Ekonomi I 4.Bölüm: Esneklikler Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
2 Esneklikler Daha önce talep edilen miktarı etkileyen bazı etmenleri ve bu etmenlerdeki değişmelerin malın talep edilen miktarını hangi yönde etkilediklerini görmüştük. Bir malın talep edilen miktarının o miktarı belirleyen etmenlerdeki değişmelere karşı ne derece hassas olduğunu talebin fiyat esnekliği ile ölçebiliriz.
3 4.1.Talebin Fiyat Esnekliği Talebin fiyat esnekliği: Talep edilen miktarın fiyattaki değişmelere olan hassasiyetini ifade eder. Ve O ile + arasında bir değer alır. Örneğin, bir malın fiyatı %10 azaldığı zaman talep edilen miktar %15 artmış ise fiyat esnekliği;
4 4.1.Talebin Fiyat Esnekliği Fiyat esnekliğinin mutlak değeri; 1 den büyük ise talep esnektir, 1 e eşit ise talep birim esnekliğe sahiptir, 1 den küçük ise talep esnek değildir. Örnekte, E p = -1,5 =1,5>1 olduğu için talep esnektir.
5 Talep Eğrilerine Göre Fiyat Talep Esnekliği Fiyat (P) D B D A Talep eğrisinin D A ve D B olduğu durumda E p hakkında ne söyleyebiliriz. P 1 =10 P 2 =6 D B D A Q 1 =200 Q A 2=240 Q B 2=360 Miktar (Q)
6 4.1.Talebin Fiyat Esnekliği P 1 =10 TL düzeyinde her iki talep eğrisine göre malın talep edilen miktarı Q 1 =200 olacaktır. Fiyat P 1 =10 TL den P 2 =6 TL ye indiğinde D A eğrisine göre talep edilen miktar Q A 2=240, D B eğrisine göre ise Q B 2=360 birim olacaktır. Fiyatta 4 TL lik azalma D A talep eğrisine göre talep edilen miktarda 40 birimlik, D B eğrisine göre 160 birimlik bir artışa neden olacaktır. Yani D B eğrisi, D B eğrisi ile ifade edilen talebe göre fiyattaki değişmelere karşı çok daha hassastır. Biz buna, D B deki talebin fiyat esnekliği D A daki talebin fiyat esnekliğinden çok daha fazla yüksektir diyoruz.
7 4.1.Talebin Fiyat Esnekliği Talebin fiyat esnekliği, bir talep eğrisi boyunca değişik noktalarda farklı olabilse de, Esnek olmayan talep oldukça dik, Esnek olan talep ise oldukça yatık bir talep eğrisi ile gösterilir. Talep esnekliği 3 farklı durum alır; Esnek talep Birim esnek talep Esnek olmayan talep Sonsuz esneklikte talep Sıfır esneklikte talep
4.1.Talebin Fiyat Esnekliği 8
9 Talebin fiyat esnekliğinin önemi ile ilgili bazı örnekler 1. Tarım ürünlerinde talebin fiyat esnekliği genellikle 1 den küçüktür. Bolluk paradoksu. 2. Petrole olan talep esnek değildir. OPEC, bazen üretici ülkelerin gelirlerini arttırmak amacıyla petrol üretimini azaltmaktadır. 1974 de 3-4 kat fiyat artışları. 3. Sigaraya olan talep esnek değildir. Devlet daha fazla vergi geliri elde etmek için sigaradan aldığı ÖTV yi ara sıra arttırmaktadır. 4. 2001 li yılının sonunda bazı yazar ve iş adamları Türkiye de talebin esnek olduğu bazı ürünlerde (otomobil ve beyaz eşya gibi) KDV indirimleri yapılarak piyasada canlanma olacağını ve gelirlerinde büyük artışlar olmasını talep etmişlerdir. (Sayfa 77-78 ).
10 4.2.Fiyat Esnekliğinin Ölçümü Talebin fiyat esnekliğini aşağıdaki gibi tanımlamıştık. Burada P 1 ve Q 1 ilk (başlangıç) fiyat ve miktarı, P 2 ve Q 2 ise sonraki (yeni) fiyat ve miktarı göstermektedir. E p ise;
Bir örnek 11
4.2.Fiyat Esnekliğinin Ölçümü 12
13 4.2.Fiyat Esnekliğinin Ölçümü Eğer B noktasını ilk durum ve A noktasını da yeni durum olarak ele alırsak, o zaman talebin fiyat esnekliği ne olur?
4.2.Fiyat Esnekliğinin Ölçümü Bu örnekte de görüldüğü gibi, bir talep eğrisi üzerinde iki nokta arasındaki esneklik, hangi noktanın ilk (başlangıç), hangi noktanın da sonraki (yeni) nokta oluşuna göre farklı olmaktadır. Onun için, ekonomistler iki nokta arasındaki esnekliği genellikle, fiyattaki % değişmeyi P 1 ve P 2 değerlerinin ortalamasına, % değişmeyi de Q 1 ve Q 2 değerlerinin ortalamasına göre hesap edip ölçülür. Bu şekilde hesap edilmiş esnekliğe ortalamalarda esneklik veya yay esnekliği denir. 14
15 4.2.Fiyat Esnekliğinin Ölçümü Bunun mutlak değeri 2,4 olup 1 den büyüktür. E p =2,4>1 olduğu için de A ve B noktaları arasında talep esnektir.
16 4.3.Talebin Fiyat Esnekliği ve Toplam Hasılat Şimdi talebin fiyat esnekliği ile satışlardan elde edilen toplam hasılat (gelir) arasındaki ilişkiyi inceleyelim. Toplam Hasılat (TR) =P Q TR =Toplam hasılat P =Fiyat Q =Satılan mal miktarı Bir malın fiyatı ile toplam hasılat arasındaki ilişki, talebin fiyat esnekliğine bağlıdır. Bu iki değişken arasında 3 farklı ilişki vardır.
17 1.Talep Esnek Olduğunda Toplam Hasılat ve Fiyat Talep esnek olduğunda, bir malın fiyatı azalırsa toplam hasılat artar, malın fiyatı artarsa toplam hasılat azalır. Şekil 4.4 de görüldüğü gibi, A ve B noktaları arasında talep esnektir ve fiyat azalınca toplam hasılat artmaktadır. TR 1 =P 1 Q 1 = 20 25 =500 TL TR 2 =P 2 Q 2 = 15 60 =900 TL TR 2 >TR 1 fiyat azalınca toplam hasılat arttı.
18 1.Talep Esnek Olduğunda Toplam Hasılat ve Fiyat
19 2.Talep Birim Esnek Olduğunda Toplam Hasılat ve Fiyat Talep birim esnek olduğunda, bir malın fiyatının azalması veya artması toplam hasılatı etkilemez. Toplam hasılat aynı kalır. TR 1 =P 1 Q 1 = 30 30 =900 TL TR 2 =P 2 Q 2 = 15 60 =900 TL TR 2 =TR 1 (fiyatın değişmesi toplam hasılatı etkilemedi)
20 2.Talep Birim Esnek Olduğunda Toplam Hasılat ve Fiyat
21 3.Talep Esnek Olmadığında Toplam Hasılat ve Fiyat Talep esnek olmadığında, bir malın fiyatı artarsa toplam hasılat da artar, malın fiyatı azalırsa toplam hasılat da azalır. TR1=P1 Q1 = 10 50 =500 TL TR2=P2 Q2 = 25 40 =1000 TL TR2>TR1 (fiyatı artınca toplam hasılat da arttı)
22 3.Talep Esnek Olmadığında Toplam Hasılat ve Fiyat Bir piyasada talep esnek değilse ve firmalar satışlarından elde edilecek toplam gelirin artmasını istiyorlarsa, piyasada fiyatın artması firmaların çıkarlarına uygundur.
23 4.4.Talebin Fiyat Esnekliğini Neler Belirler? Bir malın veya hizmetin fiyat esnekliklerini etkileyen 3 önemli etken vardır. 1)İkame edilebilir mal veya hizmetlerin olup olmaması 2)Bir mal veya hizmet için bütçeden ayrılan paranın bütçedeki payı 3)Fiyat değişmesinden sonra geçen zaman süreci
1.İkame edilebilir mallar veya hizmetlerin olup olmaması Bir mal veya hizmet için ikame edilebilir mal veya hizmetler varsa ve bunlar ne derece kolay ikama edilebilirse, o mal veya hizmetin esnekliği o derece fazla olur. Petrol örneği.. Malın geniş bir mal grubunu mu, yoksa tek bir malı mı ifade ettiği esneklik açısından önemlidir. Mal grubu olarak gıda grubunun ikame edilebilir bir mal grubu olmadığından esneklikleri genelde düşüktür. Ama tek bir gıda ürünü olarak ele alınırsa, bu ürünlere olan talebin esnekliği nispeten daha yüksek olabilir. 24
25 2.Bir mal veya hizmet için ayrılan paranın bütçedeki payı Bir mal veya hizmet için tüketicilerin ayırdığı paranın bütçelerindeki payı ne kadar az olursa, o malın fiyatındaki değişmeler tüketicilerin bütçesini o derecede az etkiler. Örneğin, karabiberin fiyatı iki katına çıksa, tüketicilerin talep edeceği karabiber miktarı fazla azalmaz. Bu duruma önemsizliğin önemi (The importance of being unimportant) denir.
26 3.Fiyat değişmesinden sonra geçen zaman süresi Fiyat değişmesinden sonra geçen zaman ne kadar uzun olursa, talep de o derece esnek olur. Zaman esneklik üzerindeki etkisini anlamak için kısa dönem talep ve uzun dönem talep ayrımı yapılabilir. Uzun dönem talep esnekliği kısa dönem talep esnekliğinden daha büyüktür. Çünkü kısa dönemde tüketiciler henüz rakip malları ikame etme girişiminde bulunmadıkları bir dönemdir.
Örnek: Fındığa olan talep esnek midir? 27
28 Örnek: Fındığa olan talep esnek midir? Dünya fındık üretiminin yaklaşık olarak %78 i (825 bin / 1065 bin * 100-2008 yılı-) Türkiye tarafından gerçekleştirilmektedir. Türkiye de pek çok aile geçimini fındık üretiminden sağlamaktadır. Fındık fiyatlarının arttırılması mı, yoksa azaltılması mı fındık üreticilerinin ve dolayısıyla Türkiye nin lehinedir? Cevap fındığın fiyat esnekliğine bağlıdır. Fındığa olan talep esnek ise fiyatı yükseltmemek, esnek değil ise fiyatı yükseltmek uygun bir politikadır. Köşe yazıları okunabilir..
29 4.5.Diğer Talep Esneklikleri Fiyat talep esnekliği dışında diğer önemli iki esneklikte Talebin gelir esnekliği Talebin çapraz esnekliğidir.
30 Talebin Gelir Esnekliği Talebin gelir esnekliği bir malın talep edilen miktarının gelirdeki değişmelere olan hassasiyetini ifade eder Bir mala duyulan ihtiyaç ne kadar fazla ise o malın gelir esnekliği o derece küçüktür. Gıda, gazete, deterjanlar ve sigara gibi.. Otomobil, beyaz eşya ve mobilya gibi mallarda gelir esnekliği genelde 1 den büyüktür.
31 Malların gelir esnekliklerine göre gruplandırılması
32 Talebin gelir esnekliğine dair bir çalışma sonucu
33 Talebin Çapraz Esnekliği Bir malın talep edilen miktarının ilişkili bir malın fiyatındaki değişmelere karşı hassasiyeti talebin çapraz elastikiyetini ifade eder; Exz>0 ise, o zaman X ve Z malları ikame mallardır Exz<0 ise, o zaman X ve Z malları tamamlayıcı mallardır. Exz=0 ise, iki mal arasında bir ilişki yok demektir
34 4.6.Arzın Fiyat Esnekliği Arzın fiyat esnekliği: Arz edilen miktarın malın fiyatındaki değişmeye karşı olan hassasiyetini ifade eder. Ceteris Paribus, arz edilen miktar ile fiyat arasında pozitif bir ilişki olduğundan arzın fiyat esnekliği pozitif bir değere sahip olacaktır. Talebin fiyat esnekliğinde olduğu gibi arzın fiyat esnekliğinde de beş çeşit esneklik vardır.
35 4.7.Arzın Fiyat Esnekliğini Neler Belirler? 4 önemli etken vardır. Üretiminde ikame edilebilir mallar olup olmaması Malın dayanıklı bir mal olup olmaması Üretilen mal miktarı arttıkça maliyetler nasıl değiştiği Zaman
36 1.Üretimde ikame edilebilir mal olup olmaması Üretimde ikame edilebilir mal varsa arz esnek olacak, yoksa esnek olmayacaktır. Örneğin, Çukurova bölgesinde çiftçiler pamuk, mısır, buğday, karpuz üretmektedirler. Bu ürünlerden birinin fiyatı diğerlerine göre arttığı zaman, yeni üretim sezonunda fiyatı artan ürünün daha fazla ekilmesi beklenir.
37 2.Malın dayanıklı bir mal olup olmaması Bir malın dayanıklı mal olup olmaması arzın fiyat esnekliğini etkiler. Sebze ve meyve gibi dayanıksız tarımsal ürünlerin saklanması zor olduğu için bunların arzları esnek değildir. Öte yandan, otomobil, beyaz eşya ve mobilya gibi saklanabilecek malların arzları daha esnektir.
38 3.Üretilen mal miktarı arttıkça maliyetlerin nasıl değiştiği Üretim arttıkça üretim maliyetleri fazla artmıyorsa arz esnek olacak, üretim arttıkça üretim maliyetleri önemli derecede artıyor ise arz esnek olmayacaktır. Ayrıntılar 7 ve 8. bölümde..
39 4.Zaman Arz esnekliği, kısa dönemde uzun döneme göre daha düşüktür. Çünkü kısa dönemde fiyattaki değişikliklere kolayca ayak uyduramaz. Fiyat P1=100 den P2=200 e çıkınca kısa dönemde arz edilen miktardaki artış 50-40=10 birim, uzun dönemdeki artış ise 70-40=30 birim olup daha fazladır.
40 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net