BİTKİ MATERYALİ-2 3. HAFTA Dr. Sergun DAYAN
FAM: JUGLANDACEAE 6-7 cinsi ve 60 kadar türü bulunur. Kışın yaprak dökerler. Yapraklar tüysüdür ve sarmal dizilir. Bir cinli ve bir evciklidir. Erkek çiçekler yan durumlu ve kedicik halindedir. Dişi çiçekler terminaldir.
Genus: Carya (Amerikan Cevizleri) 16 türü bulunur. Bazı türlerinin meyveleri ceviz gibi yenir. Kışın yaprak dökerler. Saplı ve tek tüysü yaprakları vardır. Erkek çiçek kurulu sarkıktır ve 3 kollu kedicik halindedir.
Carya ovata (asma gövdeli amerikan akcevizi) 15-20 m boylanır. Gövde kabuğu asmaya benzer. Tohumları yenir.
Carya ilionensis Sivri Amerikan Cevizi Yaprak döken geniş tepeli ağaçtır 10-15 m boylanır Kuzey Amerika kıtasında yetişir Nemli ve ılıman ortamları sever Ülkemizde akdeniz kıyısına uygundur Gri-kahverengi gövde pul biçiminde çatlaklıdır Meyve ince uzun sivri uçlu yumurta biçimindedir
Genus: Juglans (Cevizler) 15-20 kadar türü vardır. Kışın yaprağını döker. Tek tüysü yapraklar karşılıklı dizilmiştir. Aromatik kokuludur. Çiçekler bir cinslidir. Tohum yağlı ve lezzetlidir.
Junglans nigra (Karaceviz) ABD nin doğu kesiminde yetişir. Ülkemizde de bazı parklarda örneklerine rastlanır. 30-40 m boy ve küremsi bir tepe yapmaktadır (12-15m). Koyu gölge verir. Ilıman iklimlerde derin, verimli ve nemli topraklarda iyi gelişir. Adi cevize (juglans regia) nazaran daha dayanıklıdır. İyi bir park ve kitle ağacıdır. Geniş tepesiyle vol gölge verir, alle ağacı olarakta kullanılır. Sol iter kullanılır.
Juglans regia L. (Adi Ceviz) Uygun ortamda 40-50 mt.'ye varan boy yaparlar. Genç sürgünlerin özü bölmelidir. Yapraklar tık tüysü, aromatik kokulu, yaprakçıkların kenarı bazen tam, bazen dişlidir. Yapraklanmadan, Mayıs' ta çiçeklenir. Taze yaprakları Haziran' da, kolayca delinebilecek durumdaki meyveleri Haziran ortasında ve olgunları ise Eylül'de toplanır. Meyve 1 yılda olgunlaşır, çekirdekli sulu meyvedir. Su kenarlarında, sızıntı sularının bulunduğu minarelce zengin, alüvial topraklarda iyi gelişme gösterir. Çıplak köklü fidan olarak kullanılabilir. Tohumla üretilebilir. Parklara, özel ve tüzel kişilerin geniş bahçelerine dikilebilir. Nemli, besin maddelerince zengin derin toprakları severler. Rutubet istekleri fazladır.
Genus: Pterocarya Pterocarya fraxinifolia (Lam.) Spach. (Dişbudak Yapraklı Kanatlı Ceviz) (Caucasian_wingnut) (Syn:Pterocarya caucasica) Vatanı Kafkasya, Batı İran ve Türkiye'dir. 25-30 mt. boylarında, Kalın dallı, geniş tepeli bir ağaçtır. Kabuk yaşlı gövdelerde koyu renkli ve derin çatlaklıdır. Yapraklar tüysü ve yaprakçıkların kenarları dişlidir. Meyve küçük kanatlı nus şeklinde olup 30-35 cm. uzunluğunda sarkan bir kurul halindedir. Sulu ve nemli dere yataklarını sever. Çıplak köklü fidan olarak dikilebilir. Yol ağacı olarak kullanılabilir. Parklara, özel ve tüzel kişilerin geniş bahçelerine dikilebilir. Nemli, besin maddelerince zengin derin toprakları severler.
FAM: SALİCACEAE 3 cinsi ve 335 kadar taksonu bulunur. Odunu kıymetli değildir. Sulak yerleri sever. Erezyon kontrolünde kullanılırlar. Kışın yaprak dökerler. Yapraklar genellikle sarmal dizilişlidir. Bir cinsli iki evciklidir. Çiçekler başak şeklindedir. Periant yoktur. Tohumlar küçüktür ve üy demeti taşır (uçmak için). Tohumlar uygun ortam bulamaz ise 1-2 saatte çimlenme özelliğini kaybeder. Çelikle üretilirler.
Genus: Populus (Kavaklar) 35 kadar türü vardır. Bir cinsli iki evciklidir. Genellikle terminal tomurcukludur. Tomurcuk çok sayıda pulla örtülür. Yapraklar çoğunluk uzun saplıdır. Kulakçıklar büyüktür. Anemogamdırlar. Çiçek kurulları aşağıya sarkar. Çiçekler yapraklanmadan önce açar. Tohumlar tüylüdür. Sığ kök sistemleri vardır. Işık ve suyu severler.
Populus balsamifera (Balsam Kavağı) Kuzey Amerika da yetişir. Ülkemizde de yetişir. Akarsu boylarını sever. 25-30 m boy ve düz, yuvarlak, geniş bir tepe yapar (10m). Dik büyümeli ve özellikle erken süren bir kavaktır. Kestane kırmızısı, purpur-kahve renkli sürgünleri dikkat çeker. Yaprakları 12 cm, uzun, oval, mızrağımsı şekilli, kaba, kaygan ve üstü koyu yeşil, altı ise beyazımsı ve kokuludur. Ilıman iklimlerde, bol güneşli yerlerde iyi gelişir. Kuru humuslu, derin-nemli, ve hafif topraklarda iyi yetişir. Işık türüdür ve rüzgara dayanıklıdır. İyi bir alle ve kitle ağacıdır.
Populus X canadensis Moench (Kanada Kavağı) Kuzey Amerika da doğal yayılış gösterir. Ülkemizde de sıkça rastlanır. Hızlı büyür. 30 m boy ve geniş bir tepe yapar (15-20m). Avrupa karakavaklarıyla çaprazlanarak çok değerli kavak klonları elde edilmiştir. Bu melezlere; Populus euro- amricana melezleri denir. Ülkemizde IT-214, IT-154, TR-Sümer I, TR-457, TR-157 elde edilmiştir. Sert çelikle üretilir. Ilıman iklimlerde, hafif kumlu ve kireçli topraklarda iyi yetişir. Park ve bahçelerde kitle ve gölge oluşumunda, alle tesisinde yada sol iter olarak kullanılır.
Populus alba L. (Akkavak) White Poplar) 20-30m. Boy, kalın dallar, geniş ve yuvarlak bir tepe yapar. Yaprakların dipten ışınsal ve 5 lobludur. Tomurcukları, sapları ve genç sürgünleri beyaz tüylerle kaplıdır. Küçük tohumları tüy demetleriyle kaplıdır. Karasal iklimlerde, nehir boylarında ve dolma arazilerde iyi gelişim gösterir. Kurak, fakir hatta tuzlu topraklarda bile iyi gelişim gösterirler. Bol kök sürgünü verir, üretimi çelik ya da tohumla olmaktadır. Alle ağacı veya soliter olarak kullanılır.
Populus nigra spp. (Karakavaklar) Karakavaklar genel bir deyimdir. Aslında iki alt türe ayrılır. Bunlar; 1. P. nigra nigra (Adi karakavaklar alt türü) 2. P. nigra caudina (Tüylü karakavak alttürü) P. nigra var. Afganica (Asya Selvi kavağı) P. nigra pyramidalis dir (Anadolu Selvi Kavağı)
Populus tremula L. (Titrek Kavak) Common Aspen) Orman alanlarında öncü ağaçtır. 2000 m rakıma kadar çıkabilir. 20-30 m boy yapar, genişce ve yuvarlak tepesi yaklaşık 8-15 m lik çap oluşturur. Gövde kabukları başlangıçta, kahve yeşil, sonraları kül rengini alır. Taze sürgünler parlak kahve sarı renklidir. Yapraklar yuvarlak yada ovalimsi yuvarlak biçimli, kenarları dalgalı, 6-8 cm uzunluğunda sapları vardır. Yaprakların üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü mavimsi yeşildir. Meyveleri mayıs- haziranda olgunlaşır ve sonra tohumları dağılır ve pamuk pamuk uçar, nemli toprağa ulaşınca çimlenir. Varyeteleri: Davidiana, Errecta, Pendula, Villosa dır. Ilıman ve serin iklimlerde, bol güneşli yarı gölge yerlerde yetişir, torak isteği fazla değildir. Ancak nemi sever, derin topraklarda iyi gelişir. Kuvvetli ışık ağacı ve öncü bitkidir. Genelde kavak türlerinin hemen hemen hepsi kentsel mekanların dışında özellikle kırsal alanda kullanılması önerilir. Titrek kavak türleri erozyon kontrolü, toprak ıslahı, rüzgar perdesi, yada kıyı ağaçlandırmalarında tercih edilmelidir.
Genus: Salix (Söğütler) 300 kadar taksonu vardır. Çoğunluğu kışın yaprak döker. Tomurcuk tek pulludur. Yaprak parçalanmamış, uzun şerit veya eliptiktir. Yaprak sapı genelde kısadır ve kulakçık taşır. Bir cinsli, iki evcikli ve entomgamdırlar. Çiçeklerde bal bezesi bulunur. Dişi çiçekler dik duran kedicik çeklinde kurul oluşturur. Tohumlar tüylüdür. Srgünler pseudo-terminal tomurcukludur. Kışın V şeklinde yaprak sapı izi üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Işık ve nem isteği fazladır. Sulak alanlarda yetişir. Ülkemizde doğal olarak 22 türü bulunur.
Salix alba (ak söğüt, köy söğüdü) 30 m boylanabilir. Yapraklar dar mızrak veya şerit halindedir. Yaprak tüylüdür. S. alba vitelliana (sarı söğüt) güzel bir süs bitkisidir.
Salix excelsa (boylu söğüt) 30 m boylanabilir. Yaprakları çıplaktır.
Salix babylonica (salkım söğüt) 15 m'yi kadar boylanır. Sürgün ve dallar çok ince ve elastik olduğundan dik durmaz, aşağıya sarkar. Yaprakları dar, şeritsidir, ucu sivri ve kenarları hafif dişlidir. Her iki yüzüde çıplak olan yaprakların, üst yüzü koyu, alt yüzü mat, açık gri yeşildir. Çoğunlukla yapraklar kıvrıktır.
Salix matsudana var. tortuosa (arap saçı- tirbişon söğüdü) 10-12 m'ye kadar boylanabilir Sık dallı ağaçlardır. Genç sürgünleri, yaşlı dalları, hatta yaşlı gövdeleri bile tirbuşon biçiminde kıvrık, dönüktür.
Apetalae Taç yapraksızlar Bu grupta yer alan ağaçların çiçeklerinde taç yaprak bulunmaz. BUXACEAE MORACEAE ULMACEAE Familyaları bu gruba dahildir.
FAM: BUXACEAE ŞİMŞİRGİLLER Genus: Buxus (Şimşirler). Herdem yeşil ağaç veya çalıları içerir. Yapraklar sert kısa saplı ve zehirlidir. Monoiktir. Örn: Buxus sempervirens (adi şimşir)
Buxus sempervirens Şimşir Çoğunlukla 6-10 m boy yapabilen, yuvarlak, sık bir tepe (2-3 m ) çapı yapar. Herdemyeşil olup yapraklar eliptik, 1-3 cm. uzunluğunda, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü daha açık yeşil ve tam kenarlıdır. Yuvarlak sıkı bir tepe yapar. Güneşi sever ancak gölgeye de dayanır. Normal nemli topraklarda yetişir. Yan durumlu çiçekler yaprakların koltuklarında bulunur. Uzun ömürlüdür (Yaklaşık 200 yıl) ancak çok yavaş büyür. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler. Dumanlı ve gazlı yerlere uyum sağlar ancak donlara duyarlıdır. Nem isteği yüksektir. Budanmaya yatkın, iyi bir çit elemanıdır. Ekstrem kent iklimine dayanır. Park ve bahçelerde pek değerlidir.
FAM: MORACEAE DUTGİLLER Kışın yaparak döken veya herdemyeşildir Ağaç ve çalı formludur Bir çok türünde süt boruları bulunur Çiçekler bir cinsli bir evcikli ya da iki evciklidir Meyve nus ya da çekirdekli suludur Çoğu kez birleşik meyve gözlenir
Genus: Broussonetia kağıt dutları Yaprak döken ağaç ve çalılardır Tam veya loblu yaprakların kenarları dişlidir İki evciklidir
Broussonetia papyrifera acem dutu 15 m boylanır Dağınık tepelidir Yapraklar yumurta biçimlidir Park ve bahçelerde kullanılır Alle olarak kullanılır
Genus: Ficus İncirler Meyveleri için veya süs bitkisi olarak yetiştirilir Türkiye de tek türü doğal olarak bulunur Herdem yeşil veya azı yaprak döken ağaç ve çalıdır Çiçekler bir cinsli bir evcikli azında iki evciklidir
Ficus carica L. (İncir-Yemiş) 2-6 m boy yaparlar. Geniş ve yuvarlak bir tepe yapar. Bir meyve ağacıdır, dişi olanları, F.c. domestica ; erkek olanları ise, F.c. caprificus adını alır. Çiçekleri çok dikket çekmez ama meyveleri sarımsı veya mor renklidir. Akdeniz kuşağında, sıcak, kuru, kireçli, balçık yada kumlu balçık, taşlı topraklar üzerinde yetişir. Güneş sever, kış donlarından kaçınır. İncir bahçesi tesisinde ve kitle ağacı olarak kullanılır.
Ficus elastica (Kauçuk yada Lastik Ağacı ) Tropikal Asya da yetişir. Ülkemizde de yetişebilir. 15 m ye kadar boy yapabilir. Yaprakları hep yeşil, uzun ve oval biçimli, parlak ve koyu yeşildir. Zengin, kompostlu toprakları sever. Akdeniz in sıcak-kıyı kesimlerinde, korunaklı yerlerde, park ve bahçelerde kullanılabilir. Bu koşulların haricindeki yerlerde ise, süs bitkisi olarak ta kullanılabilir. Decora çeşidin yaprakları büyük ve tomurcuklarının üzeri kırmızı bir örtü ile kaplıdır. Schryveriana çeşidinin yaprakları panaşedir, en güzel çeşitlerinden birisidir ama oldukça duyarlıdır.
Ficus elastica 'Variegata'
Ficus benjamina L. Kuzey ve Güney yarımkürelerin tropik ve subtropik bölgelerinde, Batı Asya,Akdeniz kuşağı ve Türkiye de yetişir. Dünyanın tropik ve subtropik bölgelerinde yaşayan odunsu yapıdaki, sarkıcı formlu bir kauçuktur.ekzotik bir türdür. Kök Hızlı bir kök gelişimi vardır. Kazık kök yapar. Dalları ince ve sarkıktır.gövde dik büyür. Sürgün Sürgünler sarkık,,ince daha açık renklidir. Kabuk Kahverengimsi ve çatlaklı yapıdadır. Yaprak Yaprakları uzun elips, uç kısmı sivridir. Yaprak uzunluğu 5-15 cm. arasındadır. Çiçekleri bir cinsli iki evciklidir. Çiçekleri dikkat çekmez. Tohumlar küçük belirsizdir. Sıcaklık isteği 18-24C dir.kışın en az 15 C OLMALIDIR. Nem Yüksek nisbi nemden hoşlanır(%80-85).sıcak havalarda yaraklara bolca su püskürtülmelidir. Yakıcı güneşten kaçınılarak ışık yoğunluğu fazla yerler tercih edilmelidir. Bahçe toprağı, yanmış ahır gübresi, yaprak kompostu ve dişli dere kumu karışımı saksı toprağı gereklidir. Dış mekanda yetiştirilecekse besin değeri yüksek geçirgen topraklarda yetiştirilir. Toprak nemli tutulmalıdır. Ama fazla nem bitkiye zarar verir.
Genus: Maclura Monotipiktir
Maclura pomifera (Raf.) C.K.Schneid. (Maclura aurantiaca) (Ayı dutu) Kuzey Amerika da doğal olarak yetişir. Ülkemizde bir çit bitkisi olarak yada sol iter yetişir. 15-20 m boy yapar ve dağınık, yuvarlar bir tepe (6-8 m.) Gövde kabuğu derin çatlaklı ve boz renklidir. Sürgünleri açık yeşil ve dikenlidir. Yaprakları uzun, damla uçlu yumurta biçimindedir. Üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü açık yeşildir ve tam kenarlıdır. Çiçekleri iki evcikli, kompoze, 2-3 cm ve top biçimindedir. Meyveleri 10-12 cm turunç yada portakal iriliğinde, dut gibi bileşik, olgunlaştığında sarı renkli, üzeri pütürlü ve dekoratiftir. Yenmez. Sıcak, ılıman iklimlerde, nemli, yada yarı nemli olan topraklarda, güneşli mevkilerde iyi yetişir. İyi sürgün verir. Güçlü sürgünleriyle, geçilmez çit oluşturmada kullanılabilir. İnermis cinsi dikensiz, Porverulerta çeşidinin yaprakları beyaz renklidir.
Genus: Morus Dutlar 12 kadar türü vardır Yaprak döken ağaç ve çalılardır Ülkemizde kültüre alınmış türler bulunur Akdut yaprakları ipek böceği yetiştiriciliğinde kullanılır Kabuklar levhalar halinde çatlaklıdır Sürgünler terminal tomurcukludur
Morus alba (Akdut) Genelde 8-15 m boy yapabilir. Geniş bir tepe oluşturur ve yaklaşık 6-8 m tepe çapı yapar. Gövde kabukları açık gri esmer renkli ve çatlaklıdır. Yaprakları yürek biçiminde 6-12 cm büyüklüğünde ve 3-5 derin loblu, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü mattır. Sonbahar renklenmesi sarıdır. Çiçekler nisan -mayısta aşağıya sarkık biçimde açar. Meyveleri temmuzda olgunlaşır beyaz renkli yada pembemsi beyaz tatlı ve lezzetlidir. Dökülen meyveleri nedeniyle süs bitkisi olarak pek makbul değildir. Topraklı, kaplı veya çıplak köklü fidan olarak kullanılabilir. Ön bahçeleri dar, ev veya blokların önüne dikilebilir. Deniz rüzgarı ve su etkilerine dayanıklıdır. Varyeteleri: Pendula dır. Park ve bahçelerde kullanılabilir. Özellikle sarkık dallı formları tercih edilmektedir. Erkek dut ağaçları yol ağacı olarak kullanılabilir. Çelik ve aşı ile üretilir.
Morus alba pendula
Morus nigra (Karadut) Kışın yaprağını döken ağaç ya da çalı halinde odunsu bitkilerdir. 10-15 m. boy yaparlar. Yaşlı bireylerin levhalar halinde çatlayan kabukları vardır. Yapraklar almaçlı dizilmişlerdir. Yaprak sade, loblu, kenarları ince ya da kaba dişli olacak şekilde değişik biçimlerdedir. Asıl meyve küçük bir nustur. Yenen kısım periant yapraklardır. Dökülen meyveleri nedeniyle süs bitkisi olarak pek makbul değildir. Topraklı, kaplı veya çıplak köklü fidan olarak kullanılabilir. Ön bahçeleri dar ev veya blokların önüne dikilebilir. Deniz rüzgarı ve su etkilerine dayanıklıdır.
FAM: ULMACEAE KARAAĞAÇGİLLER 15 kadar cinsi, 150 den fazla türü vardır. Ağaç veya boylu çalı formunda türleri vardır. Kışın yaprak dökerler. Sürünler pseudoterminal tomurcukludur. Sade yaprakların dip tarafı asimetriktir. Çiçekler erdişi veya tek cinslidir. Meyve nus veya çekirdekli sulu meyvedir.
Genus: Celtis 70 kadar türü bulunur. Kışın yaprağını döken veya herdem yeşil türler içerir. Sürgünleri pseudo-terminal tomurcukludur. Tomurcuklar sürgünlere yatık vaziyettedir. Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Nohut büyüklüğünde çekirdekli sulu meyvesi vardır. Bazı türlerin meyveleri yenir. Ülkemizde 4 türü doğal olarak yetişir.
Celtis australis L. (Adi Çitlenbik Yuvarlak bir tepe yapar.tepe çapı 4-6 m dir.geçlikte hızlı sonraları yavaş büyür. Maksimum 25 m boylanır.1000 yıla kadar yaşar ve 1 m den fazla gövde yapar. Kabuk genellikle ince, düz, gri renkte uzun yıllar çatlamaksızın kalır. Dalları elastik ve dayanıklı olup seyrek dallı bir ağaçtır. Yapraklar uzun saplı kenarları keskin tek sıralı dişlidir. Dipleri çıplaktır. Çiçekleri monoik ve hermofradittir.çiçekler Mayıs-haziran aylarında açar ve dikkat çekmez. Çekirdekli sulu meyve 9-12 mm çapında, yuvarlak, uzun saplı ve sarkıktır.önceleri yeşil olan meyveleri olgunlaşınca, mavimsi kahve rengi bir renk alır. Meyvenin etli kısmı tatlıdır ve yenir.her meyvede bir tohum bulunur. Çekirdekli sulu meyvesi vardır. Park ve geniş bahçelerde, mezarlıklarda ve özellikle yol ağacı olarak kullanılabilir. Kuraklığa ve sıcaklığa dayanıklıdır.erken donlara karşı duyarlıdır.-18 C sıcaklıklara kadar dayanır. Ülkemizde İzmir dolaylarında,kocaeli Yarımadası nda,zonguldak dolaylarında,trabzon Meryem Ana Ormanları nda(300-600m rakımında)ege Bölgesi ve Güney Anadolu da Adana dolaylarında 1000 m rakıma kadar çıkar.
Genus: Ulmus 18-20 kadar türü bulunur. Park ve bahçelerde kullanılar önemli türleri vardır. Yaprak dökerler. Sürgünler pseudoterminal tomurcukludur. Yaprak sapları sürgün üzerinde eliptik iz bırakırlar ve 3 adet iletim demeti izi vardır. Çiçekler erdişidir. Çiçekler ilk baharda yapraklardan önce açarlar. Meyve nustur ve kanatla çevrelenmiştir. Sıcağı severler ve nehir, dere kenarlarında yetişirler.
Ulmus minor (Ova karaağacı) 30 m boylanabilir Geniş tepelidir Yaprak eliptik veya ters yumurtadır Yaprak tabanı asimetriktir Çiçek kurulları yapraklanmadan çıkar Nuks meyve kanatlıdır
Ulmus laevis (Hercai karaağaç) 30-35 m boylanır Gövde kabuğu düzdür Kök sürgünü vermez Pseudoterminal tomurcukludur
Genus: Zelkova Zelkova carpinifolia 20-25 m boylanır Yaprak döker Dar yumurta biçimli yaprakları vardır Kenarları kaba dişlidir Meyve nuks tur
kaynakça YALTIRIK F., EFE A., 2000, DENDROLOJİ GYMNOSPERMAE- ANGİOSPERMAE, 2. BASKI, İSTANBUL. ÖZDEMİR T., 2003, SİSTEMATİK BOTANİK, BİROL BASIN YAYIN DAĞITIM, 1. BASKI, İSTANBUL. AKMAN Y., KETENOĞLU O., KURT L., GÜNEY K., HAMZAOĞLU H., TUĞ G. N., 2007, ANGIOSPERMAE KAPALI TOHUMLULAR-, PALME YAYINCILIK, ANKARA. MAMIKOĞLU N. G., 2012, TÜRKİYENİN AĞAÇ VE ÇALILARI, 5. BASKI, NTV YAYINLARI, İSTANBUL.