AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ KOORDİNASYON DAİRESİ BAŞKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ Birinci Baskı ANKARA Kasım, 2001

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ KOORDİNASYON DAİRESİ BAŞKANLIĞI Yayın Kurulu Dr. Arslan Ümit GİRAY Dr. Nejla CAN Yaşar ODABAŞ Betül HASDEMİR (MD) Sevgi SUÇİN AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ Hazırlayan: Dr. Nejla CAN Avrupa Birliği Uzmanı İktisat Doktoru Ankara Kasım, 2001

Bu yayın, Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığında çalışan AB Uzmanı Dr. Nejla CAN ın Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. İktisat Ana Bilim Dalında hazırladığı Türkiye de Sağlık Sektöründe (Tıp Bilimleri) Araştırma- Geliştirme (AR-GE) Faaliyetlerinin Gelişimi ve Bunların Bilim Politikası Açısından Değerlendirilmesi konulu Doktora tezinden yararlanılarak, kendisi tarafından hazırlanmıştır. SAĞLIK BAKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ KOORDİNASYON DAİRESİ BAŞKANLIĞI NIN VE HAZIRLAYANIN İSMİ BELİRTİLEREK ALINTI YAPILABİLİR

SUNUŞ Ekonomik kalkınmaya ve sosyal gelişmeye "bilim ve teknoloji"nin katkısı her geçen gün artarak, 20. yüzyılın sonlarında bilgi çağına gelinmiştir. Günümüzde, yetkinlik, bilim ve teknolojide yetkinlik olarak tanımlanmakta, bilim ve teknoloji, ekonomik büyüme ve toplumsal refah açısından stratejik bir önem kazanmaktadır. Teknoloji üretme yeteneği ve teknolojik düzey, temelde Araştırma ve Geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerine bağlıdır. Ar-Ge teknolojik gelişmenin, ekonomik ve sosyal değişimin itici gücü olarak kabul edilmektedir. Günümüzde ülkelerin kalkınmışlık düzeylerini ölçmede kullanılan göstergeler içerisinde sağlık göstergeleri de yer almakta ve önemli bir gösterge olarak kabul edilmektedir. Gelişmiş ülkelerde sağlık alanında Ar-Ge faaliyetleri, toplam Ar-Ge faaliyetleri içinde önemli bir yere sahiptir. Teknolojik gelişme sağlık sektörünü doğrudan etkilemektedir. Sağlık teknolojisi, gerçekleştirilen Ar-Ge faaliyetleriyle sürekli ve hızlı bir şekilde gelişmektedir. Sağlık sektöründe Ar-Ge faaliyetleri; sağlık malzemeleri, ilaçlar ve sağlığın korunması ve tedavisine yönelik tıbbi tedavi yöntemleriyle ilgili konuları kapsamaktadır. Bu nedenle, Ar-Ge faaliyetleri, Türkiye de ve Avrupa Birliği nde Ar-Ge faaliyetleri ile sağlık sektöründe Ar-Ge faaliyetlerini araştırıp inceleyerek, Sağlıkta Ar-Ge çalışmalarının önemini vurgulayan bu yayının, çalışmalarımızda önemli katkısı olacağı inancıyla, bütün Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı çalışanlarına teşekkür eder, başarılar dilerim. Doç. Dr. Osman DURMUŞ SAĞLIK BAKANI

ÖNSÖZ Kalkınmada önemli faktörlerden biri olan bilim ve teknolojide ilerleme, dünyadaki güç dengelerini de belirlemektedir. Bilim ve teknoloji çalışmalarına ve bunun en önemli girdisi olan Ar-Ge faaliyetlerine daha çok yatırım yapan ülkeler, bugün dünyada daha fazla söz sahibi olmaktadır. Ar-Ge faaliyetleri; "toplum, kültür ve insan bilgisini de içeren bilimsel ve teknik bilgi birikimini artırmak amacıyla sistematik bir temele dayalı olarak yürütülen ve bu bilgi birikimini yeni uygulamalarda kullanmak için yapılan düzenli yaratıcı çabalar" olarak tanımlanmaktadır. Türkiye'de sağlık sektöründe Ar-Ge faaliyetleri, Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı, üniversitelere bağlı tıp fakülteleri ile TÜBİTAK olmak üzere, kamu, üniversite ve ticari kesim tarafından yürütülmektedir. Ancak, sağlık alanında yapılan Ar-Ge çalışmaları çok düşük olup, sağlık Ar-Ge faaliyetlerinin özendirilip, desteklenmesi gerekmektedir. Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) ilişkilerinde gelinen Gümrük Birliği ve Aday Üye Ülke Statüsü noktasında, bilim ve teknoloji alanındaki işbirliğinin daha da artırılması ve Türkiye nin Ar-Ge faaliyetlerine ivme kazandırması beklenmektedir. Teknolojik yarışta geri kalmamak, ekonomik ve sosyal kalkınma düzeyini yükseltmek için teknolojik alanda gerekli atılımları en kısa sürede gerçekleştirmek gerekmektedir. Bilgi çağının yaşandığı günümüzde, Türkiye, bilimi, araştırmayı ve teknolojiyi ülkenin geleceği olarak görmek ve gereken önemi vermek zorundadır. Bu yayın, bilimsel araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinin Avrupa Birliği'nde ve Türkiye'deki gelişimini ve sağlık sektöründe Ar-Ge faaliyetlerini araştırmak ve bu kapsamda, Türkiye-AB ilişkileri çerçevesinde Ar-Ge faaliyetlerinde işbirliğini inceleyerek, bu konularda bir bakış açısı sunmayı hedeflemiştir. Çalışmanın sonucunda, yapılan araştırma ve incelemelere dayanılarak, bazı sonuç ve önerilerle birlikte, genel bir değerlendirmeye yer verilmiştir. Türkiye nin Avrupa Birliği ne tam üye olma nihai hedefi doğrultusunda, Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı olarak üzerimize düşen görevleri yerine getirmenin yanında, sağlık sektörü ve diğer Bakanlık personelinin bu konudaki çalışmalarına ışık tutmak amacıyla hazırlanan bu yayının yararlı olacağını ümit ediyorum. Yayını hazırlayan AB Uzmanı Dr. Nejla CAN a teşekkür eder, başarılar diliyorum. Dr. A.Ümit GİRAY Daire Başkan V.

i İÇİNDEKİLER Sayfa Sunuş Önsöz İçindekiler Kısaltmalar Cetveli Tablo ve Şekiller Cetveli Ek Tablo ve Şekiller Cetveli i iii v vi GİRİŞ 1 I.BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ'NDE VE TÜRKİYE'DE ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ 1.1. Ar-Ge Faaliyetlerinin Girdileri 6 1.2. Avrupa Birliği nde Ar-Ge Faaliyetleri 7 1.2.1. Avrupa Birliği Anlaşmalarında Ar-Ge Faaliyetlerinin Yeri 7 1.2.2. Çerçeve Programlarında Ar-Ge Faaliyetlerinin Yeri 9 1.2.3. Çerçeve Programları Dışında Başlıca Avrupa Birliği Programlarında Ar-Ge Faaliyetlerinin Yeri 11 1.3. Türkiye de Ar-Ge Faaliyetleri 14 1.3.1. Ar-Ge Faaliyetlerinin Hukuksal Altyapısı 15 1.3.2. Ar-Ge Faaliyetlerinin Kurumsal Yapısı ve Ar-Ge Faaliyeti Yapan Kuruluşlar 17 1.3.3. Türkiye'de Ar-Ge Faaliyetlerinin Girdi ve Çıktı Parametrelerinin Gelişimi 19 1.4. Avrupa Birliği ile Türkiye Arasında Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Kapsamında Ar-Ge Faaliyetleri 21

ii II.BÖLÜM:AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE'DE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ 2.1. Avrupa Birliği'nde Sağlık Sektöründe Ar-Ge Faaliyetleri 25 2.1.1. Çerçeve Programlarında Sağlık Sektörüne Yönelik Ar-Ge Faaliyetleri 26 2.1.2. Çerçeve Programları Dışında Diğer Programlarda Sağlık Sektörüne Yönelik Ar-Ge Faaliyetleri 29 2.2. Türkiye'de Sağlık Sektöründe Ar-Ge Faaliyetleri 31 2.3. Sağlık Sektöründe Araştırma Birimi Olarak Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı 36 3.4. Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Gelişimi ile Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği 39 3.5. Türkiye nin Avrupa Birliği Sağlık Araştırmalarına Katılımı 40 Sonuç 44 Kaynakça 50 Ekler 57

iii Kısaltmalar Cetveli AB/EU AET Ar-Ge/R&D AT BIOMED BTYK COST DİE DPT EURATOM EUREKA GATT GBAORD GERD GSAGH İKV INCO İSO :(European Union) Avrupa Birliği :Avrupa Ekonomik Topluluğu :(Research and Development) Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri : Avrupa Topluluğu/ Avrupa Toplulukları :(Biomedikal Health and Research) Tıp ve Sağlık Araştırmaları :Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu :(European Cooperation in the field of Scientific and Technical Research) Bilimsel ve Teknolojik Araştırmalar Alanında Avrupa İşbirliği :Devlet İstatistik Enstitüsü :Devlet Planlama Teşkilatı :(European Atomic Energy Community) Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu :(European Research Cooperation Agency) Avrupa Araştırma İşbirliği Merkezi :(General Agreement on Tariffs and Trade) Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması :(Government Budget Outlays or Appropriations for Industrial Development) Devlet Bütçesinden Sanayinin Gelişmesine Ayrılan Pay :(Gross Domestic Expenditure on Research and Experimental Development) Gayri Safi Milli Hasıladan Araştırma ve Endüstriyel Gelişmeye Ayrılan Pay :Gayri Safi Ar-Ge Harcamaları :İktisadi Kalkınma Vakfı :(Cooperation with Developing Countries and International Organization) Gelişmekte Olan Ülkeler ve Uluslararası Organizasyonlar ile İşbirliği :İstanbul Sanayi Odası

iv JRC MRC OECD SAGP TOBB TÜBA TÜBİTAK TÜSİAD TTGV TZE :(The Joint Research Centre) Ortak Araştırma Merkezi :(Medical Research Council) Tıbbi Araştırma Konseyi :(Organization for Economic Cooperation and Development) İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı :Satın Alma Gücü Paritesi :Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği :Türkiye Bilimler Akademisi :Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu :Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği :Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı :Tam Zaman Eşdeğer

v Tablo ve Şekiller Cetveli Sayfa Tablo 2.1: Sağlık Teknik ve Teknolojilerinin Gelişme Aşamaları 24 Tablo 2.2: AB'de Tıp ve Sağlık Araştırmalarının Gelişimi 30 Tablo 2.3: Sağlık ve Çevre Programlarında Ar-Ge Harcamaları 31 Tablo 2.4: TÜBİTAK Sağlık Araştırma Grubuna Sunulan Projelerin Dağılımı (1991-998) 33 Tablo 2.5: Ticari Kesimde Sağlık Ar-Ge Harcamaları 33 Tablo 2.6: Ticari Kesimde Sağlık Alanında Çalışan Ar-Ge Personeli 34 Tablo 2.7: Kamu Kesiminde Sağlık Ar-Ge harcamaları 34 Tablo 2.8: Kamu Kesiminde Sağlık Alanında Çalışan Ar-Ge Personeli 35 Tablo 2.9: Yükseköğretim Kesiminde Sağlık Ar-Ge harcamaları 35 Tablo 2.10: Yükseköğretim Kesiminde Sağlık Alanında Çalışan Ar-Ge İnsangücü Tablo 2.11: Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı'nın Sağlık Bakanlığı Bütçesinden Aldığı Pay ve Dağılımı 36 38

vi Ek Tablo ve Şekiller Cetveli Ek Tablo 1: Ek Tablo 2: Ek Tablo 3: Ek Tablo 4: Ek Tablo 5: Ek Tablo 6: Ek Tablo 7: Ar-Ge Harcamalarının Finansmanında Kamu Sektörünün Payı (%) Ar-Ge Harcamalarının Finansmanında Özel Sektörün Payı (%) I. Çerçeve Programı ve Bütçesi (1984-1987) II. Çerçeve Programı ve Bütçesi (1987-1991) III. Çerçeve Programı ve Bütçesi (1990-1994) IV. Çerçeve Programı ve Bütçesi (1994-1998) V. Çerçeve Programı ve Bütçesi (1998-2002) Sayfa 57 58 59 60 61 62 63 Ek Tablo 8: Türkiye'de Bilim ve Teknoloji Politikasıyla İlgili Mevzuat 65

GİRİŞ Günümüzde ülkelerin kalkınmışlık düzeylerini ölçmede önemli göstergeler içerisinde, bilimde, bilimsel araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde (Ar-Ge) başarılı olmak ve bu faaliyetleri ticari yenilik olarak uygulama ortamına aktarmak yer almaktadır. Ülkelerin geleceği, ancak teknolojik katkısı yüksek sanayilerdeki güçlü durumlarıyla güvence altına alınmaktadır. Bu teknolojik gelişmenin arkasında yatan en önemli faktörlerden biri Ar-Ge faaliyetleri olup, Ar-Ge çalışmalarının ölçülmesi ve bu çalışmaların ülkelerarası karşılaştırılması ayrı bir önem taşımaktadır. Ar-Ge faaliyetlerinin kalkınmada itici güç olmaya başlaması, faaliyetlerin tüm sektörleri etkilediğinin anlaşılması, özellikle ikinci dünya savasından sonra, iktisat biliminde ve diğer sosyal bilimlerde teknik ilerlemenin iktisadi kalkınmaya katkısının ortaya konması sonucu, gelişmiş ülkeler "Bilim ve Teknoloji Politikası" oluşturma çabalarına 1960'lı yıllarda başlamış, modern yeniliğin en temel parçası olarak kabul edilen Ar-Ge faaliyetleriyle ilgili tanım, sınıflandırma ve ölçümleme çalışmalarına önem vermiştir. Ülkelerde Ar-Ge faaliyetlerinin aynı normlarda ölçülmesi, verilerin güvenirliliğinin sağlanması ve böylece ülkelerarası karşılaştırmaların yapılabilmesi için OECD tarafından, "Bilimsel ve Teknolojik Faaliyetlerin Ölçümü İçin Önerme Standart Uygulaması Frascati Manual" adlı doküman kabul edilerek yayımlanmıştır. Bugün, bu doküman bir çok ülkenin çalışmasında kullanılmakta ve uluslararası karşılaştırmalar bu doğrultuda yapılmaktadır. Bu kapsamda, ülkelerin bilimsel ve teknolojik gelişmişlikleri, Ar-Ge harcamaları ve bunun GSMH içindeki payı, Ar-Ge faaliyetlerinde çalışan insangücü ve bunun iktisaden faal nüfusa oranı, Ar-Ge faaliyetlerinin, patent, bilimsel yayın sayısı, Nobel Ödülü, ürün, proses vb. sonuçlarıyla ölçülmektedir. Bilimsel ve teknolojik gelişmenin önemli bir girdisi olarak kabul edilen Ar-Ge faaliyetleri Frascati Manual de; "Toplum, kültür ve insan bilgisini de içeren bilimsel ve teknik bilgi birikimini artırmak amacıyla sistematik bir temele dayalı olarak yürütülen ve bu bilgi birikimini yeni uygulamalarda kullanmak için yapılan düzenli yaratıcı çabalardan oluşur" şeklinde ifade edilmektedir. Bu faaliyetler bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlayacak yeni bilgileri elde etmek veya mevcut bilgilerle yeni malzeme, ürün ve araçlar üretmek, yeni sistemler, prosesler ve hizmetler kurmak veya mevcut olanları geliştirmek amacıyla yapılan düzenli çalışmalardır. Türkiye'de 1 Haziran 1995 tarihli Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu'nun Araştırma-Geliştirme Yardımı Kararı nda yaptığı tanım: Amacı, kapsamı, süresi, özel şartları, diğer kurum, kuruluş, gerçek ve tüzel kişilerce sağlanacak ayni/nakdi destek miktarları, sonuçta doğacak ihtira haklarının ilgililer arasındaki paylaşım esasları belirlenmiş, yeni bir ürün üretilmesi, ürün kalitesi veya standardının

2 yükseltilmesi, maliyet düşürücü ve standart yükseltici mahiyette yeni tekniklerin uygulanması, yeni üretim tekniklerinin geliştirilmesi, yeni bir teknolojinin yurt koşullarına uyumunun sağlanması amacıyla yapılan araştırma ve geliştirme çalışmalarıyla, bu tür faaliyet sonuçlarının faydalı araç, gereç, malzeme, ürün, yöntem, sistem ve üretim tekniklerine dönüştürülmesi, mevcutların teknolojik açıdan iyileştirilmesi ve teknoloji uyarlaması için bilimsel esaslara uygun olarak yapılan ve her aşaması belirlenmiş çalışmaları ifade eder. şeklindedir. Ar-Ge faaliyetleri birbiriyle bağlantılı temel araştırmalar, uygulamalı araştırmalar ve endüstriyel geliştirme olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. 1. Temel Araştırmalar: Temel araştırmalar; belli bir uygulama veya kullanım amacı olmaksızın, yeni bilimsel ve teknik bilgi elde etmek üzere yapılan teorik veya deneysel çalışmalardır. Temel araştırma; varsayım, kuram ve kanunları formüle etmek ya da sınamak amacıyla, özellikleri, yapıları ve bağlantıları analiz eder. Bu araştırmanın sonuçları genellikle ticari değerden çok bilimsel değer taşır. Sonuçlar bilimsel dergilerde yayımlanır ya da bilimsel çevrelere sunulur. Bu çalışmaların belirli bir ticari amacı bulunmamakla birlikte, sanayinin bugünkü veya gelecekteki faaliyet alanlarında yararlı bilgiler ortaya çıkabilir. Bu tür araştırmalar çoğunlukla üniversiteler, kar amacı olmayan kuruluşlar ve devlet araştırma laboratuarlarında yürütülür. 2. Uygulamalı Araştırmalar: Uygulamalı araştırmalarda temel araştırmalardan bir adım daha ileri gidilmekte ve yeni bilgi elde edilmektedir. Bu araştırmalar, öncelikle, belirli bir pratik amaç ya da hedefe yöneliktir. Araştırmanın amacı; Temel araştırmaların nerelerde kullanılabileceğini ortaya koymak, önceden saptanmış hedeflere varmak için hangi yöntem ve yolların uygulanacağını belirlemektir. Bu tür araştırmalarda, belli sorunları çözmek için mevcut bilgiden yararlanılır. Ticari kesimde temel araştırmaların kullanılabilir sonuçlarını araştırmak üzere, uygulamalı araştırma projeleri ortaya konulabilir. Uygulamalı araştırmalar ticari amaçlı araştırmalar olduğu için, elde edilen sonuçlar patent konusu olabilir. 3. Endüstriyel Geliştirme: Araştırma ve pratik tecrübe yoluyla elde edilmiş mevcut bilgiye dayanan sistematik çalışmadır. Endüstriyel geliştirme, yeni mal ve hizmet üretmek, yeni sistem, hizmet ve prosesleri uygulamaya koymak veya mevcutları önemli ölçüde iyileştirmek amacıyla yapılan çalışmalardır. Araştırma tipleri içinde yenilikle doğrudan ilgisi olan faaliyet türü endüstriyel geliştirmedir. İstisnalar dışında, tüm geliştirme faaliyetleri iktisadi bir amaca yönelik olarak, büyük bir kısmı sınai firmalar tarafından gerçekleştirilir ve sonuçları patent veya sınai bilgi halinde maddeleştirilir.

3 Uygulamada, Ar-Ge faaliyetlerinin, burada belirtildiği şekilde, birbirinden ayrı ve birbirini izleyen gruplara ayrılması zordur. Bu faaliyetler kesin çizgilerle birbirinden ayrılamamakta, aşamalar arası kuvvetli geri besleme ve dönüşümler olabilmektedir. Ar-Ge faaliyetleri sonucu ulaşılan teknolojik gelişme seviyesi, kendinden sonra gelen teknolojik aşamaya basamak oluşturmaktadır. Dünyada Ar-Ge faaliyetleri, 1960'lı yıllarda hızlı bir artış göstermiş, ancak 1970'lerde özellikle ABD ve İngiltere başta olmak üzere, bir çok ülkede yavaşlamış, 1980'lerde bu alanda çalışmalar tekrar hızlanmıştır. Bugün genellikle gelişmiş ülkeler, Ar-Ge faaliyetlerine ve özellikle temel araştırmalara büyük önem verirken, gelişmekte olan ülkelerde bu faaliyetler daha az yapılmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler temel araştırmalardan başlamak yerine, son aşama olan ürün-proses geliştirmede yoğunlaşmaktadırlar. Ar-Ge faaliyetlerinin belirleyici özelliği; yeni bilgi ve ürün üretmek veya mevcut ürünleri daha yüksek bir verimlilik artışı ve daha düşük bir maliyetle üretmek imkanı sağlamasıdır. Ar-Ge faaliyetlerini benzer etkinliklerden ayıran temel ölçüt, Ar-Ge'de çok yüksek derecede yenilik (özgürlük) bulunmasıdır. Tıp alanında ölüm nedenini bulmak için yapılan sıradan otopsi basit bir tıbbi bakım uygulaması olup, Ar-Ge faaliyeti sayılmaz. Ancak, kanser tedavisinin yan etkilerini belirlemek için belli ölümlerin incelenmesi faaliyetleri Ar-Ge'dir. Benzer şekilde, yapılan kan ve bakteriyoloji testleri gibi sıradan testler Ar-Ge değildir. Fakat, yeni bir ilaç üretmek için yapılan özel kan testleri programı Ar-Ge faaliyetidir. Bir ülkenin Ar-Ge sistemi; üniversite, kamu araştırma merkezleri ve özel sektörden oluşur. Bu üç sektör ülkenin ulusal Ar-Ge sistemi içinde farklı, ancak, birbirini tamamlayıcı nitelikte işlevlere sahiptir. Temel araştırmalara en uygun ortam üniversitelerdir. Uygulamalı araştırmalar üniversitelerde, kamu kuruluşlarında ve şirketlerin Ar-Ge bölümlerinde yapılmaktadır. Buna karşılık, uygulamalı araştırmanın yanında, endüstriyel geliştirme faaliyetleri yüksek miktarda harcama gerektirdiğinden, daha çok kamu sektörü tarafından yürütülmemektedir. Bu çalışmanın temel amacı; sağlık sektöründe (tıp bilimleri) bilimsel araştırma ve endüstriyel geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinin Avrupa Birliği (AB) ile Türkiye'deki gelişimini incelemektir. Türkiye-AB ilişkileri çerçevesinde, Ar-Ge faaliyetlerinde işbirliğini araştırmak da çalışma kapsamında ele alınmıştır.

4 Çalışmanın birinci bölümünde, Avrupa Birliği'nde ve Türkiye'deki Ar-Ge faaliyetleri ile bu konudaki mevcut yasal düzenlemeler incelenerek, AB-Türkiye arasında bilimsel ve teknolojik işbirliği kapsamında yürütülen Ar- Ge faaliyetleri araştırılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde, Türkiye'de sağlık sektörünün yapısı ve mevcut durumu incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde, Avrupa Birliği ve Türkiye de sağlık sektöründe Ar-Ge faaliyetleri incelenmiştir. Bu kapsamda, AB nin yürüttüğü sağlık sektöründe Ar-Ge faaliyetlerine ve sağlık araştırmalarına Türkiye nin katılımı araştırılmıştır. Çalışmanın son bölümünde ise, tüm çalışma boyunca elde edilen bulgulara dayanılarak son bir değerlendirme yapılmıştır.

5 I. BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE'DE ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME (AR-GE) FAALİYETLERİ Ar-Ge faaliyetleri, özellikle 2. Dünya savaşından sonra önem kazanmış ve bir çok ülkede "Devlet Politikası" olarak ön plana çıkmış, bilim ve teknolojideki en önemli atılım bu yıllarda kendini göstermiş ve teknik ilerlemenin iktisadi kalkınmaya etkisi araştırılmaya başlanmıştır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ayırımı dikkate alınarak konuya bakıldığında; halen kalkınmış ülkelerde yapılan Ar-Ge faaliyetleri, dünyada yapılan araştırmaların %95'ini, dünya patent mülkiyetinin %94 ünü oluştururken, dünya nüfusunun %70'ini oluşturan kalkınmakta olan ülkeler bu faaliyetlerin ancak %5'ini gerçekleştirmekte olup, dünya patent mülkiyetinin yalnızca %6'sına sahiptirler (United Nations, 1998:29). Ayrıca, gelişmiş ülkelerin Ar-Ge harcamaları GSMH'nın %2-3'ü dolayında iken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran %0.2-0.3 civarındadır. Aynı şekilde, gelişmiş ülkelerde iktisaden faal onbin nüfusa düşen araştırmacı sayısı 90-120 arasında değişirken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran en fazla %40 dır. Bugün, ABD ve Japonya bilim ve teknolojide lider ilk iki ülke olup, ABD icat ve buluşlarda (invention), Japonya ise yenilik ve uyarlamalarda (innovation) başarılıdır. AB ülkeleri ise, her iki konuda, bu ülkelerden geridir. AB içinde Ar-Ge faaliyetlerinde ileri düzeyi temsil eden ülkeler arasında Almanya, Fransa, İsveç, İtalya, Hollanda yer almaktadır. Yeni sanayileşen ülkeler içinde G. Kore ve Tayvan'ın ardından, uzak doğu ülkelerinden Malezya ve Tayland'da bu konularda önemli faaliyetlerde bulunmaktadır (TÜBİTAK, 1996d:11). Bilgi toplumu ve bilgi toplumunu oluşturan ileri teknoloji ürünlerinin üretimi ve kullanılması konusunda dünyada; ABD liderliğinde Kuzey Amerika Bölgesi, Almanya liderliğinde AB bölgesi ve Japonya liderliğinde Pasifik Bölgesi olmak üzere 3 teknolojik bölge şekillenmiş bulunmaktadır. Bu üç bölgede bulunan ülkelerden ABD, Japonya ve Almanya birbiriyle yarışırken, bunları Fransa, İngiltere, İtalya, G.Kore, Singapur ve Tayvan izlemektedir (GÜLEÇ, 1996: 10). Günümüzde sanayileşmiş ülkeler arasında, ürün rekabeti yerini teknolojik rekabete bırakmıştır. Ülkelerin bilim ve teknolojideki durumlarını ve ekonomik kalkınmışlık düzeyini belirlemede temel faktör olan Ar-Ge faaliyetlerinin girdi ve çıktı parametrelerinin incelenmesi gerekir. Ar-Ge faaliyetleri bir sistem olarak incelendiğinde, sistemin girdi parametreleri; toplam Ar-Ge harcamaları ve bunun GSMH'ya oranı, iktisaden faal nüfusa düşen tam zaman eşdeğerli (TZA) araştırmacı insangücü sayısı, fiziksel ve kurumsal altyapı ve bilgiden oluşmaktadır.

6 Çıktı parametreleri ise; yeni ürünler, sistemler, endüstriyel hizmetler, uluslararası bilimsel dergilerde yayımlanan bilimsel yayınlar, eğitim ve araştırma sonuçları ve patentlerdir. Bu parametreler, aynı zamanda, ülkelerin bilim ve araştırmada yetenek ve kapasitelerini belirleme ve karşılaştırmada en çok kullanılan nicel ve nitel göstergelerdir (ÖZDAŞ, 1992:38). 1.1. Ar-Ge Faaliyetlerinin Girdileri Ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasında doğrudan bir üretici güç haline gelen bilim ve teknolojinin rolü, günümüzde, iyice belirginleşmiştir. Bu nedenle, ülkelerin bilimsel ve teknolojik faaliyetlerini planlayabilmeleri ve politikalarını belirleyebilmeleri için öncelikle, bilim ve teknolojideki mevcut durumlarını, saptamaları gerekir. Ar-Ge sisteminin değerlendirilmesi için kullanılan niteliksel (kalitatif) ve niceliksel (kantitatif) girdi göstergeleri; - Ar-Ge harcamalarının GSMH'ya oranı ve özel sektörün bunun içindeki payı ile harcamaların finansmanı, - Ar-Ge de çalışan araştırmacı personel sayısı ve bunun iktisaden faal nüfusa oranı önemlidir. Bunların yanı sıra; - Bilim-araştırma-teknolojide kurumsal ve fiziksel yapı, - Bilim-araştırma-teknoloji uygulamalarının iç yapısı ve düzeyi, - Enformasyon/dokümantasyon sisteminin yapısı ve seviyesi, - Uluslararası ilişkilerin seviyesi ve kalitesi kriterleri de kullanılmaktadır (SARGUTAN, 1996:90). Dünyada kabul edilen ve ülkelerin Ar-Ge sisteminin performansını belirleyen üç temel gösterge ve bunların "eşik", yani üzerine çıkılmadıkça Ar- Ge faaliyetlerinin önemli etkilerinin olamayacağı, değerlerinin; - Ar-Ge harcamalarının GSMH içindeki payının %1,0, - İktisaden faal onbin nüfusa düşen tam zaman eşdeğerli Ar-Ge personel sayısının 20 ve - Sanayi kesiminin Ar-Ge faaliyetleri içindeki payının %50 olması gerekmektedir (TÜSİAD, 1994:93). Bu eşik değerler, ülkenin araştırma yapabilme, teknoloji üretebilme yeteneğinin başlangıç noktası olarak kabul edilmektedir. Gelişmiş ülkelerde GSMH'dan Ar-Ge'ye ayrılan pay %2'nin üzerinde ve iktisaden faal onbin nüfusa düşen Ar-Ge personeli 40'ın üzerinde iken, bu oranlar gelişmekte olan ülkeler için sırasıyla %1'in ve 15'in altındadır (YÜCEL, 1997:3).

7 1.2. Avrupa Birliği nde Ar-Ge Faaliyetleri Bir ülkede kişi başına düşen ortalama GSMH çok yüksek olabilir. Ancak ülke temel bilimsel araştırmalara önem vermiyor ve bu konulara yatırım yapmıyorsa, kalkınmış ülkeler arasında yer alması veya gelecekte yer alması çok zordur. Bugün AB, teknolojik ve ekonomik gelişmişlik düzeyinde ABD ve Japonya nın gerisinde karmıştır. Bu geri kalmışlığın bir çok argümanı vardır. En çok üzerinde durulan argüman; başarısızlığının veya ileri teknolojilere geçememesinin arkasındaki en büyük neden, iç pazarın bölünmüşlüğü, gerçek anlamda tek pazar oluşturulamaması ve Avrupa firmalarının kendi korunmuş iç pazarlarında kalmayı tercih edip, dünya pazarına çıkmamalarıdır. Avrupa ülkelerinin 1950'lerde teknolojik güçlerini yeterince birleştirememesi, üniversite-sanayi işbirliğinin zayıflığı, KOBİ'lerin çok oluşu, yetersiz eğitim, işbirliği ve mali destek ile uzağı gören hedefler seçilememesi AB'nin teknolojik ve ekonomik yarışta geride kalmasının önemli sebepleridir (TÜRKCAN,1984: 41). Tüm bunların sonucu, uzun yıllar bilimsel ve teknolojik buluşlara kaynaklık eden Avrupa, liderliği ABD ve Japonya'ya kaptırmıştır. Bunu aşabilmek için, teknolojik güçlerin birleştirilmesinin, insangücünü geliştirme programlarının başlatılmasının, uygulamalı araştırmalara öncelik verilmesinin, yenilik ve teknoloji konularında kamu payının daha da artırılmasının gerekliliği anlaşılmıştır. Bu nedenle, AB'de özellikle, iç pazarın oluşturulması kapsamında, 1985 yılından sonra, ortak bilim ve teknoloji politikası oluşturulmuş, ABD ve Japonya ile oluşan açığı kapatma çalışmaları hız kazanmıştır. Başlatılan bu politikanın amacı, Birlik sanayinin, özellikle yüksek teknoloji alanlarında, başlıca rakipleri olan ABD ve Japonya karşısında, gerilemiş rekabet gücünün yükseltilmesini sağlamaktır. Ar-Ge faaliyetleri, AB anlaşmalarıyla düzenlenmiş olmakla birlikte, çerçeve programları ve diğer Birlik programlarıyla da desteklenmektedir. 1.2.1. Avrupa Birliği Anlaşmalarında Ar-Ge Faaliyetlerinin Yeri İkinci dünya savasından sonra, 1950'li yılların başlarında, Avrupa da Ar-Ge faaliyetleri, kömür, çelik ve nükleer enerji alanlarında yoğunlaşmıştır. 1970'li yıllarda yaşanan petrol krizinden sonra, Ar-Ge faaliyetleri; nükleer enerji, çevre, güneş enerjisi, moleküler biyoloji, nükleer füzyon, havacılık, uzay ve enformasyon teknolojileri konularında yoğunlaşmıştır. 1980'li yıllara gelindiğinde, bu faaliyetler, bir program çerçevesinde yapılmaya ve Birliğin ihtiyaçlarına yönelmeye başlamıştır.

8 Birliğin, diğer politikalarında olduğu gibi, Ar-Ge politikalarının temelini de Topluluk hukuku içinde bulmak mümkündür. AB'de, bilim ve teknoloji kapsamında Ar-Ge ile ilgili düzenlemeler, Birliğin kurulma anlaşmalarında ele alınan konular arasında yer almıştır. A) Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (AKÇT): AB'nin kuruluşuna temel teşkil eden ve 1951 yılında Avrupa düzeyinde, o günün şartlarında önemli olan kömür ve çelik konularında ortak hareket edilmesi amacıyla kurulan AKÇT anlaşmasında, Ar-Ge faaliyetlerine de yer verilmiştir. Anlaşmanın 55. Maddesi kömür ve çelik konularında yapılacak Ar-Ge faaliyetleri hakkındaki düzenlemeleri içermektedir (DPT, 1993a: 42-43). Bu konularda verimliliğin artırılması için bilimsel ve teknolojik araştırmaların teşvik edilmesi öngörülmektedir. B) Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (AAET): 1957 yılında imzalanan anlaşmada, atom enerjisi konularına yönelik araştırmalarla ilgili düzenlemeler 1. bölümde yer almıştır. Anlaşma, nükleer fizyon enerjisinin sanayide kullanılması için gerekli araştırmanın yapılabilmesi amacıyla bir ortak araştırma merkezinin (Joint Research Centre-JRC) kurulmasını öngörmektedir (DPT, 1993a: 332-335). C) Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET): Birliği 1957 yılında kuran Roma Anlaşması nda, bilim ve teknoloji konularıyla ilgili düzenlemeler de yer almıştır. AB de, 1987 yılına kadar Ar-Ge ile ilgili girişimler Roma Anlaşmasının 235. Maddesine dayanılarak yapılıyordu. AB de devlet yardımları, Roma Anlaşması'nın 92. Maddesi ile düzenlenmiş olup, rekabeti bozan her türlü yardım yasaklanmıştır. Ancak, ticari amaç taşımayan bilimsel ve teknik bilgilerin artırılmasına yönelik olan temel araştırma ve geliştirmenin gerçekleştirilmesi için yapılan yardımlar 92. Madde kapsamı dışına çıkarılmıştır (ISO, 1995:5). D) Tek Avrupa Senedi: 1987 yılında yürürlüğe giren Tek Sened, Birliğin Ar-Ge alanında fiilen kullandığı yetkiyi açık bir mevzuat maddesine dönüştürmüştür. Tek Avrupa Senedi'nin 24. Maddesi ile "Araştırma ve Teknolojik Gelişme" Roma Anlaşması'nın 4. bölümüne 130 (f-q) maddeleriyle eklenmiştir (DPT,1986:13-16). Bu maddelerde, Birliğin Ar-Ge politikasının amacı; Avrupa sanayinin bilimsel ve teknolojik temellerini güçlendirmek, sanayinin uluslararası alanda rekabet gücünü artırmak, bu konulardaki çalışmaları teşvik etmek, araştırma merkezleri, üniversite ve sanayi arasındaki işbirliğini teşvik ederek iç pazarın kurulması, rekabet ve ticaret alanında ortak politikanın yürürlüğe konulması olarak belirtilmektedir. Tek Sened'in Ar-Ge'ye yaptığı diğer önemli bir katkı da, bilimsel ve teknolojik alandaki engelleri kaldırma yönünde olmuştur. Ayrıca, Ar-Ge programlarını belirlemede karar alma prosedüründe değişiklik yapılarak, kararların halka daha yakın alınması yönünde düzenlemeler yapılmıştır.

9 E) Maastricht Anlaşması: 7 Şubat 1992'de imzalanıp, 1 Kasım 1993'de yürürlüğe giren ve Roma Anlaşması'na ikinci büyük değişikliği getiren bu Anlaşmanın "Teknolojik Araştırma ve Geliştirmenin yer aldığı 15. başlığındaki 130 (f-p) maddeleri, Avrupa tek Sened'i ile yapılan düzenlemelere yeni değişiklikler getirmiştir. Tek sened ile belirlenen çerçeve programları, bu anlaşmada daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Programların hazırlanma prosedürü değişmiş, finansman ve harcamaların dağılımıyla ilgili olarak daha kesin düzenlemeler yapılmıştır ( İKV, 1992:52-55). AB de Ar-Ge faaliyetleri 3 ana kategoride değerlendirilmektedir. Bunlar; 1- Çerçeve Programları, 2- Spesifik Programlar, 3- Destekleyici Programlardır. 1.2.2. Çerçeve Programlarında Ar-Ge Faaliyetlerinin Yeri AB'nin Ar-Ge faaliyetlerinin ana yapısını çerçeve programları oluşturmaktadır. Çerçeve programlarında, Birliğin gereksinim ve talepleriyle uyumlu, Avrupa halklarını yakından ilgilendiren sorunların çözümüne yönelik düzenlemeler içeren programlara öncelik verilmektedir. Yasal kaynağını Tek Sened'ten alan ve Birliğin diğer politika alanlarıyla statü olarak eş düzeyde olan Ar-Ge politikalarının Birlik düzeyinde orta vadeli planlanmasına yönelik araştırma ve teknolojik geliştirme çerçeve programları 4 yıllık periyotlarla hazırlanmaktadır (İKV,1990:18). Birliğin 1984'den itibaren uygulamaya başladığı Ar-Ge çerçeve programlarının başlıca amaçları; -Sanayide kullanabileceği kendi teknolojilerini geliştirmek, -Avrupa şirketlerinin Ar-Ge faaliyetleri yapabilmeleri için bunların gerekli ekonomik boyutlara ulaşmalarını sağlamak, -AB ülkeleri arasında, bilim adamlarının işbirliği yapma alışkanlığını yaratmak için finansman sağlamak, -AB ülkeleri arasındaki teknolojik gelişmişlik farklarını kapatmaya yardımcı olmak (Commission Of The EU, CORDIS, 31 October, 2 January 1997 and 1 June 1999), -Bilimsel ve teknik araştırma projelerinin Birliğin ekonomik ve sosyal uyumunu artırıcı nitelikte gelişmesini sağlamak, -Bir üye ülkenin gerek finansman ve gerekse personel açısından tek başına üstlenemeyeceği büyüklükteki projelerinin Birlik düzeyinde yapılmasını sağlamak için mali katkıda bulunmak (Official Journal of EU, 1985:1).