CÜMLENİN ÖGELERİ YÜKLEM Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir. Not: Bir cümle birden çok ögeden oluşabileceği gibi tek bir yüklemden de oluşabilir. * Ertesi gün okula müfettişler gelmişti.(c) * Düşünüyorum (C) * Güzeldi. ( C ) Not: Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir. *Gel çabuk buraya! *Sakla samanı gelir zamanı. *İstanbul u dinliyorum gözlerim kapalı Not:Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir. *Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil) *Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil) *Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat) *Bu olayların suçlusu odur. (zamir) *Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme) *Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim) *Çalışmak yaşamın bir parçasıdır. *Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat) *Öğrenmenin bir yolu da okumaktır. *Ali derslerinde çok başarılıydı. 2.ÖZNE Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir. Not: Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur. *Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi. *Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar. *Güzel gözler tül ardından görünsün. *Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum. *Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim. syf 1
*Keskin bir rüzgar eser şimdi dağlardan. *İhtiyar kadın gitmeme taraftar değildir. Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi yoktur. *Yemekten sonra erkenden yatıldı. *Okula kadar yüründü. *Kahvaltıda çaylar içildi. *Akşam geç saate kadar derse çalışıldı. Üç çeşit özne vardır: A.Gerçek Özne: Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir: 1)Acık Özne: Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir *Yağmur çok şiddetli yağdı. *Çocuk iki gündür hasta yatıyor. *Gemi ufukta yavaş yavaş kayboluyordu. *Geceleri bir ses uykumu böler. 2)Gizli özne: Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir. *Ertesi gün ona telefon ettim. *Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun. *Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim. *Kumsalda yürüyüş yapıyorlar. NOT: Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir. *Siyah renkli araba satılıktır. *Dün akşam pencereler kapalıydı. B)Sözde Özne: Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde, aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır. *Ağaçtaki meyveleri topladı. *Ağaçtaki meyveler toplan. *Öğrenciler bütün sınıfı temizledi. *Bütün sınıf temizlendi. *Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor. *Düğün için yemekler yapıldı syf 2
C)Örtülü Özne Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen ce, tarafından, nedeniyle, gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir. *Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı. *Yarışma halk tarafından çok beğenildi *Kar nedeniyle yollar kapandı. NOT: Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir. *Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim tamlaması) *Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim) *Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil) *Sana bakmak suya bakmaktır.(isim fiil) *Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil) *Çoluk çocuk otobüse dolmuştu.(ekeylem) *Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek(sıfat) *Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir) 3)NESNE Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur Uyarı : isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur. Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır. a)belirtisiz Nesne Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki ( i) almamış olup yalın haldedir. b)belirtili Nesne Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.belirtme durum eki olmuştur. *Bu yörede kızlarımız kilim dokur. *Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar. *O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu. *Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür. *Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum. *Kadın kendine bir elbise almış. *Ben aşkımla baharı getirdim *Buram buram kekik kokar *O buğulu gözlerinde parlak yıldızları seyrettim. *Okulda sigara içmek yasaktır. *Şafak gülleri ufukta bir bir soldu. syf 3
4.ZARF TÜMLECİ Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak için yükleme, nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından ne tarafından, soruları sorulur. *Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir. *Bu gece her zaman dişini tırnağına takarak çalışır. *Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor. *Güneş her doğduğunda yalnızlık başına vurduğunda beni hatırla. *Trabzonlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın. *Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa. *Ipıssız bir gecede karşılaşmıştık seninle. *Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu. *Rusya ya tonlarca fındık ihraç edildi. *Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı. *Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu. *Bu konser belediye tarafından düzenleniyor. UYARI: Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar. Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtili nesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur. * Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün. n. *Adam yavaşça içeri girdi. z.t *Bir süre sonra içeriden bir ses geldi. d.t 5) DOLAYLI TÜMLEÇ Yönelme, bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını tamamlayan unsura denir. NOT: Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka e/-de/-den hal eklerinden birini alır. *Buluşma yerine hemen gelmiş. *Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam. *Ağlamayan çocuğa meme verilmez. *Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz. *Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu. *Askerler kuyunun ağzına birikmişti. *Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz. syf 4
*İhtiyar, bütün mirasını karısına bırakmıştı. NOT: Dolaylı tümleci bulmak için yükleme; kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden sorusu sorulur. UYARI: -e/-den hal eki için edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar. -de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur. *Korkudan kızın dili tutulmuştu. *Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor. *Birazdan hava kararacak. *Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik. *Denize yüzmeye gidiyorum. *Ailesine yürekten bağlıydı. 6)EDAT TÜMLECİ Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi amaç, araç, birliktelik, özgülük, karşılaştırma, gibi anlamlarla açıklayan unsurdur. *Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç) e.t. *Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan vermiş.(amaç) e.t. *Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük) e.t. *Yağmur yağdığı için baraj taşmış. (z.t.,sebep) *Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler. (araç) *Bu yaz Bodrum a ailesiyle gidecek. (birliktelik) *Adam öfkeyle yüzüme baktı. (z.t. durum) *Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor. (karşılaştırma) *Bana göre bu iş olmaz. (görüş) *Direğe karşı on adım yürüdü. (z.t. yön) syf 5
*Sen bile doğum günümü kutlamadın. e.t. NOT: İçin edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci, ile edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci, karşı edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur. CÜMLEDE VURGU Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Bu nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır. *Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(d.t.) *Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(nesne) *Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(özne) UYARI: Cümlede mi soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmıştır. *Bu akşam siz İstanbul a mı gideceksiniz? (d.t.) *Bu akşam siz mi İstanbul a gideceksiniz? (ö.) *Bu akşam mı siz İstanbul a gideceksiniz? (z.t.) *Bu akşam siz İstanbul a gidecek misiniz?(y.) NOT: Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır. *Masamdaki kalemleri kim almış? Ayşe.(Özne) *Bu saatte nereden geliyorsun? Okuldan.(Dolaylı tümleç) *Bahçeden ne kopardın? Elma.(Nesne) CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER 1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir. Bir öğe, bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir. *Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile getirmiş b.li. n. olan Dadaloğlu nu değişik bir bakış açısıyla incelemeliyiz. z.t y *O, dün, bize, babasıyla geldi. Ö. Z.T. D.T. E.T. Y. syf 6
2) Cümlede özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir. *Bir yıl kalacağım bu ili Siirt i, çok özleyeceğim. B.li n. Açıklycı. *Annesini, o çok sevdiği çileli kadını,elleriyle toprağa verdi. B li n. Açıklayıcısı *Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu. Z.T. Açıklayıcısı *Teyzem, Adana da olan,buraya gelecekmiş. ö. Açıklayıcısı 3)Bir cümlede birden fazla özne, dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir. *Annesini, babasını, akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek istiyordu. *Evde, okulda, sitede,her yerde aynı konu konuşuluyordu. 4) Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller bölünmez. *Bahçenin, birkaç yıl önce yapılan duvarı yükseltilecekmiş. s.ö. (Özne,belirtili isim tam.) y. *O her zaman ince eleyip sık dokur (yüklem, deyimden oluşmuş) y. *Yaşlılara, yardım edelim.(yüklem, birleşik. fiil. oluşmuş) y. *Olay anlatımına dayanan eserler beğeniyle okunur. s.ö.(sıfat tamlamasından oluşmuş) 5)Hitaplar, ünlemler ve bağlaçlar; öğe dışı sözcüklerdir. (Bağımsız tümleçlerdir) *Arkadaşlar, beni dinler misiniz? ö.dışı *Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız. ö.dışı *Eyvah,çocuk düştü. ö.dışı 6) Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur. *Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet, *Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır. ö. y. syf 7
7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi buldurmaya yöneliktir. * Kimi seviyorsun? Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya yönelik.) *-Kim yapmış? -Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik) *-Nereye gidiyorsun? -Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t. yi buldurmaya yönelik) *-Ne zaman geldin? -Dün (Dün geldim) (Soru z.t. yi buldurmaya yönelik) *-Kırılan neydi? -Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik) 8) -mi edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde -mi hangi öğeden sonra gelmişse soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir. * Bugün bize gelecek misin?(soru yüklemi buldurmaya yönelik) * Bugün bize mi geleceksin?(soru D.T. yi buldurmaya yönelik) * Bugün mü bize geleceksin?(soru Z.T. yi buldurmaya yönelik) * Sen mi bugün bize geleceksin?(soru özneyi buldurmaya yönelik) * Seni mi çağırmış?(soru B.Lİ N. yi buldurmaya yönelik) 9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen öğedir. * Çocuklar, sevgiyle beslenir.(edat tümleci vurgulu) e.t. *Cömert olmadan önce doğru olmayı bil. *Kitabım sende kalmış. (D.t. vurgulu) (B.li n. vurgulu) syf 8
ÇALIŞMA KÂĞIDI (CÜMLENİN ÖĞELERİ) 1. Aşağıdaki resimleri Çocuk arabayı eve götürdü. olacak şekilde numaralandırınız? 2. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde özne yoktur? A. Okula yürüyerek geldim. B. Yağmur şiddetli yağdı. C. Ankara dan abim geldi. D. Kuşlar zamanı gelince gider. 3. ne zaman sorusu cümlede hangi öğeyi buldurur? A) Özne B)Nesne C)Zarf Tümleci D) Dolaylı Tümleç 4. Aşağıdaki boşluklara bulunan öğeyi yazınız? Yarın bize gelecekler. Balıklar yemlerini yediler. Öğretmen konuyu güzel anlattı. Annemi çok seviyorum. Akşam Kütahya ya gidecekler. syf 9
5. Aşağıdaki sorulara uygun cümleler kurunuz? a) Kim neyi- nereden- aldı. b) Ne zaman-kimi-nereye-götürdü. c) Kim-neye-neyi-ne zaman-verdi. d) Nerden-ne zaman-kim-gitti. e) Kim-nasıl-kimden-özür diledi. 6. Aşağıdaki öğeler doğru ayrılmışsa DOĞRU bölümüne yanlış ayrılmışsa YANLIŞ bölümüne (X) işaretleyiniz. CÜMLELER DOĞRU YANLIŞ Kitabı okumalısın. B.li N. Yüklem Çocuk yürüyerek okulda eve geldim. Özne Dolaylı T. B.li N. D.T. Yüklem Kitaplar akşam onlarda kaldı. Özne Z. T. D. T. Yüklem Kediyi akşam dışarı attılar. B.li N. Z.T. D. T. Yüklem 7.Aşağıdaki cümleleri inceleyerek bulduğunuz öğeleri tablodaki yerlerine (X) işaretleyiniz. Pazardan üç kilo elma aldım. Ahmet dün evden ayrıldı. Öğretmenler, yarın bize gelecekler. Senden kitabı yarın almalıyım. Okulda koşarken ayağını kırmış. Nuray, evden bana yemek getirdi. Hatıralar, hayalimde ansızın canlanır. İnsanoğlu, kazandığını delice etrafına savurur. syf 10
Özne Belirtili Nesne Belirtisiz Nesne Dolaylı Tümleç Zarf Tümleci Yüklem HAZIRLAYAN MEHMET ÇEBİNOĞLU TÜRKÇE ÖĞRETMENİ MÜDÜR YARDIMCISI syf 11