrafyayı vatalaştıra öemli sembollerde biridir. Türk milletii egemelik sahasıdaki yerleri, Türkçe isimlerle doatması kadar tabii bir şey olamaz. Bu sadece Türkiye de görüle bir uygulama da değildir. Düyaı birçok yeride uygulamıştır; hale de uygulamaya devam etmektedir. Diğer tarafta adı değiştirile yerleşmeler, artık orada yaşamaya halklara ait, mesela Rumca, Ermeice ve Süryaice isimlerdir. Hatta bugü artık bakiyesi bulumaya birçok halkta kalma isimler vardır. Özellikle Doğu ve Güeydoğu Aadolu bölgesideki yer adlarıı öemli kısmı Ermeice ve Süryaice kökelidir. Tarihi edelerde dolayı Süryai üfusu dar bir alaa çekilip, 1915 tehciride sora Ermei üfusu azalmasıyla bu yerleşmelerde Süryailer ve Ermeiler kalmamıştır. Buları dışıda Türk ve İslam kültürü dışıda kala mesela içide ça, kilise gibi kelimeler buluup, Müslüma ahalii yaşadığı köyleri isimlerii değiştirilmesi de zorulu bir hal almıştır. Türkiye de Farslar yaşamamasıa rağme, çok sayıda Farsça köy ismi vardır. Özellikle Selçuklu ve Osmalı çağlarıda, Türkiye üzerideki ağır Fars etkisii kırmak ve bua bir so vermek elzemdir. Bu yer adlarıı değiştirilmesi de gayet doğaldır. So olarak; bazı isimler Türkçe bile olsa, alam olarak aşağılayıcı ve küçük düşürücüdür. Atkafası, Çakal, Çürük, Deliler, Domuzağı, Haraççı, Hırsızpıar, Hıyar, Kaltaklı, Kıllı, Kötüköy, Kuduzlar, Siir, Zura gibi köy adları bu kalemde sayılabilir. Bu isimleri değiştirilmesi de so derece isabetli olmuştur. Aslıda bularda bazıları başlagıçta argo veya olumsuz alam taşımamakla birlikte, zama içide alam kaymasıa uğradıkları içi değiştirilme ihtiyacı doğmuştur. Ne var ki, yer adları değiştirilirke, birçok hata da yapılmıştır. Şimdi de buları üzeride duralım. 4.2. Yer adları değiştirilirke hagi hatalar yapıldı? Düyaı birçok ülkeside, yer adlarıı değiştirilmesi görüle bir uygulamadır. Özellikle ulus-devletleri işası ile tarihsel-toplumsal süreçleri bir parçası olmakta ziyade politik kararları bir soucu olarak, birçok ülkede uygulamıştır. Bazı ülkeler buu bilimsel yollarla, politik kararları sosyal ve tarihsel süreçlerle destekleyerek profesyoelce yapmışlar, bazıları ise Türkiye deki gibi (dördücü dalga) bilimdışı yollarda yapmış, sadece dolaylı yollarla değil, doğruda doğruya ulus devleti gelişim sürecie zarar vermişlerdir. Gerçekte masa başıda uydurulduğu alaşıla isimlerle yapıla değişiklikler, toplumda taba bulmamıştır. Nitekim bugü de adı değiştirile köyler, eski adlarıyla da aılmakta ve birçok köylü, köyüü adıı telaffuz etmekte bile zorlamaktadır. Yer adı deşiklikleri şu sebeplere dayaılarak yapılmıştır: 1- Yabacı kayakta geldikleri saılarak değiştirile isimler. 2- Oğuz Türkçeside olup İstabul ağzıa uymaya isimler. 3- Ça, kızıl ile başlaya ve kilise ile bite bütü adlar. 4- Şamaist Türkleri Kıpçak ve Hazarlar ı izlerii taşıya isimler. 5- Doğu ülkeleride gele göçleri hatıralarıı taşıya isimler. 26 11-13 Eylül 1984 tarihleri arasıda Akara da Türk Yer Adları Sempozyumu toplamış ve bu yer adı değişikliklerii yarattığı tahrifat masaya yatırılmıştır. Bu uygulama başta Prof. Dr. Mehmet Eröz ile Prof. Dr. Tucer Gülesoy olmak üzere birçok bilim isaı tarafıda ciddi şekilde eleştirilmiştir. Hatta bu yei yer isimleri içi Prof. Eröz, haklı olarak köksüz, temelsiz sıfatlarıı kullamıştır. 27 Prof. Gülesoy ise, bu adları masa başı çalışmaları olduğu eleştirisii getirerek, saha araştırmalarıı yaygılaştırılmasıı öermiştir. 28 Soraki döemde Sıtkı Soylu ise, bu uygulamayı düzeltilmesi gereke bir yaılgı olarak değer - ledirmiştir. 29 Yakı döemde ise Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu, yaptığı bir açıklamada yer adlarıı değiştirilmesideki hataları şöyle örekledirmiştir: Sözgelimi, Ceyha ı Kırmıt köyü var. Kırmıt ı e olduğuu kimse alamamış alaşıla. Kırmıt, Tecirli ismideki bir Türkme oymağıı adı. Ama buu da değiştirmişler, Sağkaya yapmışlar. Kaldı ki orada kaya da yoktur. Ya da, Sırkıtılı ahiyesi vardı. Bu da Avşar aşiretleride birii adıdır. Buu da Yükseköre yapmışlar. 30 Yer adı değişiklikleride yapıla öemli hatalar şulardır: 6
4.2.1. Türk isimli yer adlarıı değiştirilmesi 1957 ile 1978 yılları arasıda yapıla uygulamaı e büyük hatası, içide Türk ismii de geçtiği yer adlarıı değiştirilmesi olmuştur. Sadece doğu ve güeydoğu bölgeleride değil, ülke geelide içide Türk ismii geçtiği olarca yer adı alakasız başka isimlerle değiştirilmiştir. Bularda bir kısmı şöyledir: Türkyeice (Beleyeice), Maisa Türkyeice (Akoluk), Sivas Türkvartaik (Yukarı Demirbük), Tuceli Türktaşik (Şeol), Kars Türkşükriye (Eskiket), Adaa Türkşerefli (Şerefli), Akara Türksöğütlü (Söğütlü), Kars Türkormaköy (Eskiormaköy), Sakarya Türkmeşe (Kırdamı), Kars Türkmeler (Güvemala), Çaakkale Türkkarsak (Karsaklı), Akara Türkkaravek (Aşağı Budak), Tuceli Türkız (Sarıdallı), Şırak Türkhüyük (Hüyük), Akara Türkeşe (Yiğitkoağı), Kars Türkerege (Duruköy), Sivas Türkderbedi (Eskiderbet), Tokat Türkdarlu (Aşağı Darılı), Diyarbakır Türkçaybaşı (Çaybaşı), Sakarya Türkbeylikışla (Beylikışla), Sakarya Türkbakacak (Eskibakacak), Çaakkale Türkâ (Güleçoba), Diyarbakır Türkali (Dikedere), Ağrı Tirkiş 31 (Erbeyli), Erzurum Tirkel (Doludizgi), Tuceli Tirkaak (Üçadım), Bitlis Tirka (Demirdöş), Bigöl. 32 7
4.2.2. Türk uluslarıa ait yer adlarıı değiştirilmesi Avarlar: Yukarıavara (Yukarıgüçlü), Tokat Avara (Sereli), Tokat Akhular (Eftalitler): Eftelit (Salkavak), Tokat Halaç-Kalaçlar: Halaç(Hallaç)-Ağrı Hırbakalaç (Aıttepe)-Mardi Hazarlar Hazara (Karaburu)-Va Hazeri (Aıl)-Tuceli Hazerek (Tadırbaşı)-Erzica Kumalar Aşağıkumait (Aşağıçavuşlu)-Trabzo Peçeekler Peçeek (Tarlacık)-Kahramamaraş Yakutlar İlyakut (İlyağut)-Akara 33 Bularda başka, mesela Amid sacağıdaki köylerde, Tatar, Kazacık a, Köpeklü lerde biri Eliaçık a, Köpeklü lerde diğeri Kurudeğirme e, Pürak Murattaşı a, Yıvacık Yuvacık a, Harzem Filizöre e, Çopi Beeklitaş a, Mihraî Ülge e, Çamurlü ise Beşçiftçi ye çevrilerek büyük yalışlıklar yapılmıştır. Bularda Yıvacık 24 Oğuz boylarıda biri ike Pürak, Akkoyulu ve Çopi, Bozulus teşekkülleride ike Çamurlu, Köpeklü isimleri ise öemli aşiret isimleridedi. Harzem i ise öemli bir Türk haeda, devlet ve Aral gölü deltası gibi geiş bir coğrafi sahaı adı oluşu bilimektedir. 34 4.2.3. Yei yer adlarıı sosyal, tarihsel ve doğal süreçlerle desteklememesi Yei yer adları verilirke sosyal ve tarihsel süreçlerle des- 8
teklee isimler verilmemiştir. Daha çok masa başıda uydurulduğu alaşıla bu yer adlarıı, toplumsal ve tarihsel hiçbir karşılığı bulumamaktadır. Hatta Türkçe yer adları bile değiştirilirke bu hataya düşülmüştür. Diğer tarafta doğal usurlara (mesela su, göl, dağ, orma vb.) dayaılarak verile isimler de köyü buluduğu yeri doğal özellikleri ile örtüşmemektedir. Mesela Eruh a bağlı Ormaardı köyüü öüde, ardıda hiç orma yoktur. Tıpkı Sağkaya öreğide olduğu gibi 4.2.4. Diğer hatalar Yer adları değiştirilirke yapıla diğer hatalar şulardır: Türk uluslarıa ait boyları ismiyle aıla yer adlarıı değiştirilmesi Türk sosyal hayatıa ait yer adlarıı değiştirilmesi Ülü kişilere ait yer adlarıı değiştirilmesi Orta Asya ve öteki Türk illerie ait isimler Totemik izler taşıya yer adlarıı değiştirilmesi Türk maddi kültürüyle ilgili ola yer adlarıı değiştirilmesi 35 4.3. Hataları tamiri: İade edile adlar 1987 yılıda beri değiştirile yer adlarıda 110 taesi iade edilmiştir. 36 Buları öemli kısmıı Türkçe olması ve doğruda doğruya Türk isimli yer adlarıı iade edilmesi olumlu bir gelişmedir. İçide Türk ismii buluduğu ve iade edile yer adları şulardır: Sayacatürk (Eskisayaca), Çatalpıar-Ordu Türkbakacak (Eskibakacak), Biga-Çaakkale Türkfıdıcak (Fıdıcak), Erbaa-Tokat Türkhacılarhaı (Hacılarhaı), Sugurlu-Çorum Türkhöyük (Höyük), Haymaa-Akara Türkşerefli (Şerefli), Haymaa-Akara Kadılıtürk (Kadılı), Boğazkale-Çorum Ergetürk (Eskierge), Kumru-Ordu Divaıtürk (Eski Diva), Kumru-Ordu 5. YER ADLARININ İADESİNİ KİMLER, NEDEN İSTİYOR? DP döemide yapıla yer adları değişiklikleri ile ilgili olarak, dilbilimciler ve kou uzmaı akademisyeler öemli 9
eleştiriler yapmıştır. Buları başıda Prof. Dr. Mehmet Eröz ile Prof. Dr. Tucer Gülesoy u saymak gerekir. Hatta Prof. Gülesoy; Türk yer adlarıı gerçek yöüyle tesbiti bakımıda mahzurlu ola bu durum karşısıda yapılması gerekei e olduğua bir a öce karar verilmelidir. 37 11-13 Eylül 1984 tarihleri arasıda Akara da Türk Yer Adları Sempozyumu da, Prof. Dr. Doğa Aksa, Türk Yer Adları Kousuda Bir Proje Öerisi sumuş 38, döemi Millî Folklor Araştırma Daire Başkaı Nail Ta, Türkiye de Yer Adları Verilirke Veya Değiştirilirke Neler Esas Alımalıdır başlıklı bir bildiri sumuştur. 39 Doç. Dr. Mehmet Salih Erpolat da yer adlarıı değiştirmesi hakkıda eleştiriler getirmiş, bu kouda Osmalı Coğrafyasıdaki Yer İsimlerii Tespit Etmei Zorlukları, Öemi ve Dikkat Edilmesi Gereke Hususlar başlıklı bir makalede söz kousu yalışlara temas etmiştir. 40 Erpolat ve ou gibi düşüe akademisyeleri temel itirazı, yer adlarıı bilimsel yötemlerle değiştirilmediği; bu değişiklikleri sosyal ve tarihi süreçlerle desteklemediği ve Türk kültürüe ait yer adlarıı da değiştirildiği hususlarıda yoğulaşmıştır. Türkiye de yer adlarıı değiştirilmeside rahatsız ola başka kişi ve gruplar da vardır. Türkiye adıı hatta Türk bayrağı ı adıı değiştirilmesi gerektiğii savuaları bile çıktığı güümüz Türkiye side, yer adlarıı iade edilmesi içi kampayalar düzelemesii çok görmemek gerekir. Güümüzde yer adlarıı iadesi kousuda, geiş bir koalisyo kurulmuş durumdadır. PKK terör örgütüü başıı çektiği bu koalisyo yer adlarıı değiştirilmesii savumaktadır. Bu koalisyou PKK dışıdaki bazı usurlarıı kou ile ilgili yetersiz bilgi ile hareket ettikleri görülmektedir. Buları temel dayaakları, yerel kültürleri ve etik çeşitliliği yaşatılması söylemie dayamaktadır. Başka ifadelerle siyasi bir proje, masum ve haklı kültürel bir talep gibi suulmaktadır. Yer adlarıı iadesi Kürt soruu ekseli düşüülse de, bu kesimlere göre sadece geçmişte Kürtçe ola yer adları değil Arapça, Ermeice, Lazca, Gürcüce, Çerkezce gibi yer adları da iade edilmelidir. Esas olarak masum bir talep gibi gelse de, yer adlarıı iadesii büyük oyuu küçük parçası olarak görmek gerekir. Tarihi seyir içide kediliğide gerçekleştiğide kimsei itiraz etmeyeceği ve geel bir kabul görebilecek bu husus, siyasi bir projei parçası halie getirilmiştir. Türkiye yi eyaletlere/özerk yöetimlere ayırmayı, ardıda parçalamayı amaçlaya bu büyük proje, (parçalama da dâhil olmak üzere) birçok kişi ve grup tarafıda açıkça dilledirilmektedir. 41 Yer adlarıı iadesi, Türkiye Cumhuriyetii milli devlet kimliğii zayıflatarak, büyük projei uygulamasıda sadece bir adım olarak görülmelidir. 10
6. GÜNEYDOĞU ANADOLU DAKİ YER ADLARININ HEPSİ KÜRTÇE Mİ? Yıllarda beri PKK ve yadaşlarıı güdeme getirmesi ve so döemde PKK ile müzakereler sorasıda Türkiye kamuoyu tarafıda duyulması edeiyle doğu ve güeydoğudaki bütü yer adlarıı Kürtçe olduğu saılmaktadır. Oysa bu tamame bu yalış bir algıdır ve üstelik yalış algı biliçli olarak oluşturulmuştur. Mesela Dersim, Bozulus Türkme aşiretler kofederasyouda koptuğu alaşıla Dersimli aşiretii adıda gelmektedir. Muhtemele Dere-sim (Gümüş-dere) 42 veya meşhur olduğu üzere Der-sim (Gümüş-kapı) kelimelerii birleşmeside oluşmuştur. 43 Yie yakı zamada adı iade edile Tillo, Süryaice bir kelimedir ve Têllo yai tepe alamıa gelmektedir. Arapçada da tell, tepe demektir. Yie Cumhurbaşkaı Abdullah Gül ü kullaımıda sora güdeme gele Norşi 44 ismi, Ermeice bir kelimedir. Norşé yai Yeiköy demektir. Diyarbakır ı aslı Diyar-ı Bekir dir ve adıı bir Arap kabileside almıştır. Diyarbakır şehir merkezii adı Amid i, Kürtçe ile bir alakası yoktur; daha milat öceside bu isim vardı. Amid adı, ilk olarak Asur hükümdarlarıda I. Salma - asar ı M.Ö. 1260 daki fethii hatırasıı tespit ede kılıç kabzasıda Amidî diye yazılmıştır. O döemde sora da güümüze kadar ulaşmıştır. Hatta Osmalı çağıda Kara Amid adıyla meşhur olmuştu. 45 Aslıda Osmalı çağıda, Amid adıı sadece resmi belgelerde ve yazışmalarda özetle yazı dilide kaldığı, halk dilide ve kültürüde Diyarbakır (Diyarbekir) adıı geçerli olduğu görülmektedir. Mesela Amid adıı geçtiği bir tek türkü yoktur; oysa Diyarbakır (Diyarbekir) adıı geçtiği olarca türkü bir çırpıda sıralaabilir. Hatta Kürtçe söylee türküler de bile Amid değil, Diyarbekir adı kullaılmaktadır. 46 Bular gibi; Urfa, Amid, Mardi, Harra, Suruç, Behesi, Nusaybi, Midyat, Gercüş, Ğarza, Siird Süryaice; Diyarbekir, Hısımasur (Adıyama), Cizre Arapça, Hoşâb Farsça, Norşé (Güroymak), Malazgirt, Varto, Patos, Eleşkirt, Mazgirt vb. Ermeice ya da daha eski dillerde Ermeiceleşerek aktarılmış isimlerdir. 47 Köy adları ise bileri bulur. Doğu ve Güeydoğu illerimizdeki eski köy adlarıı büyük çoğuluğuu Kürtçe olmadığı da bir gerçek. Öreği: Arpit, Astuci, Ayvert, Bizdiras, Çoravais, Dığı, Ehil, Epşi, Erçik, Ferğik, Haçkevak, Hapısas, Hozağpur, İğavut, Kacikos, Kogas, Mağazbert, Melhokiki, Öşkvak, Pağaaği, Paavas, Poçes, Toduros, Vağaver, Vaaza, Vak, Vartaut, Varkos, Zuvas vs. gibi yüzlerce, belki bilerce ismi Kürtçede hiçbir alamı yoktur. 48 Buları dışıda özellikle köy adlarıı ezici kısmı geçmişte beri Türkçedir. Özellikle 16. yüzyıla ve daha soraki döemlere ait Osmalı belgelerie göre Diyerbekir beylerbeyliğie bağlı bulua Amid, Mardi, Ruha (Urfa), Harput, Siverek, Ergai, Çermik, Kiğı, Çemişgezek, Arabgir, Sicar, Si ird, Hasakeyf, Musul, Nisibi (Nusaybi), Rakka, Hii sacak ve kazalarıa ait yer adlarıı ezici kısmı Türkçedir. 49 16. asırda ve daha soraki döemlerde Türkçe olarak kaydedile yer adlarıda bir kısmıı telaffuzları halk dilide değişmiştir. Mesela; Karatoy (Kerto) 50 Kılıç (Kılleş) Akpıar (Akpar) Uzuabat (Uzuoba) (İzob) Kürebaht (Kolbeğt) Gözlüce (Gozlig) Azabali (Ezeveli) Çakırfakih (Çakılfekir) Elek (İlek) Vira (Elevera) Kabasakal (Kevesekal) Gökçe (Gogci) Akçakale (Acakıl) Keski (Kesko) Masurlu (Masura) Hasavira (Heseveri) Çakmaklu (Çakmaka) Mal Üyüğü (Malug) Gözerek (Gozrek) Gözübüyük (Gozbog) Kamışlü (Kamişek) Taba (Dava) Koçhisar (Kosar) Döğercik (Dügeri) Pamuklu (Pembolığ) Çepi (Çıpıi) Salur (Salor) vb... 51 köy isimleri zamala değişime uğramıştır. Yer adlarıı kökelerii, Diyarbakır merkez ilçeye bağlı köyler özelide ele alırsak aşağıdaki gibi tablo ortaya çıkar: 11
Sıra No 16. Asırdaki Adı 52 Eski Adı 53 Yei Adı 54 Açıklama 1 Alipıar Alipıar Alipıar Türkçe 2 - Kabi Bağıvar??? 3 Zoğzuç Bûyükzoğzuç Bağpıar Ermeice (Büyük Zoğzuç) 4 Bahçecik Bahçecik Bahçecik Türkçe 5 Çaakçı Garbiçaakçı Batıçaakçı Türkçe 6 Karakoç Garbikarakoç Batıkarakoç Türkçe 7 Müderris Müderris Bozdemir Osmalı Türkçesi/Arapça 8 Haygecük Heygecük Buçuktepe Türkçe/Türkçeleşmiş 9 Kadı-ı Ülyâ Büyükkadı Büyükkadı Türkçeleşmiş 10 - Cimika Çakmak Kürtçe (Cimika 55 aşiret adıda. Alamı: Cumalar) 11 - Fabrika Çarıklıfabrikasıköyü Türkçe 12 Çaya Çataksu Çataksu Türkçe 13 - Şarkıçaakçı Doğuçaakçı Türkçe 14 - Şeyhket/Şeyhkedi Dokuzçeltik Türkçe/Türkçeleşmiş 15 Karakilise Karakilise Dökmetaş Türkçe/Türkçeleşmiş 16 - Müsliegik Döümlü Türkçe (Müslüm eğik) 17 Ekiciyâ Ekiciya Ekiciler Türkçe (-a çoğul eki. Kürtçe, Farsça ve Osmalı Türkçeside) 18 - Zimiegik Elidolu Türkçe/Türkçeleşmiş (Zimmî eğik) 19 Sımaki Simaki Erimli Türkçe (Sumaklı) 20 Kamışlü Kamişek Gevedere Türkçe (Kamış ve küçültme eki) 21 Aslaoğlu Arapaslaoğlu Gölpıar Türkçe 22 - Gözala Gözala Türkçe 23 Ayteo Ayetu Güvercilik Süryaice (Alamı: Gözeler) 24 Fare Fare Güzelköy Türkçe (Fareköy) 25 Hacıosma Hacıosma Hacıosma Türkçe 26 - Tilha Hatepe Türkçe/Türkçeleşmiş (Alamı: Hatepe. Arapça til, tepe ) 27 Hıdır Viraı Hıdırilyas Hızırilyas Türkçe/Türkçeleşmiş 28 - Tillik Kapaklıpıar Türkçeleşmiş (Alamı: Tepelik. Arapça til, tepe ) 29 Karabaş Karabaş Karabaş Türkçe 30 Tit alo Tilalo Karaçalı Arapça. (Alamı: Ali tepesi) 31 Hacıisa Hacıisa Karpuzlu Türkçe 32 - Abbasharabası Kartaltepe Türkçe 33 Payas Payas/Payaslar Kayapıar Türkçe. Payas, Türkme aşiretleride biridir. 34 - Hüseyik Kesikağaç Türkçeleşmiş 35 - Arapyeice Kırmasırt Türkçe 36 Koza/ Kabasakal Kabasakal Koza Türkçe 37 - Köprübaşı Türkçe 38 - Ervei/Evrei Kuşburu Türkçe 39 Mitrai Matrai Kuşlukbağı Süryaice (Alamı: Papaz) 40 Kadı-ı Suflâ Küçükkadı Küçükkadı Türkçeleşmiş 41 Mermer Mermeri Mermer Türkçe 42 Şarabi Şarabi Nahırkırac Türkçe (Kürt aşiretleride birii adıdır.) 43 Zoğa Zogo-Damlakaya Özdemir Kürtçe?: Zoha (Alamı: 1. Bele. 2. Çakıllı yer) 44 Çirik Çirik Pıardüzü Kürtçe?: Curik (Alamı: Hayva yalağı, küçük kura) 45 Kızılmehmet Kızılmehmet Sarıyazmâ Türkçe 46 Satı Satı Satı Türkçe 47 - Şeheba Sivritepe Kürtçe (Alamı: Şahaplar) 48 Harbeci Harbeci Taışık??? 49 - Sadi Taoğlu Kürtçe (Şadıllı 56 aşiret adıda) 50 Tavuklu Tavuklu Tavuklu Türkçe 51 Kakırt Kakırt Tellikaya Türkçe/Türkçeleşmiş 52 - Kürdika Tezgeçer Kürtçe (Kürdika aşiret adıda) 53 Üçkuyu Üçkuyu Üçkuyu Türkçe 54 - Çıksor Yaytaş??? 55 Şemami Şemami Yeievler Kürtçe (Şemami aşiret adıda) 56 - Hashaver Yeşildallı Kürtçe? (Has: Has, özel. Havar: İmdat) 57 - İricik Yiğitçavuş Türkçe 58 Şilpe Şilbe Yolaltı Kürtçe. (Alamı: Sulak) 59 - Yukarıagevir Yukarıkılıçtaşı Türkçe/Türkçeleşmiş 60 - Yukarıasırlar Yukarıasırlar Türkçe 12
Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere 60 yer adıda 41 taesi Türkçe veya Türkçeleşmiş isimlerdir. İki taesi Türkçe ve Arapça kelimeleri birleşmeside oluşmuştur. Bir taesi Arapça, bir taesi Ermeice, iki taesi Süryaice, beş taesi Kürt aşiret adlarıda olmak üzere (e iyi ihtimalle) dokuz taesi Kürtçedir. Bu aşiretlerde iki taesi ise Osmalı kayaklarıda Türkme olarak kaydedilmiştir. Dört tae yer adıı kökei ise tarafımızda tespit edilememiştir. Görüldüğü üzere bölgede Kürtçe yer adları da vardır, acak sayıları oldukça sıırlıdır; çükü Kürtler, doğu ve güeydoğu Aadolu da acak Çaldıra savaşıda sora yoğu olarak görülmeye başladılar. Kürtçe olarak tasif edile isimleri bir kısmıı ise Farsçada ayırmak zordur. Kürtçe yer adları geelde Kürt aşiret adlarıda gelmektedir. Mesela Hakkâri, Şemdia (Şemdili), Celika (Çelikha), Bayka, Solha gibi Acak bularda bir kısmı esase Türkme aşiretleridir. Osmalı kayaklarıda da Türkme olarak kaydedilmişlerdir. Mesela Bayka (Yıva), Celika (Döğer) 57 gibi 7. YER ADLARININ İADESİ DEĞİL, YENİ KÜRTÇE ADLARIN İCADI Gelie okta, her e kadar yer adlarıı iadesi olarak lase edilse de, gerçekte böyle değildir; Kürtçe yei yer adlarıı icat edilmesidir. Bölgede Türklüğü izii tamame silip, Kürtleri ayrı bir ulus olarak yapıladırmak yoluda bir adım daha atmaktır. Üstelik bu sadece Türkiye de değil, İra, Irak ve Suriye de de yapılmıştır ve yapılmaktadır. 27 Eylül 1939 tarihli ve İra Başbakaı Mahmut Cem imzalı bir yazıda; İra da bulua Kürdista eyaletide ve civardaki bazı yörelerde coğrafi adlar değiştirilmiştir. Çükü bu belgeye göre, bu isimler yabacı dilde dirler ve buda sora yei isimleri kullaılması gerekmektedir.yabacı dil olarak ifade edile yer adlarıı % 90 ı Türkçedir. Kürdista eyaletide ve civar bölgelerde adı değiştirile yer adlarıda bazıları; Akket, Altı Olya, Altı Sofla, Aktepe, Allahyar, Algü, Ayakçı, Ayçı, Başmak, Başbulak, Tikalı dır. Bu resmî yazı ile birlikte, Gorga ve Sakiz yöreleri ile Saadac ketie ve birçok yerleşmeye ait Türkçe veya Türkçeleşmiş isimler değiştirilmiştir. 58 Yukarıda da dikkat çektiğimiz gibi ırkçı-şoveist bir yaklaşım ile coğrafyaı Kürtçeleştirilmesi girişimi sadece Türkiye ile sıırlı değildir. Kürt milliyetçisi örgütler aralarıdaki siyasal çatışmalara rağme, ortak bir kültür stratejisi izlemektedirler. Bütü tarihi kayakları Erbil (Irak) olarak kaydettiği, Saddam Hüseyi rejimii dahi değiştirmediği şehri adı, yakı zamada Barzai-Talabai koalisyou tarafıda Hewler olarak değiştirilmiştir. Keza Musul vilayetideki birçok Türkme yerleşim yerii adı Kürtçeleştirilmektedir. Suriye de yakı zamada icat edile ve hiçbir tarihi-sosyal dayaağı olmaya, Kürtçe batı alamıa gele Rojava adı da ayrıca ifade edilmelidir. Türkiye de de birçok yer adı, tarihi kayaklarda olmadığı halde yei Kürtçe (hatta Kürtçe bile olmaya uydurma) isimlerle aılmaya başlamış, bazı Türkçe yer adlarıı ise Kürtçe karşılıkları yazılmaya başlamıştır. Mesela Kürtçü-etikçi yazıda; Adıyama ı adı Semsûr olarak geçmektedir. Oysa Osmalı kayaklarıda Adıyama ı eski adı Hıs-ı Masur dur. Bularda başka yie Kürtçü yazıda; Kahramamaraş ı Türkoğlu ilçesii eski adı Eloğlu ike Kurdoxli ; Şalıurfa ı Hilva ilçesii eski adı Karacuru ike Cure Reş ; Diyarbakır ı Eğil ilçesi, Gêl, 59 Ağrı ya bağlı Taşlıçay ilçesi Avkevir, Kars ı Çıldır ilçesi Zûrzûa ; Adıyama ı Gölbaşı ilçesi Serê Gola ; Daha 16.yy.da ayı adı taşıya Besi, Behişti ; Milat öceside de ayı adı taşıya Samsat, Şemizia ; Eski adı Koçhisar ola Mardi i ilçesi Kızıltepe, Koser ; Siirt i ilçesi ola Eruh, Dih 60 olarak geçmektedir. Bu kalemde olarca örek daha sıralaabilir. Köy adlarıda ise yei uydurula bu yer adlarıı yüzleri geçeceği şüphesizdir. Buları ciddiye almamak gerektiğie ve uçta kullaımlar olduğua dair bazı itirazlar olabilir. Acak bular Kürtçü yazıda kullaıla veya kullaılmaya başlaa yer adlarıdır. Nitekim Diyarbakır büyükşehir belediyesi tarafıda asıla köy tabelalarıda da bezer kullaımlar görülmektedir. Geçmişte beri Türkçe ola yer adları da Kürtçe yazılmaya başlamıştır. Mesela; Büyükkadı (Qediyamezî), Doğuçaakçı (Çaaqçiyaşerqê), Çölgüzeli (Gozelıyaçolê) bulara örek olarak verilebilir. 61 Özetle, uygulaa veya uygulamak istee yei yer adları politikası, yer adlarıı iadesi değil yei yer adlarıı icadıda ibarettir. Bu politika, uygulaması halide geçmişte uygulaa bütü yalış politikalarda daha büyük tahribatlar yaratacaktır. 8. YER ADLARININ İADESİ İÇİN BİR YOL HARİTASI Başbaka Recep Tayyip Erdoğa, 30 Eylül 2013 tarihide Demokratikleşme Paketi i açıklamış ve şuları söylemiştir: Bir başka yasal düzelemeyle, köy isimlerii değiştirilmesii öüdeki yasal egeli kaldırıyoruz. 1949 tarihli İl 13
İdaresi Kauu u 2 ci maddeside yer ala ve dayatma içere ibareyi kaldırarak, köyleri 1980 lere kadar kulladıkları tarihi isimlerii yeide almasıı mümkü hale getiriyoruz. Mevcut Kau da belirtildiği gibi, Köy isimlerii değiştirilmesi, İçişleri Bakalığımızı tasvibiyle olacak. İl ve İlçe isimlerii değiştirilmesi içi mevcut kau hükmüce yasal düzeleme gerekiyor. İl ve İlçe isimlerii değiştirilmesi yöüde talepleri Hükümet olarak dikkate alacağız. 62 Bua göre, 1980 lere kadar kullaıla köy adları kolaylıkla değiştirilebilecek, il ve ilçe isimleri kousuda ise gelecek talepleri hükümet dikkate alacaktır. Başbaka Erdoğa ı dayatma içere dediği madde; Türkçe olmaya ve iltibasa meyda vere köy adları, alakadar Vilayet Daimi Ecümeii mütalaası alıdıkta sora, e kısa zamada Dâhiliye Vekâletice değiştirilir 63 hükmüdür. Demek ki, bu madde de kaldıracaktır. Yer adlarıı iadesi sürecii sağlıklı işleyebilmesi ve daha vahim hatalar yapılmaması içi aşağıya bir öeriler listesi çıkarılmıştır: 1. Türkçe olmaya ve iltibasa meyda vere köy adları, alakadar Vilayet Daimi Ecümeii mütalaası alıdıkta sora, e kısa zamada Dâhiliye Vekâletice değiştirilir 64 hükmü kaldırılmada, madde acak bazı ufak değişikliklerle Türkçe adları verilmesii teşvik edici bir yapıya kazadırılabilir. 2. Başta Türkçe olmak üzere Ermeice, Süryaice, Kurmaçça, Rumca, Farsça, Zazaca, Arapça, Gürcüce, Çerkezce, Abhazca vb. dil uzmalarıda oluşa bir heyet toplaarak yer adlarıı etimolojisii tespit etmelidir. Asur, Urartu, Sümer, Hitit, Hurri, Babil, İskit, Part vb. ölü dilleri bile başka bilim isaları da bu heyete dâhil edilmelidir. 3. İl ve ilçe isimleri iade kapsamı dışıda tutulmalıdır. Çükü bu isimler geel bir kullaım ve kabule ulaşmıştır. 4. Osmalı döemideki yer adları (özellikle tahrir defterlerie gireler) dikkate alımalıdır. 5. Cumhuriyeti kazaımları dikkate alıarak 1940 yılıa kadar yapıla ve Türkçe olarak değiştirile yer adları iade kapsamıa alımamalıdır. 6. Yer adlarıda mesela Çürük, Deliler, Domuzağı, Haraççı, Hırsızpıar, Hıyar, Kaltaklı gibi gerçekte yakışıksız alamlara sahip olalar hagi dile ait olursa olsu, ayıklamalıdır. 7. Eski adı Türkçe ola yer adlarıı iadesie öcelik verilmelidir. 8. Türkçe ve başka bir dilde daha adı bulua yer adlarıda, tercih Türkçe adda yaa kullaılmalıdır. 9. Adı Süryaice, Rumca, Ermeice vb. ola fakat içide Ermei, Rum, Süryaileri vb. yaşamadığı yerleşmeleri adları iade kapsamı dışıda tutulmalıdır. 10.Doğu ve Güeydoğu Aadolu da kimliğii gizleye çok sayıda Ermei vatadaşımız yaşamaktadır. 65 Kimliğii gizlemek zoruda kala Ermeileri kedi kimlikleri ile açık şekilde yaşaması teşvik edilmeli, bulara ait yer adları iade edilmelidir. 11. Ahalisi tarafıda beimsee adları iadesi söz kousu edilmemelidir. 12. İade edile Türkçe dışıdaki yer adları, söyleyiş veya alam olarak e yakı Türkçe kelime ile de aılmalı ve resmi işlemlerde bu iki isim birlikte kullaılmalıdır. Yahut halk kültürü bilhassa efsaeler dikkate alıarak Türkçe isimler verilmesi daha kalıcı olabilir. 13. Tarihi değeri olsa bile, halk tarafıda kullaılmaya ve so döemlerde Kürtçü çevreler tarafıda caladırılmaya çalışıla yer adları (mesela Amid gibi) iade edilmemelidir. 14.So döemde etikçiler tarafıda icat edile uydurma isimler dikkate alımamalıdır. DİPNOTLAR 1 Kau teklifide Doğubeyazıt şeklide yazılmış olsa da ilçei doğru adı Doğubayazıt tır. Madde gerekçeside ise ilçei adı Doğubabayıt olarak yazılmıştır. 2 http://web.tbmm.gov.tr/gelekagitlar/metiler/256122.pdf 3 http://www.haberler.com/kurtce-tabela-kaua-aykiri-degil-2486666-haberi/ 4 Muharrem Ergi, Türk Dil Bilgisi, s. 207 5 Saim Sakaoğlu, Türk Ad Bilimi I, s.9 6 Doğa Aksa, Her Yöüyle Dil Aa Çizgileriyle Dilbilim, s.32 7 Haru Tuçel, Türkiye de İsmi Değiştirile Köyler, s.24 8 Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, s.224 9 Doğa Aksa, Her Yöüyle Dil Aa Çizgileriyle Dilbilim, s.101 10 Osma Gümüşçü, XVI. Yüzyıl Aadolu suda Oğuz Boy Adlı Yerleşmeler, Türkler Asiklopedisi, 4/65 11 Muharrem Ergi, Orhu Abideleri, s.68 12 Osma Kibar, Türk Kültürüde Ad Verme, s.15 13 Doğa Aksa, Her Yöüyle Dil Aa Çizgileriyle Dilbilim, s.107 14 C. V. Fıdley, Düya Tarihide Türkler, s. 29 15 Saadetti Gömeç, Kök Türkçe Yazıtlarda Geçe Göller Ve Nehirler, birçok yerde 16 Tucer Gülesoy, Aadolu Yer Adlarıa Geel Bir Bakış, s. 42 vd.; Haru Tuçel, Türkiye de İsmi Değiştirile Köyler, s.26-27; Doğa Aksa, Aadolu Yer Adlarıa Dair E Yei Araştırmalar, s.185 17 Detaylar içi bkz.: Bilge Umar, Türkiye deki Tarihsel Adlar, birçok yerde; Habib Karaçeti, Atik Çağ da Aadolu da Tarihi Yer Adları s.219-223 18 Tucer Baykara, Aadolu Yeradlarıı Ortaasya daki Bezerleri Üzerie Bir Kayak, s.265-273 19 Ayşe Hür, Tez zamada yer isimleri değiştirile, Taraf, 01.03.2009 20 Ayşe Hür, Tez zamada yer isimleri değiştirile, Taraf, 01.03.2009 21 Ayşe Hür, Tez zamada yer isimleri değiştirile, Taraf, 01.03.2009 22 Haru Tuçel, Türkiye de İsmi Değiştirile Köyler, s.27 23 Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Orta Aadolu daki Kaza ve Mahalle Adlarıı Zamaımızda Uğradığı Değişiklikler, s.235 24 Haru Tuçel, Türkiye de İsmi Değiştirile Köyler, s.27 25 Haru Tuçel, Türkiye de İsmi Değiştirile Köyler, s.27 vd. 26 A. Mecit Doğru, Köy Adları ve Aadolu u Gelişimi, Türk Folklor Araştırmaları, İstabul (Ocak) 1978, C. 17, S.342, s.8198-99 27 Mehmet Eröz, Sosyolojik Yöde Türk Yer Adları, s.44 28 Tucer Gülesoy, Elazığ, Bigöl Ve Tuceli İlleri Yer Adlarıa Bir Bakış s. 150 29 Sıtkı Soylu, Köy İsimlerii Değiştirilmesi Türk Folklor Araştırmaları, İstabul 1977, C. 16, S. 331, s. 7898-99 14
30 http://www.haberler.com/prof-dr-yusuf-halacoglu-kurtce-degil-ermeice-ve-haberi/ 31 Tirk, Türk kelimesii bölgedeki telafuuzudur. 32 Daha geiş liste içi bkz.: Mehmet Eröz, Sosyolojik Yöde Türk Yer Adları, s. 43-53; Sia Sugur, Doğu ve Güeydoğu Aadoluu Eski Köy Adları Kürtçe mi?, http://www.odatv.com/.php?=yer-isimlerii-kim-degistirdi-saiyorsuuz- 1408091200 33 Daha geiş liste içi bkz.: Mehmet Eröz, Sosyolojik Yöde Türk Yer Adları, s.43-53 34 Mehmet Salih Erpolat, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği deki Yer İsimleri, s. 54 35 Daha geiş liste içi bkz.: Eröz, Mehmet Eröz, Sosyolojik Yöde Türk Yer Adları, s.43-53 36 Nişaya, Hayali Coğrafyalar, s. 63 vd. 37 Tucer Gülesoy, Elazığ, Bigöl Ve Tuceli İlleri Yer Adlarıa Bir Bakış s. 156 38 Doğa Aksa, Türk Yer Adları Kousuda Bir Proje Öerisi, s.275 39 Nail Ta, Türkiye de Yer Adları Verilirke ve Değiştirilirke Neler Esas Alımalıdır?, s. 279 40 Mehmet Salih Erpolat, Osmalı Coğrafyasıdaki Yer İsimlerii Tespit Etmei Zorlukları, Öemi ve Dikkat Edilmesi Gereke Hususlar s.1 vd. 41 Mesela daha 2009 yılıda DTP li Aysel Tuğluk: Açılım tıkaırsa ayrılmayı düşüebiliriz demiştir. http://www.haberaktuel.com/acilim-tikairsa-ayrilmayi-dusuuruz-haberi-221017.html 42 Dersimli veya Desimli imlaları ile kaydedile aşireti, altı ve gümüş işleriyle meşgul olduğu Osmalı kayaklarıda bildirilmiştir. Bkz.: Ali Rıza Özdemir, Dersim Nedir, Ne Değildir?, s.34. 43 Bu aktarım zayıftır. Çükü bu iddiayı destekleyecek herhagi bir rivayet, söylece, belge yahut aktarım tespit edilememiştir.. Bu kouda bir başka iddia Dersim ismii Ermeice deyr (maastır) kelimeside kayakladığıa dairdir. Acak bu iddiayı destekleyecek bir maastırı varlığı ile ilgili bir kayıt bulumamaktadır. 44 Osmalı döemide Nurşi olarak kaydedilmiştir. 45 Mehmet Salih Erpolat, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği deki Yer İsimleri, s. XXV vd. 46 Geiş bilgi içi bkz.: Vedat Güldoğa, Diyarbakır Müziği ve Folkloru. 47 Seva Nişaya, Kürtçe kasaba isimleri, http://isaya1.blogspot.com/2013/09/kurtce-kasaba-isimleri.html 48 Sia Sugur, Doğu ve Güeydoğu Aadolu u Eski Köy Adları Kürtçe mi?, http://www.odatv.com/.php?=yer-isimlerii-kim-degistirdi-saiyorsuuz- 1408091200 49 Mehmet Salih Erpolat, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği deki Yer İsimleri, s. XXV vd. 50 İlk isimler, XVI. yüzyıla ait, () içideki adlar ise güümüzde halk ağzıda kullaılmakta ola adlardır. 51 Detaylar içi ayrıca bkz.: Mehmet Salih Erpolat, Güeydoğu Aadolu Bölgesi de Tarihî Türkçe Yer Adlarıda Meydaa Gele Değişmelere Bazı Örekler, VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kogresi Bildirileri 52 Mehmet Salih Erpolat, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği deki Yer İsimleri, s. 54 vd. 53 Devlet İstatistik Estitüsü, 1973, 1970 Geel Nüfus Sayımı, s.190 54 Devlet İstatistik Estitüsü, 1973, 1970 Geel Nüfus Sayımı, s.190 55 Osmalı kayaklarıda ve belgeleride söz kousu aşireti Türkmâ olduğu kaydedilmiştir. Detaylı bilgi içi bkz.: Ali Rıza Özdemir, Kayıp Türkler, s.205 56 Osmalı kayaklarıda ve belgeleride söz kousu aşireti Türkmâ (Avşar) olduğu kaydedilmiştir. Ali Rıza Özdemir, Kayıp Türkler, s.266 57 Detaylı bilgi içi bkz.: Ali Rıza Özdemir, Kayıp Türkler, birçok yerde. 58 Abdulhalûk M. Çay, Her Yöüyle Kürt Dosyası, s.120 vd. 59 Şerefame de Eğil adıı Türkçe olduğu belirtilmekte ve buula ilgili bazı hikâyeler alatılmaktadır. 60 Dih, Eruh ta bir mahalle adıdır. 61 http://www.myet.com/haber/gucel/91-koye-kurtce-isimli-tabela-asildi-533776-1 http://www.radikal.com.tr/turkiye/yoluu_kaybedee_kurtce_tabela-1020410 62 http://www.radikal.com.tr/politika/basbaka_erdoga_demokratiklesme_paketii_acikliyor-1153198 63 İl İdaresi Kauu kau Numarası: 5442, Kabul Tarihi: 10/6/1949, Resmî Gazete: 18.6.1949 / 7236 64 İl İdaresi Kauu kau Numarası: 5442, Kabul Tarihi: 10/6/1949, Resmî Gazete: 18.6.1949 / 7236 65 Bu rakam Ali Rıza Özdemir tarafıda e az 100 bi olarak verilmiş (Kayıp Türkler, s.40), buda kısa bir süre sora Ermei Patrik Geel Vekili Aram Ateşya Türkiye de 100 bii üstüde gizli Ermei var iddiasıda bulumuştur. http://www.haber7.com/gucel/haber/1019357-atesyada-100-bi-gizli-ermeivar-iddiasi KAYNAKLAR Aksa, Doğa, 1970. Birkaç Türkçe Yeradı Ve Buları Dilbilimi Ve Kültür Bakımıda Öemi AÜ DTCF Dergisi C: XXVI S: 1-2 (1968), s. 81 85, Akara. Aksa, Doğa, 1974. Aadolu Yer Adları Üzerie E Yei Araştırmalar Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Bellete 1973-1974, s.185-193, Akara. Aksa, Doğa, Her Yöüyle Dil Aa Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Akara 2000. Alagöz Cemal Arif, Türkiye Yer Adları Üzerie Bazı Düşüceler, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara 1984, s.10-15. Başka, Özca, 1971. Türkiye Yer Adları Üzerie Bir Deeme Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Bellete 1970. Türk Dil Kurumu Yayıları S: 319, s.237 251, Akara. Bilgiç, Emi, 1946. Aadolu u İlk Yazılı Kayaklarıdaki Yer Adları Ve Yerlerii Tayii Üzerie İcelemeler Türk Tarih Kurumu Bellete Cilt: 10, Sayı: 39, s.381 423, Akara. Baykara, Tucer, 1984. Aadolu Yer Adlarıı Ortaasya daki Bezerleri Üzerie Bir Kayak, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s.265-273. Bozyiğit, A. Esat, 1995. Türk Adbilim Bibliyografyası (Deeme), Ayyıldız Yayıları Bibliyografya Dizisi:1, Akara. Demirca, Ömer, 1976. Türkiye Yer Adlarıda Vurgu Türk Dili S: 300, s.402-411, Akara. Devlet İstatistik Estitüsü, 1973, Geel Nüfus Sayımı, İdari Bölüüş, İl, İlce, Bucak ve Köy (Muhtarlık) Nüfusları (1970), Devlet İstatistik Estitüsü Matbaası, Akara Doğru, A. Mecit, 1978. Köy Adları Ve Aadolu u Geçmişi Türk Folklor Araş. Cilt:17, S: 342, s. 8197-8199, İstabul. Ere, Hasa, 1965. Yer Adlarımızı Dili Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Bellete 1965, S. 155 165, Akara. Ergi, Muharrem, 1975, Orhu Abideleri, Boğaziçi Yay., İstabul. Ergi, Muharrem, 1993, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım Yayım, İstabul. Eröz, Mehmet, 1984, Sosyolojik Yöde Türk Yer Adları, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s.42-55. Eröz, Mehmet, 1974. Doğu Aadolu Köy Adları Üzeride Sosyolojik Bir Araştırma Cumhuriyeti 50. Yılıda Türkiye i Sosyal Ve Ekoomik Soruları Semieri (Erzurum 22-25 Ekim 1973) Atatürk Üiversitesi Yayıı. s.271-317, Erzurum. 15
Eröz, Mehmet, 1984. Sosyolojik Yöde Türk Yer Adları Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s.43-53. Erpolat, Mehmet Salih (1999), XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği deki Yer İsimleri, Selçuk Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Tarih Aabilim Dalı Yeiçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlamamış Doktora Tezi, Koya Erpolat, Mehmet Salih, (2003), Osmalı Coğrafyasıdaki Yer İsimlerii Tespit Etmei Zorlukları, Öemi ve Dikkat Edilmesi Gereke Hususlar, AKADER Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Diyarbakır, s.1-13 Güldoğa, Vedat, 2011, Diyarbakır Müziği ve Folkloru, Kripto Yayıları, Akara. Gülesoy, Tucer, 1979. 24 Oğuz Boyuu Aadolu daki İzleri Türk Halkbilim Araştırmaları Yıllığı 1977. Kültür Bakalığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yay:28, s.73-98, Akara. Gülesoy, Tucer, 1984. Elazığ, Bigöl Ve Tuceli İlleri Yer Adlarıa Bir Bakış, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s.149-156. Gülesoy, Tucer, 1995. Türkçe Yer Adları Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yay. Akara. Gümüşçü, O. (2002), XVI. Yüzyıl Aadolu suda Oğuz Boy Adlı Yerleşmeler, Türkler Asiklopedisi, c: 4 Hür, Ayşe, Tez zamada yer isimleri değiştirile, Taraf, 01.03.2009 İçişleri Bakalığı, 1968. Köylerimiz (1 Mart 1968 Güüe Kadar), İçişleri Bakalığı İller İdaresi Geel Müdürlüğü Seri: II, Sayı: 3, Akara. İçişleri Bakalığı, 1986. Türkiye Mülki İdare Bölümleri Belediyeler Köyler (1 Kasım 1985 Durumu), İçişleri Bakalığı İller İdaresi Geel Müdürlüğü Seri: III, Sayı: 4, Akara. Karabora, H. Hilmi, 1984. Türkiye de Mevkii Adları Üzerie Bir Araştırma, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s. S.97-148. Karaçeti, H. Hilmi, 1984. Atik Çağ da Aadolu da Tarihi Yer Adları, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s. S.219-223. Karadoğa, Ahmet, 2004, Türk Ad Bilimide Rek Kültü, Milli Folklor Dergisi, Cilt 8, Yıl: 16, Sayı 62, Yaz, s.89-100. Kibar, Osma, 2005, Türk Kültürüde Ad Verme, Akçağ Yay., Akara. Nişaya, Seva. 2011, Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döemide Türkiye de Değiştirile Yer Adları, TESEV Yay., İstabul. Özdemir, Ali Rıza, 2011, Dersim Nedir, Ne Değildir?, 2023 Dergisi, Yıl:11, Sayı: 128. Özdemir, Ali Rıza, Kayıp Türkler: Etik Coğrafya Bakımıda Kürtleşe Türkme Aşiretleri, Kripto Yayıları, Akara 2013. Özkaya Yücel, 1984. XVIII. Yüzyılda Orta Aadolu daki Bazı Kaza ve Mahalle Adlarıdaki Değişiklikler, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s.223-241. Sakaoğlu, Saim, Türk Ad Bilimi I Giriş, Türk Dil Kurumu Yayıları, Akara 2001. Sia Sugur, Doğu ve Güeydoğu Aadolu u Eski Köy Adları Kürtçe mi?, http://www.odatv.com/.php?=yer-isimlerii-kim-degistirdi-saiyorsuuz-1408091200. Taş, Kea Ziya (2009), Tarihi Işığıda Güeydoğu ve Diyarbakır, Berika Yayıevi, Akara. Toga Zeki Velidî, 1981, Umumî Türk Tarihie Giriş, Ederu Kitapevi, İstabul. Tuçel, Haru, Türkiye de ismi değiştirile köyler, Fırat Üiversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2000, C.10, S.2, s.23-34. Umar, Bilge, 1993, Türkiye deki Tarihsel Adlar. ISBN 975-10- 0539-6. İstabul. Uygur, Nermi, 1967, Yer Adları Türk Dili S: 187, S. 495-502, Akara. Vardar, Berke, 2002, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multiligual Yay., İstabul. Yediyıldız Bahaeddi, 1984, Türkiye de Yer Adı Verme Usulleri, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Başbakalık Basımevi, Akara, s.25-29. http://www.isayamap.com/ TEŞEKKÜR Bu raporu hazırlamasıda; Başta Prof Dr. Ümit Özdağ, Prof. Dr. Kea Ziya Taş, Doç. Dr. M. Salih Erpolat, Arş. Gör. İlker Yiğit olmak üzere birçok kişi yardımda bulumuştur. Teşekkür ederiz. 16