ESKİ TÜRK EDEBİYATINDA ŞEKİL VE TÜR BİLGİSİ ESKİ TÜRK EDEBİYATINDA ŞEKİL BİLGİSİ Nazım biçimi, bir manzumenin dış yapı özelliklerinin bütünüdür. Nazım biçimini belirleyen faktörler şunlardır: Nazım Birimi Ölçü Uyak Örgüsü Metin Hacmi
Ana Nazım Birimi Olarak Beyit Divan şiirinde nazım ana nazım birimi, beyittir. Beyit, Arapça bir sözcük olup kelime anlamı evdir. Edebî anlamda ise aynı ölçüde ve anlamca birbirine bağlı iki dizeden oluşan birimdir. Beyti oluşturan mısralar birbiri ile kafiyeli ise bu tip beyitlere musarra, matla ya da mukaffa adı verilir.
Nazım Ölçüsü Olarak Aruz Sözcük anlamı çadırın ortasına destek olarak dikilen direk tir. Edebiyatta, hecelerin açıklık ve kapalılık esasına dayanan bir şiir ölçüsünün adıdır. Bu ölçü, Arap edebiyatından doğmuş, oradan İran, Afganistan, Hindistan ve Orta Asya bölgelerindeki edebiyatlara da sirayet etmiş-tir. Aruz, Türk şiirine Fars edebiyatı üzerinden girmiştir. Aruz ölçüsünün temeli hecelerin açık ve kapalı olmaları özelliğine dayanır. Ölçünün doğru uygulanabilmesi için önce, dizedeki hecelerin açıklık ve kapalılık bakımından değerlerinin sap-tanması gerekir.
Uyak Örgüsü Divan şiirinde gazel ve kasidede ilk beyit kendi içinde uyaklı olup devam eden beyitlerde ikinci mısralar ilk beyitle kafiyeli olmak şeklinde bir özelliğe sahiptir. Mesnevide bütün beyitler kendi içinde uyaklıdır. Kıt ada musarra beyit yoktur.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Gazel Kaside Mesnevi Kıt a Nazm Müstezad
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Gazel Gazel Arapça bir sözcük olup kadınlarla âşıkane sohbet etmek anlamına gelir. Arap edebiyatına ait bir nazım biçimidir. Uyak örgüsü; aa xa xa şeklindedir. İlk beytine matla; son beytine makta adı verilir. Matla beytinden sonra gelen beyte hüsn-i matla adı verilir. Makta beytinden önce gelen beyte hüsn-i makta adı verilir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Gazel Birden fazla matla beyti varsa buna zü l metali ya da zatü l metali adı verilir. Bütün mısraları kafiyeli olan gazellere müselsel gazel adı verilir. İç kafiyeye sahip gazellere musammat gazel adı verilir. Matla beytinin bir dizesi ya da tamamı maktada tekrarlanıyorsa buna redd-i matla ; matla dışında bir dize maktada tekrarlanıyorsa buna redd-i mısra adı verilir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri -Gazel Gazelin en güzel beytine şah beyit ya da beytü l gazel adı verilir. Şairin mahlasının yer aldığı beyte tahallus beyti ya da mahlas-hane adı verilir. Şairin mahlasını tevriyeli biçimde kullanmasına hüsn-i tahallus adı verilir. Mahlas genellikle makta beytinde yer alır. Mahlas beytinden sonra birkaç beyit daha varsa buna gazel-i müzeyyel adı verilir
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri -Gazel Gazel-i müzeyyellerde mahlas beytinden sonraki beyitlerde genellikle din büyüklerinden bahsedilir. dedim dedi esasına göre yazılan gazellere müracaa gazel adı verilir. Beyitler arası anlam ilişkisi varsa yani bütün beyitler aynı konuya ilişkin olarak yazılmışsa buna yek-ahenk gazel adı verilir. Beş beyitten az hacme sahip olan gazellere na-tamam gazel adı verilir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Gazel 15 beyitten fazla bir hacme sahip olan gazellere mutavvel gazel adı verilir. Bir gazelin söyleniş ve güzellik bakımından özdeş niteliklere sahipse buna yek-avaz gazel adı verilir. Örneğin, bir dizesi Farsça, diğer dizesi aynı veya çok yakın anlamlı olmak üzere Türkçe söylenmişse buna mülemma gazel adı verilir. İki şairin birlikte söyledikleri gazellere müşterek gazel adı verilir.
Gazelle İlgili Önemli örnekler Müselsel Gazel Matla Beyti Bir hüsn dahi bağladı hattın izâr-ı yâr Etrâf-ı bağ hub olur olsa benefşe-zâr.. Makta beyti Ebr-i bahâr hüsndür ol zülf-i müşg-bâr Yağdı izârı bağına hat sanma zihâr
Gazelle İlgili Önemli örnekler Hüsn-i Tahallus Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş Şair bu dizede mahlasını tevriyeli bir şekilde kullandığı için buna hüsn-i tahallus adı verilir. (Bâkî: sonsuz, ebedi/ Bâkî:Şairin kendi ismi. )
10 beyitlik bir gazelin ilk üç beyti aşağıdaki gibidir. Kad-i bülend mi ömri hezâr-sâl midir O la l-i nâb mı ser-çeşme-i zülâl midir Şafak mı şebde ya hattunda rûy-i al midir Subuh sitâresi mi gerdenünde hâl midir Dehen mi nüsha-i hüsnündeki meâl midir Miyan mı mısra-ı kaddündeki hayâl midir
ÇÖZÜM Verilen gazel Nedim e ait olup tamamı 10 beyittir. 10 beyitten ilk üçü matla niteliği taşımaktadır. Yani musarra bir özelliğe sahiptir. Birden fazla musarra nitelik taşıyan beyte sahip bu gazele zü l metali adı verilir.
Slayt- 94 Musammat Gazel Örneği Ey zair-i sahib nefes / hubb-ı sıvadab meyli kes Dünyada kalmaz hiç kes / Allah bes Baki heves Her ten biter bir derd ile / geh germ ile geh serd ile Uğraşmağa bir ferd ile / değmez bu dünya-yı ehas
Slayt- 95- Müraca Gazel Örneği Didüm yüzümi yüzüne didi ki sürme yüzin Didüm tozunı gözüme didi ki sürmedür al Didüm ki kâmetün âfet didi ne toğru haber Didüm ki kaşlarun eğri didi ne eğri hayâl
Âşıkane Gazel Rindâne Gazel Şûhane Gazel Hikemî Gazel Sufiyane Gazel Gazel Türleri
Gazel Türleri Âşıkane Gazel ; aşkın verdiği mutluluğu, sıkıntıyı ve yakarışı anlatan gazellerdir. Rindâne Gazel; içki ve eğlence meclislerini, yaşamdan zevk almayı anlatan gazellerdir. Şûhane Gazel; kadın güzelliğini, aşkın zevklerini anlatan gazellerdir. Hikemi Gazel; ahlakla ilgili öğütler veren öğretici gazellerdir. Sufiyane Gazel ; dini- tasavvufi konuların işlendiği, vahdet-i vücud felsefesini anlatan gazellerdir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Kaside Kastetmek, niyet etmek anlamına gelen kaside belirli bir amaçla yazılan şiir demektir. Kaside Arap edebiyatı kökenli bir nazım biçimidir. Müretteb divanlarda mutlaka bulunması gereken nazım biçimlerinden biridir. Müretteb divanda ilk sırada yer alır. Kasidelerin hacmi genellikle 33-99 beyit şeklinde kabul edilir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Kaside 33 beyitten az hacme sahip kasidelere kaside-i beççe adı verilir. Divanlarda kaside-i beççe olarak gösterilip 60 beyitlik kasideler de vardır. İlk beyte matla ; son beyte makta adı verilir. Birden fazla matla beytine sahip kasidelere tıpkı gazelde olduğu gibi zü l metali adı verilir. Şair kaside içerisinde matla beytini aynen tekrarlara buna tecdid-i matla adı verilir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Kaside Mahlas genellikle makta beytinde son kullanılır. Aruzun iki eşit parçaya bölünebilen kalıplarıyla yazılan kasideler iç kafiyelerle dörtlüklere bölünebiliyorsa bu kasidelere musammat kaside adı verilir. Şairlerinin beğenilen kasidesiyle aynı vezin ve kafiyede yazılan kasidelere nazire adı verilir. Kasidelerin özel ya da genel başlıkları bulunur. Bu başlıklar biçim ve içerik açısından çeşitlilik gösterir.
Eski Türk Edebiyatında Beyitlerle Oluşturulan Nazım Biçimleri Kaside XIV.yüzyıldan Aşık Paşa nın Garibname adlı mesnevisinde yer alan naatlar ve Ahmedi Divanı nda bulunan ürünler kaside türünün Anadolu sahasındaki ilk örnekleridir diyebiliriz. XV.yüzyıldan Şeyhi kaside türünün kurucu isimlerinden kabul edilmektedir. XV.yüzyıldan Ahmed Paşa kaside ustası olarak anılır. Türk şiirindeki en önemli kaside ustası Nefi dir.
Kasidelerin Adlandırılış Biçimleri Nesib bölümünde işlenen konuya göre adlandırılır. Redifine göre adlandırılır. Kafiyeyi oluşturan ses ya da ses grubuna göre adlandırılır. Redifine göre güneş kasidesi, kerem kasidesi, su kasidesi Kafiyesine göre raiyye, elifiyye,lamiyye
a) Nesib b) Tegazzül c) Girizgah d) Methiye d) Fahriye e) Dua Kasidenin İç Mimarisi
Nesib 10-20 beyit arasında bir hacme sahiptir. Şair esas konuya geçmeden önce aşk, kış, şikayet, bahar, savaş, güzel v.b konulara ve tasvirlere yer verir. Eğer giriş bölümünde aşıkane konular anlatılırsa nesib, başka konulara anlatılırsa teşbib adı verilir. Bu bölümlerin en net özelliği tasvir ağırlıklı bir anlatım özelliğine sahip olmasıdır.
Nesib Bölümünde İşlenen Konuya Göre Kasidelerin Adlandırılışı Bahar Bahâriye, rebîiye Kış Şitâiye Yaz Temmuzîye Düğün Sûrîye Bayram Iydiyye Nevruz Nevrûziye At Rahşiye Tahta çıkış Culûsiye
Nesib bölümüne göre kısadır. Girizgah Şair kaside bölümlerinin netlik kazanması için genellikle tek beyit olarak kurgular girizgahı. Bazı araştırmacılara göre nesib ile methiye arasında geçişi sağlayan bir bölüm olarak adlandırılmaktadır.
Kasidenin ana bölümüdür. Methiye Kasideye konu olan memduhun çeşitli özelliklerine dair abartılı bir söylem geliştirilir. Beyit sayısı konuya göre ve şaire göre değişebilir.
Tegazzül Kaside içinde gazel söylemeye tegazzül adı verilir. İçinde gazel bulunmayan kasideye mahdud veya muktedab adı verilir. Tegazzül bölümünün nerede başlayıp nerede bittiği, tecdid-i matlanın yanı sıra kasidedeki konu değişiminden, şairin ilgili bölüme geçtiğini duyurmasından, mahlasına yer vermesinden ya da tegazzül sonunda gazel söylediğini veya başka bir bölüme geçtiğini duyurmasından anlaşılır.
Tegazzül Örneği Sözü çün istimâ ettim o rind-i pâk-meşrebden Bu şiri okuyup oldum bu bezmin bir gazel-hânı İzn olursa bir gazel tarh eyleyim sultanıma Şevk-ı medhinle tegazzül başka bir cevlân olur
Fahriye Şairin kendine dair övgülere yer verdiği bölümdür. Fahriye genellikle methiye bölümlerinden sonra yer alır. Fahriye denilince akla gelen ilk şair Nefi dir. Nefi nin kimi kasideleri tamamen fahriye bölümlerinden oluşmuştur
Dua Memduha ilişkin sağlık, mutluluk, uzun ömür, hükümetinin devamlılığını dileklerin yer aldığı bölümdür. Dua bölümleri 3 veya 4 beyittir. Bu beytin içinde şair dua sözcüğüne yer vererek okuyucuya haber verilmiş olur.
Mesnevi İran edebiyatına ait bir nazım biçimidir. Bütün beyitler kendi içinde uyaklıdır. (aa bb cc ) Bu yapıya sahip ürünlerin Arap edebiyatındaki karşılığı müzdeviçedir. Türkler bu nazım biçimini Fars etkisi ile kullanmaya başlamışlardır.
Mesnevi Divan edebiyatında rağbet gören üç nazım biçiminden biridir. (gazel, kaside, mesnevi) Divan şiirinin en uzun veya en hacimli nazım biçimidir. Genellikle uzun bir yapıya sahip olduğu için aruzun kısa ve düz kalıpları kullanılmıştır. Divan edebiyatında bugünkü anlatmaya dayalı edebi türlere yani öykü ve romana en yakın anlatım özelliğine mesnevide rastlanılır.
Mesnevi Konu bütünlüğü taşıyan nazım biçimlerindendir. Fars kökenli bu nazım biçiminin ilk örnekleri 5.yüzyıla aittir. Türk edebiyatındaki ilk mesnevi ise Kutadgu Bilig dir. (11.yy)
Mesnevinin İç Yapısı Besmele Dibâce(Önsöz) Tevhîd Münâcât Mi râciye (Mi râc-ı Nebî) Medh-i Çihâr-Yâr-ı Güzîn Sebeb-i te lîf Âgâz-ı Dâstân Hâtime
Mesnevinin İç Yapısı Sebeb-i Telif Mesnevinin yazılış sebebinin dile getirildiği bölümdür. Çeviri eserlerde sebeb-i terceme olarak adlandırılır. Özellikle rüyada ya da bir dost meclisinde şiir ustalarının veya dostların tavsiyesi eserlerin yazılış sebebi bağlamında en çok değinilen unsurlardır. Bu bölümde eserin kime ithaf edildiği belirtilir ve bu kişiye dair övgüler dile getirilir.
Mesnevinin İç Yapısı Agaz-ı Dastan Olay örgüsü bulunan tahkiyevi eserlerde görülür. Asıl konunun ele alındığı bölümdür. Âgâz-ı Dâstân, mesnevilerin en hacimli bölümleridir. Âgâz-ı Suhan, Âgâz -ı Kitâb, Hasb-ı Hâl, Vasf-ı Hâl gibi terimler de aynı anlamı karşılamaktadır. Bu bölümde şair gazel ya da gazel bölümlerine yer verebilir.
Mesnevinin İç Yapısı Hatime Son söz olarak değerlendirilebilir. Mesnevinin ana konusunun tamamlandığına işaret eden bölümdür. Mesnevinin ana konusunun tamamlandığına işaret eden bölümdür. Hatime, şu alt bölümlerden oluşur: Allah a hamd u sena / dua Sultana övgü ve saltanatın devamı için dua Şairin eseri ve şairliğiyle övünmesi Tanınmış mesnevi ve şairlerini anma Şairin mesneviye verdiği ad
Hatimenin Alt Bölümleri Hasetçilere ve dikkatsiz müstensihlere yergi Mesnevinin beyit sayısı Mesnevinin yazılışı ile ilgili tarihler Okuyucudan hayır dua isteme Mesnevinin vezni