T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ ARAŞTIRMA FONU PROJE SONUÇ RAPORU (NO: 2000/3-1)

T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ ARAŞTIRMA FONU PROJE SONUÇ RAPORU (NO: 2000/3-1) KUZU BESİSİ RASYONLARINDA PAMUK TOHUMU KÜSPESİ (PTK) YERİNE DEĞİŞİK DÜZEYLERDE ÜRE KULLANILMASININ BESİ PERFORMANSI ve BAZI KAN METABOLİTLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Doç. Dr. Durmuş ÖZTÜRK Aralık - 2000 Kahramanmaraş

ÖZET Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde yürütülen bu çalışmada; karma yeme pamuk tohumu küspesi yerine üre ilavesinin İvesi kuzularda besi performansı, kesim ve karkas özellikleri ile bazı kan metabolitlerine etkisi araştırılmıştır. Tesadüf parselleri deneme deseninde kurulan besi denemesinde her grupta 8 baş olmak üzere toplam 32 kuzu baş İvesi kuzu beslenmiştir. 12-14 haftalık yaşta Ceylanpınar Tarım işletmesinden getirilen 18-20 kg canlı ağırlığındaki kuzular alüminyum yemlik ve plastik sulukları olan 0.9 x 1.3 m boyutlarında demirden yapılmış bireysel bölmelerde barındırılan hayvanlara dememe karma yemleri ile ad-libutum olarak iyi kalite yonca kesi de 100 g/gün olarak verilmiştir. Kuzuların canlı ağırlık artışları ve yem tüketimleri 14 günlük dönemlerde (4 dönem) bireysel olarak saptanmış ve besi 56 gün sürmüştür. Toplam 56 gün süren besi süresi sonunda, ortalama canlı ağırlık artışları kontrol grubunda (1. Grup); 12.01 kg, % 1 üreli yemle beslenen grupta (2. Grup); 10.51 kg, % 1.5 üreli yemle beslenen grupta (3. Grup); 10.72 kg, % 2 üreli yemle beslenen grupta (4. Grup); 10.05 kg olarak tespit edilmiş ve canlı ağırlıklar arasında istatistiki farklılık bulunmamıştır (P>0.05). Besi süresince toplam yem tüketimi en yüksek düzeyde kontrol grubunda (71.51 kg) saptanmış ve gruplar arası farklılıklar istatistiki yönden önemli bulunmuştur (P<0.05). Besi öncesinde yapılan kan analizlerinde grupların üre, kreatin ve toplam protein değerleri arasında istatistiki bir farklılık bulunmazken (P>0.05) besinin 40. günü yapılan kan analizlerinde ise en yüksek üre değeri kontrol grubunda (71.33 mg/dl) saptanmış ve grupların üre düzeylerinin birbirlerinden istatistiki olarak farklı olduğu (p<0.05) saptanmıştır. Ancak bu dönemde kreatin ve toplam protein bakımından gruplar arasında bir farklılık bulunmamıştır (P>0.05). Anahtar Kelimeler: Kuzu besisi, üre, pamuk tohumu küspesi, kan paremetreleri THE EFFECTS OF USING UREA IN LAMB S DIETS INSTEAD OF COTTON SEED CAKE ON THE PERFORMANCE, CARCASS CHARESTERISTICS AND SOME BLOOD PARAMETRES OF LAMBS ABSTRACT This research was conducted to determine the effects of using urea instead of cotton seed cake on the performance, carcass characteristics and some blood parameters such as urea, creatinine and serum protein in growing Awasi lambs. 32 lambs (12-14 age of week18-20 kg) and 4 different diets were used in the experiment. All animals were individually penned and given diets as ad-libitum during the fattening period which was lasted 56 days. The diets contained Group1(control): none urea Group 2: 1 % urea, Group 3: 1.5 % urea and Group 4: 2 % urea. All animal were also given 100 g /day alfalfa hay. Daily live weight gain and feed consumption of kids were calculated individually every 14 days period during the fattening period. Total live weight gain in 56 days fattening period for groups were found as Group 1:12,01 kg, Group 2: 10.51 kg, Group 3: 10.72 kg and Group 4:10.05 kg. Total feed consumption were Group 1:71,51 kg, Group 2: 67,50 kg, Group 3: 64,76 kg and Group 4:60,57 kg, and feed conversion efficiency for diets were Group 1:6,06 kg, Group 2: 6,68 kg, Group 3: 6,20 kg and Group 4:6,16 kg. There was no differences between total liveweight gain(p>0.05). Diets significantly effected feed consumption (P<0.05). For blood parameters there were no differences before the fattening period (P>0.05). The highest urea level (71,33 mg/dl) was found in the control group at 40 Th. day of the fattening period and diet significantly effected blood urea levels((p<0.05), on the other hand, diet did not significantly effected total protein and creatinine level. Key Words: lamb fattening. urea, cotton seed cake, blood parameters 2

1. GİRİŞ Ülkeler farklı ekonomik, doğal koşullar ile kültürel alışkanlıklar nedeniyle hayvansal protein gereksinimlerini değişik kaynaklardan karşılamaktadırlar. Ülkemizde bu kaynakların başında koyun, sığır ve keçi gelmektedir. Öte yandan Türkiye genelinde tüm büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı bakımından son yıllarda çeşitli nedenlerle gözlenen sayısal azalma, koyun populasyonu için de geçerli olup, 1976 yılında 45.174.340 baş olan koyun sayısı 1996 yılı itibariyle 33.791.000 başa düşmüş olmasına karşın hayvancılık ekonomisi içerisinde önem ve değerini sürdürmektedir. Ülkemizde gerek nüfusun hızlı artışı ve gerekse hızlı şehirleşme olgusu ve yaşam standartlarındaki artışlar, hayvansal ürünlere olan talebi giderek artırmaktadır. Mera ve otlakların yetersiz ve kalitesiz oluşu, ülke koşullarına uygun yem bitkilerinin üretilmesindeki yetersizlik; üretimin, hayvan sayısını artırmaktan ziyade, birim hayvan başına verim düzeylerini artırmakla sağlanabileceği gerçeğini ortaya koymaktadır. Bu konuda, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde göçer küçükbaş hayvancılığın büyük ölçüde terkedilmeye başlanılması da entansif hayvancılığa yönelinmesi gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Türkiye de 1996 yılı itibariyle 33.791.000 baş koyun mevcut olduğu ve bunlardan her yıl 9.220.412 baş kuzu elde edildiği, ancak erken kuzu kesimi sonucu ülkemizin önemli gelir kayıplarına uğratıldığı, oysaki bu kaybın önlenebilmesi için söz konusu kuzuların 35-40 kg canlı ağırlığa kadar ve entansif düzeyde beslenmek suretiyle verimlerinin artırılmasının ve söz konusu ekonomik kayıpların önlenmesinin mümkün olabileceği belirtilmektedir (Anonim, 1996). Günümüzde hayvancılık işletmelerinin tümünde olduğu gibi kuzu besisi yapılan işletmelerde de yem giderleri en büyük paya sahiptir. Bunların içerisinde ise özellikle protein kaynağı yem hammaddelerinin ülkemizde yeterli miktarda üretilememesi ve ayrıca fiyatlarının da yüksek olmasından dolayı daha bol ve ucuz fiyatlarda bulunabilen protein kaynaklarına gereksinim duyulmaktadır. Bu amaçla tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de pek çok araştırmacı üre vb. gibi protein tabiatında olmayan (PON) nitrojenli bileşiklerden yararlanma olanakları üzerinde durmaktadırlar. Öte yandan ruminantlar sindirim sisteminin özelliği sayesinde düşük kaliteli proteinlerden ve üre gibi protein olmayan bileşiklerden vücut proteinlerini sentezleyebilmektedirler. PON bileşiklerinden üre rumende hidrolize olarak amonyağa dönüşmekte; sonuçta amonyak rumende mikrobiyal protein sentezinde kullanılabildiği gibi, bir kısmı ise rumen duvarlarından emilerek kana geçmekte ve karaciğerde yeniden üreye dönüşmektedir. Amonyağın bir kısmı kan yoluyla tekrar rumene gelirken bir kısmı da idrarla dışarı atılmaktadır. Üre kuzu besisinde protein kaynağı olarak kullanılan yağlı tohum küspelerinin yerine geçebilecek en ucuz azot kaynağıdır. Bu kaynağın devreye sokulmasıyla zaman zaman zor bulunan ve pahalı olan protein kaynağı yem hammaddelerinden tasarruf sağlanarak rasyonel bir kuzu besisi yapılabilir (Öztürkcan, 1988). Ruminantlar üzerinde yapılan çalışmalarda hayvanlara üre yedirilmesi rumen sıvısı metabolitlerinden rumen ph, Amonyak Azotu (NH 3 N), Toplam Uçucu Yağ Asitlerini (TUYA) artırdığı saptanmıştır (Büyükşahin, 1992). Bu araştırmada, entansif kuzu besi rasyonlarında protein kaynağı olarak kullanılan pamuk tohumu küspesi yerine değişik düzeylerde katılan ürenin besi performansı, karkas özellikleri ve bazı kan metabolitleri üzerine etkisi incelenmiştir. 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Huston ve Shelton (1971) tarafından yapılan bir çalışmada ağırlıklı olarak pamuk tohumu küspesi, soya fasulyesi küspesi, kan unu, hidrolize edilmiş tüy unu ve üreden oluşan rasyonların kuzularda canlı ağırlık artışı ve rasyonun sindirilebilirliği üzerine olan etkisi incelenmiştir. Temel olarak pamuk tohumu küspesi ve soya fasulyesi küspesinden oluşan rasyonları tüketen kuzuların canlı ağırlık artışları arasında istatistiki farklılık bulunmamış, ancak soya fasulyesi küspesinin canlı ağırlık artışı üzerinde daha etkili olduğı bildirilmiştir. Ayrıca üreli rasyonları tüketen kuzuların canlı ağırlık artışı pamuk tohumu veya soya fasulyesi küspesini içeren rasyonları tüketen kuzuların canlı ağırlık artışından farklı bulunmamıştır. Bhattacharya ve Pervez (1973) tarafından İvesi koyunlarında yapılan besi denemesinin ilkinde % 50 buğday samanı veya arpa kuru otu içeren rasyonlara % 0, % 1 ve % 2 düzeyinde üre eklenmiştir. Ayrıca protein kaynağı olarak sadece soya fasulyesi küspesinin bulunduğu iki kontrol rasyonu oluşturulmuş ve kullanılacak tüm rasyonların izonitrojenik ve izokalorik olmasına özen gösterilmiştir. Araştırmacılar rasyondaki üre düzeyinin artışının kan ve ruminal amonyak konsantrasyonunu artırırken rumen ph sını düşürdüğünü, kan glukoz ve ruminal uçuçu yağ asitleri düzeyinin üre uygulamasından etkilenmediğini ifade etmişlerdir. İkinci çalışmada ise düşük kalitedeki kaba yemlerden oluşan rasyonlara üre ilavesinin büyüme dönemindeki kuzularda performans ve karkas kalitesi üzerine olan etkisi incelenmiştir. 90 günlük besi dönemi sonunda % 1.5 üre eklenen rasyonu tüketen grupla soya fasulyesi küspesi içeren rasyonu tüketen kontrol grubunun günlük canlı ağırlık artışı ve karkas kalitesi arasında istatistiki farklılık bulunmamıştır. Üreli rasyonların besi kuzularında canlı ağırlık artışı ve karkas kalitesine olan etkilerinin incelendiği bir çalışmada deneme gruplarına % 1.5 ve % 2 üre içeren rasyonlar verilmiştir. Grupların deneme sonu canlı ağırlıkları üresiz rasyonla beslenen kontrol grubunda 38.6 kg, % 1.5 üre içeren rasyonla beslenen grupta 40.4 kg ve % 2 üre içeren rasyonla beslenen grupta 39.8 kg olarak tespit edilmiştir. Araştırma sonunda üresiz kontrol grubu ve üreli deneme gruplarında canlı ağırlık artışı ve karkas özellikleri bakımından istatistiki önemli bir farklılık saptanmamıştır (Öztan, 1973). Erdinç (1979) yaptığı bir çalışmada üre değerlendirilmesi bakımından rasyonlara katılan kükürtün kuzularda canlı ağırlık artışına, yem değerlendirme sayısına, besin maddelerinin sindirim oranına, kan ve rumen metabolitlerine etkisini araştırmıştır. Çalışma kontrol grubu dışında 3 deneme grubunda yürütülmüş ve % 3 üre içeren rasyonlarda azot:kükürt oranı (N:S) 20:1, 10:1 ve 5:1 kükürt içerecek şekilde deneme gruplarına % 0.45, % 0.90 ve % 1.80 oranında sodyum sülfat katılmıştır. Çalışma sonucunda kükürt miktarı ile canlı ağırlık arasında doğru orantının bulunduğu ve kan ile rumen sıvısı metabolitleri üzerinde kükürtün önemli bir etkisinin olduğu tespit edilmiştir. Diğer yandan kan plazması ve rumen sıvısında kükürt içeren serbest amino asitlerden metiyonin ve sistin düzeylerinin deneme gruplarında kontrol grubuna göre daha yüksek olduğu ifade edilmiştir. Bass ve ark. (1980) soya fasulyesi küspesi, yulaf, kristalize üre ve üre (mineral ve vitamin karması ile desteklenmiş) içeren rasyonların iki farklı koyun ırkında canlı ağırlık ve kandaki kalsiyum ile fosfor düzeyi üzerine etkisini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda değişik protein kaynakları içeren rasyonların besi performansı ve karkas özelliklerini etkilemediği saptanmıştır. Gürocak (1980), Akkaraman tokluları ile yaptıkları bir çalışmada 1 kontrol, 1 negatif kontrol ve 7 deneme grubu oluşturmuşlar ve deneme gruplarına ait rasyonlarda bulunan soya küspesi düzeyini % 25, % 50, % 75 ve % 100 azaltarak üre ve amonyum sülfat proteinini ikame etmişlerdir. Deneme gruplarında rasyonlara % 2 düzeyinde katılan ürenin hayvanların sağlığına olumsuz bir etkisi görülmemiş ve gerek canlı ağırlık artışı, gerekse yem değerlendirme sayıları bakımından % 1.0 üreli grup en iyi sonucu vermiştir. Tuncer (1981) sütten kesilmiş merinos kuzularında pamuk tohumu yerine değişik düzeylerde rasyona katılan üre ve amonyum sülfatın besi performansı, karkas özellikleri ile 4

kan ve rumen sıvısı üzerine etkilerini incelemiştir. Araştırmada deneme gruplarına % 1 ve % 2 üre ile % 2.2 ve % 4.4 amonyum sülfat içeren rasyonlar verilmiştir. Besi performansı ve karkas özellikleri ile ilgili en iyi sonuçlar % 1 ve % 2 üre içeren rasyonlarla beslenen deneme gruplarında tespit edilmiş, ayrıca kontrol grubunda kan plazması total aminoasit miktarı deneme gruplarına nazaran daha düşük, rumen sıvısında total uçuçu yağ asitleri ise deneme gruplarına nazaran daha yüksek bulunmuştur. Araştırmacı 3 aylık yaştaki kuzu rasyonlarına % 1-2 oranlarında katılacak olan ürenin protein kaynağı olarak değerlendirilebileceğini belirtmiştir. Deniz (1988), yaptığı bir çalışmada pamuk tohumu küspesi ham protein içeriğinin değişik oranları veya tamamı yerine üre kullanılmasının ruminantlarda besi performansı, karkas özellikleri, et kalitesi ve kanın yapısı üzerine etkisini incelemiştir. En yüksek günlük ortalama canlı ağırlık artışı % 1 üre içeren grupta tespit edilmiş ancak deneme gruplarının günlük ortalama canlı ağırlık artışları arasında istatistiki farklılık bulunmamıştır. Deneme süresince en yüksek günlük ortalama yem tüketimi negatif kontrol grubunda saptanmış bu grubu sırasıyla kontrol grubu, % 1 üre içeren rasyonu tüketen grup, % 2 üre içeren rasyonu tüketen grup ve % 3 üre içeren rasyonu tüketen grup izlemiştir. Önemli protein kaynaklarından olan pamuk tohumu küspesi, ayçiçeği tohumu küspesi, soya fasulyesi küspesi, et ve balık unu, dünyada pahalı ve kıt bulunan yem ham maddelerini oluşturmaktadır. Ancak bu nedenle ruminantların beslenmesinde protein niteliğinde olmayan bazı nitrojenli sentetik bileşikler (NPN), rasyon protein gereksiniminin değişik oranları veya tamamı yerine kullanılabilmektedir. NPN bileşiklerinin kullanımına başlıca etken, ekonomik nedenlerdir. Bir kg NPN bileşiğinin sağladığı protein miktarı, yaklaşık 5-6 kg bitkisel protein kaynağının içerdiği protein miktarı kadar olmaktadır. Örneğin pamuk tohumu küspesinin ham protein düzeyi % 41-44; ürenin protein ekivalenti ise % 260-280 olduğu düşünülürse, NPN kaynaklarının ne denli ekonomik anlam ve değer taşıdığı ortaya çıkmaktadır (Deniz 1989). Yurtman ve Işık (1992), tarafından yapılan çalışmada kuzu rasyonlarında pamuk tohumu küspesi yerine çeşitli düzeylerde üre kullanılmasının canlı ağırlık ve yem değerlendirme sayısı üzerine etkisini incelenmiştir. Araştırma sonunda % 0.5, % 1, % 1.5 ve % 2 düzeyinde üre içeren rasyonla beslenen muamele gruplarıyla üresiz rasyonu tüketen kontrol grubunun canlı ağırlık ve yem değerlendirme sayısı bakımından istatistiki olarak bir farklılığın bulunmadığı tespit edilmiştir. Karabulut ve Filya (1994) yaklaşık % 8.5 kadar üre içeren saflaştırılmış rasyonlarla beslenen kuzuların performansının yüksek düzeyde protein, peynir suyu ve % 1.71 üre içeren rasyonla beslenen gruba eşdeğer ve hatta üzerinde olduğunu bildirmişlerdir. Karabulut ve Filya (1994) kuzu besisinde üre kullanılmasının yağlı tohum küspeleri düzeyinde performans sağlayamayacağını ifade etmişlerdir. 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Materyal 2.1.1. Hayvan Materyali Kuzu besisi rasyonlarında PTK yerine değişik düzeylerde üre kullanımının besi performansı, karkas özellikleri, bazı rumen sıvısı ile kan metabolitlerine etkisi konulu araştırma projesinde kullanılan 12-14 haftalık yaştaki 32 baş İvesi kuzuları Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) Ceylanpınar Tarım İşletmesi Müdürlüğünden sağlanmıştır. 2.1.2. Yem Materyali Araştırmada biri kontrol olmak üzere izonitrojenik ve izokalorik 4 farklı rasyon kullanılmıştır. Kontrol grubu (I. Grup) rasyonda protein kaynağı olarak PTK ne yer verilmiş; deneme gruplarında ise PTK nın yerine sırasıyla % 1 (2. Grup), % 1.5 (3. Grup) ve % 2 (4. Grup) düzeylerinde üre ikame edilmiştir. Diğer bir ifade ile 3. grupta PTK nın tamamı yerini % 2 üreye bırakmıştır. Yapıları Çizelge 1 de verilmiş olan yem karmaları özel sektöre ait yem 5

fabrikasında hazırlanmıştır. Deneme rasyonlarının enerji içerikleri, denemede kullanılan yem hammaddelerinin enerji içeriklerinin literatür verilerinden yararlanılarak Sauvant ve ark. nın (1987) bildirişlerine göre hesaplanmıştır. 2.2. Yöntem Araştırma, tesadüf parselleri deneme deseninde ve 4 grup olarak oluşturulmuştur. Her grupta 8 kuzu olmak üzere toplam 32 kuzu besiye tabi tutulmuştur. Kuzular alüminyum yemlik ve plastik sulukları olan 0.9x1.3 m boyutlarında demirden yapılmış bireysel bölmelerde barındırılmıştır. Çizelge 1. Araştırmada Kullanılan Yoğun Yem Karmalarının Yapısı, % Hammadde 1. Grup 2. Grup 3. Grup 4. Grup Arpa 78.2 86.62 91.02 95.32 PTK-41 19 9.6 4.8 - Üre - 1 1.5 2 Kireçtaşı 1.6 1.4 1.3 1.2 DCP18-24 0.1 0.1 0.1 0.2 Tuz 1 1 1 1 Vit-Min Karm. 0.1 0.1 0.1 0.1 Kükürt 0 0.18 0.18 0.18 Toplam 100 100 100 100 % KM 88.06 88.01 88.07 88.22 ME (Kcal/kg) 2685 2680.7 2681 2681.3 % HP 16.78 16.71 16.66 16.61 % HS 7.16 6.45 6.09 5.73 % HY 1.85 1.88 1.89 1.91 % HK 5.79 5.25 4.92 4.60 % P 0.46 0.40 0.37 0.36 % Ca 0.71 0.63 0.58 0.57 % Na 0.41 0.41 0.41 0.41 2.3. Denemenin Yürütülüşü TİGEM Ceylanpınar Tarım İşletmesi şartlarından araştırmanın yapılacağı KSÜ Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliğine getirilen kuzular koruma altına alınarak internal ve external parazitlere karşı ilaçlanıp her birine kulak numarası takılmıştır. Deneme kuzuları rasyonel besleme şartlarına geçişte ad-libutum düzeyde kıyılmış, iyi kalitedeki kuru ot yanında, başlangıçta günde 100 g olarak verilen yoğun yem karması miktarı her geçen gün giderek artırılarak 10. günde ad - libutum düzeyde tüketilebilecek düzeye getirilmiştir. Daha sonra hazırlanan üreli rasyonlar ile hayvanlar yine aynı yöntemle 15 gün içerisinde ad libutum düzeyde deneme yemlerine alıştırılmıştır. Süre sonunda üç gün üst üste sabahları aç karnına tartılan hayvanlar ortalama ağırlıklarına göre gruplara rastgele dağıtılmıştır. Son yapılan tartımların ortalaması hayvanların deneme başı canlı ağırlıkları olarak alınmıştır. Denemede kullanılacak % 1, % 1.5 ve % 2.0 düzeyinde üre içeren rasyonların hazırlanmasında kontrol rasyonu ham protein içeriği esas alınmıştır. Bu nedenle, rasyonların protein düzeylerinin kontrol grubu rasyonundaki protein düzeyinde olmasını sağlamak için, PTK yerine üre ikame edilmiştir. Araştırmada bireysel yemleme uygulanmış; deneme süresince yoğun yem karmaları ve içme suyu ad libutum olarak, kuru ot ise hayvanlara 100 g/gün olarak verilmiştir. Besi süresince hayvanlar 14 günde bir sabahları aç karnına tartılmış, ayrıca tartı günleri o periyotta tüketilen yoğun yem miktarları saptanmıştır. 56. gün sonunda hayvanlar 6

denemeden çıkartılmıştır. Besi sonunda her gruptan ortalamaya en yakın ağırlıkta üçer hayvan kesim ve karkas özellikleri araştırılmak üzere kesilmiştir. Bunun dışında, ilki adaptasyon dönemi öncesi, diğeri 40. günde olmak üzere gruplarda her seferinde üçer hayvandan olmak üzere alınan kan örneklerinde kreatin, toplam protein ve kan üre nitrojeni araştırılmıştır. 2.4. Kesim ve Bazı Kesim Artıklarına İlişkin Özellikler 2.2.2.1. Kesim Öncesi Ağırlığı Grupları oluşturulan hayvanların, 24 saat aç ve susuz bırakılmasından sonra saptanan bireysel ağırlığıdır. 2.2.2.2. Sıcak Karkas Ağırlığı Kesilen hayvanların yüzülüp baş, deri, 4 bacak, testis ve iç organlarından ayrıldıktan sonra; böbrek ve leğen yağları dahil sıcak gövde ağırlığıdır. 2.2.2.3. Soğuk Karkas Ağırlığı Karkasın soğuk hava deposunda + 4 0 C de 24 saat bekletilmesinden sonraki ağırlığıdır. 2.2.2.4. Randıman Soğuk karkas ağırlığının kesimhane ağırlığına olan yüzde oranıdır. 2.2.2.5. Deri Ağırlığı Başın ve 4 bacağın ayrılmasından sonra geri kalan gövdenin yüzülmesi ile elde edilen derinin ağırlığıdır. 2.2.2.6. Dört Bacak Ağırlığı Kesimden sonra elde edilen 4 bacağın ağırlığıdır. 2.2.2.7. Baş Ağırlığı Kesimden sonra elde edilen başın ağırlığıdır. 2.2.2.8. Böbrek ve Leğen Yağları Ağırlığı 24 saat soğutulmuş karkasta böbrek çevresi ile leğen boşluğundaki yağların ağırlığıdır. 2.2.2.9. Çeşitli Karkas Parça Ağırlıkları Gruplarda karkas özellikleri araştırılmak üzere kesilen hayvanlarda baş, çiğer, boyun, omuz, kol, sırt-bel, etek, but, ağırlıkları saptanmıştır. 2.2.2.10. Kan Analizleri Gruplarda her seferinde üçer hayvandan olmak üzere alınan kan örnekleri kreatin, toplam protein ve kan üre bakımından incelenmiştir. 2.5. İstatistik Analizler Gruplarda araştırılan özelliklerin istatistiksel yönden değerlendirilmesi, Düzgüneş ve ark. (1993) tarafından bildirilen yöntemlere göre SAS paket programı (Anonim, 1985) kullanılarak yapılmıştır. 7

4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Besi süresince 14 günlük periyotlarla saptanan canlı ağırlıklar (CA, kg), besi süresi sonunda toplam canlı ağırlık artışları (TCAA, kg) ve besi süresince günlük canlı ağırlık artışları (GCAA, g), toplam karma yem tüketimi (TYT) ile 1 kg canlı ağırlık artışı için karma yem tüketimleri (kg) Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Besi Süresince Gruplarda Saptanan Canlı Ağırlıklar, Besi Sonunda Toplam Canlı Ağırlık Artışı ve Besi Süresince Günlük Canlı Ağırlık Artışı, Toplam Karma Yem Tüketimi ile 1 kg Canlı Ağırlık Artışı İçin Karma Yem Tüketimi GRUPLAR 1. Grup 2. Grup 3. Grup 4. Grup P Besi Başı C. A. (kg) 23.81±0.85 a 23.39±1.03 a 23.84±0.78 a 23.78±0.66 a 0.9785 14. Gün C. A. (kg) 27.51±0.62 a 25.11±1.18 a 26.68±078 a 26.71±0.40 a 0.2152 28. Gün C. A. (kg) 30.21±0.55 a 28.79±1.12 a 28.68±1.00 a 29.29±0.31 a 0.4897 42. Gün C. A. (kg) 32.65±0.82 a 29.84±1.29 b 30.76±0.72 ab 30.74±0.51 ab 0.1511 56. Gün C. A. (kg) 35.82±0.77 a 33.90±1.48 a 34.69±1.15 a 33.83±0.68 a 0.4823 TCAA (kg) 12.01±0.80 a 10.51±1.01 a 10.72±0.79 a 10.05±0.79 a 0.3868 GCAA (g) 214.51±14.22 a 187.67±17.96 a 191.45±14.03 a 179.46±14.10 a 0.3868 TYT (kg) 71.51±2.65 a 67.50±2.39 ab 64.76±1.91 b 60.57±2.41 b 0.0192 Besi Süresince 1 6.06±0.32 a 6.68±0.49 a 6.20±0.41 a 6.16±0.28 a 0.6637 kg C. A. Artışı İçin Yem Tüketimi Çizelge 2 nin incelenmesinden de görüleceği üzere araştırmada 56 gün süren besi sonunda gruplar arasında en yüksek canlı ağırlığa 1. Grup ulaşmış (35.82 kg) bu grubu sırasıyla 3. Grup (34.69 kg), % 2. Grup (33.90 kg) ve 4. Grup (33.83) izlemiştir. Grupların besi sonu canlı ağırlıkları arasında istatistiki farklılık bulunmamıştır (P>0.05). Rasyon üre miktarındaki artışa bağlı olarak canlı ağırlıktaki azalmanın, ürenin rumende hidrolizi sonucu oluşan amonyağın organizmada yeterli ölçüde değerlendirilmemesi ve buna bağlı nitrojen kaybı ile fazla üre tüketen gruplarda mikrobiyal nitelikli protein sentezi için gerekli aminoasitlerin yeterli düzeyde olamamasının bir sonucu olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Gruplarda besi süresince günlük canlı ağırlık artışları 170-210 g arasında değişmiştir. Günlük canlı ağırlık artışı en yüksek 1. Grupta saptanmış, bunu sırasıyla 3. Grup, 2. Grup ve 4. Grup izlemiştir. Özcan ve ark. (1993) ve Tekin ve ark. (1193) 2-3 aylık yaşta sütten kesilip besiye alınan İvesi kuzularında günlük canlı ağırlık artışını 155-240 g olarak belirtmişlerdir. Çalışma sonucunda ortaya çıkan veriler bu araştırmacıların sonuçları ile uyum içerisindedir. Besi süresince grupların toplam yem tüketimi ele alındığında ise 1. Grup 71.51 kg ile en fazla yem tüketimini gerçekleştirmiştir. En düşük yem tüketimi 60.57 kg ile 4. Grupta saptanmıştır. Grupların besi sonu yem tüketimleri istatistiki olarak birbirinden farklıdır (p<0.05). Yem tüketim miktarındaki bu düşüş rasyonlarda üre oranında artış sonucu rasyonun lezzetinin düşmesi ile açıklanabilir. Bulunan bu sonuç Canbolat ve Karabulut (1999) sonuçları ile uyum içerisindedir. Diğer yandan 1 kg canlı ağırlık artışı için tüketilen en düşük yem miktarı 6.06 kg ile 1. Grupta tespit edilmiş, bu grubu sırasıyla 6.16 kg ile 4. Grup; 6.20 kg ile % 3. Grup ve 6.68 kg ile % 2. Grup izlemiş ancak gruplararası saptanan farklıklar istatistiki olarak önemli bulunmamıştır (P>0.05). Bulunan bu sonuç ise Çelik ve Alarslan (1998) ve Canbolat ve Karabulut un (1999) ile paralellik göstermekte Tuncer ve ark. (1992) ve Filya ve ark. (1998) sonuçları ile uyuşmamaktadır. 8

Çizelge 3. Karkas Özellikleri ile İlgili Değerler GRUPLAR 1. Grup 2. Grup 3. Grup 4. Grup P Sıcak Karkas 18.77±0.91 a 17.42±0.16 a 17.73±0.18 a 17.22±0.90 a 0.3948 Soğuk Karkas 18.12±0.82 a 16.75±0.14 a 17.03±0.15 a 16.57±0.93 a 0.3662 Randıman 51.19±1.65 a 52.07±0.43 a 50.62±0.90 a 48.35±2.24 a 0.3856 Baş 2.73±0.02 a 2.53±0.07 a 2.78±0.009 a 2.65±0.18 a 0.4029 Post 4.43±0.08 a 4.28±0.32 a 4.18±0.31 a 4.12±0.26 a 0.8422 Ciğer (takım) 1.93±0.04 ab 1.63±0.04 c 2.05±0.05 a 1.77±0.09 bc 0.0052 Boyun 0.68±0.08 a 0.67±0.12 a 0.57±0.08 a 0.64±0.03 a 0.7663 Omuz 0.48±0.04 ab 0.49±0.02 ab 0.59±0.05 a 0.42±0.04 a 0.0646 Kol 1.33±0.06 a 1.40±0.05 a 1.49±0.07 a 1.46±0.08 a 0.3965 Sırt-Bel 1.14±0.20 a 1.40±0.01 a 1.41±0.03 a 1.35±0.08 a 0.3354 Etek 0.84±0.03 a 0.65±0.01 b 0.66±0.04 b 0.69±0.008 ab 0.0882 But 2.90±0.13 a 2.53±0.02 a 2.67±0.11 a 2.60±0.13 a 0.1752 Böbrek Yağı 0.17±0.01 a 0.15±0.04 a 0.12±0.01 a 0.16±0.05 a 0.6561 Böbrek 0.09±0.01 a 0.10±0.01 a 0.10±0.01 a 0.10±0.01 a 0.9870 Testis 0.17±0.03 a 0.15±0.02 a 0.18±0.03 a 0.23±0.04 a 0.3726 Kuyruk 2.79±0.27 a 2.35±0.32 a 2.40±0.43 a 1.98±0.08 a 0.3743 Çizelge 3 den de görüleceği üzere grupların sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları arasında istatistiki bir farklılık bulunmamıştır (P>0.05). Sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları en yüksek 1. Grupta (sıcak karkas ağırlığı: 18.77 kg; soğuk karkas ağırlığı: 18.12 kg), en düşük ise 4. Grupta (sıcak karkas ağırlığı: 17.22 kg; soğuk karkas ağırlığı: 16.57 kg) saptanmıştır. Diğer yandan gruplar arasında en ağır çiğer 3. Grupta (2.05 kg) gözlenmiştir. Diğer grupların çiğer ağırlıkları ise sırasıyla; 1. Grupta: 1.93, 4. Grupta 1.77 kg ve 2. Grupta 1.63 kg şeklindedir. Grupların çiğer ağırlıkları istatistiki olarak birbirinden farklı bulunmuştur (p<0.01). Çizelge 4. Kan Üre (mg/dl), Kreatin (mg/dl) ve Toplam Protein (g/dl) Değerleri GRUPLAR 1. Grup 2. Grup 3. Grup 4. Grup P Besi Öncesi Üre 60.33±4.91 a 54.67±1.86 a 48.33±2.85 a 54.00±6.51 a 0.3591 Kreatin 0.63±0.03 a 0.67±0.03 a 0.67±0.03 a 0.57±0.03 a 0.1927 Toplam Protein 7.07±0.07 a 7.00±0.50a 6.93±0.35 a 6.70±0.10 a 0.8525 Besinin 40. Günü Üre 71.33±7.69 a 49.00±5.03 bc 65.67±5.46 ab 46.00±2.89 c 0.0303 Kreatin 0.66±0.02 ab 0.79±0.06 a 0.65±0.04 b 0.61±0.04 b 0.0611 Toplam Protein 6.52±0.09 a 5.99±0.19 ab 6.36±0.25 ab 5.82±0.14 b 0.0716 Besi öncesi kanda yapılan üre kreatin ve toplam protein analizlerinde gruplar arasında istatistiki bir farklılık bulunmamıştır (P>0.05). Diğer yandan besinin 40. günü yapılan kan analizinde grupların üre değerlerinin istatistiki olarak birbirinden farklı olduğu tespit edilmiştir (p<0.05). En yüksek üre değeri 1. Grupta (71.33 mg/dl) saptanmış ve bu grubu 3. Grup izlemiştir (65.67 mg/dl). Bu dönemde saptanan kreatin ve toplam protein değerleri arasında da istatisitiki farklılık gözlenmemiştir (P>0.05). Araştırma sonucunda bilimsel ve rasyonel şekilde karma yeme katılan ürenin kuzularda öneli bir fizyolojik probleme neden olmadığı görülmüştür. Sonuç olarak; kuzu besi rasyonlarında pamuk tohumu küspesi yerine sırasıyla % 1, % 1.5 ve % 2 düzeyinde üre kullanılması grupların besi sonu canlı ağırlıklarını etkilememiş, tüketilen toplam yem miktarını azaltmıştır. Diğer yandan gruplarda 1 kg canlı ağırlık artışı için tüketilen yem miktarları arasında istatistiki bir farklılık bulunmamıştır (P>0.05). 9

KAYNAKLAR ANONİM., 1996. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Özel İktisat Komisyon Raporu. DPT, Yayın No: 2444-ÖİK: 501. BASS, J. M., FISHWICK, G., PARKINS, J. J., 1980. Soya Bean Meal, Crystalline Urea and A Urea, Mineral and Vitamin Solution As Nitrogen Sources For Lactatiıng Ewes Given Whole Oats. British Society Of Animal Production. 31: 299-305. BHATTACHARYA, A. N., PERVEZ, E., 1973. Effect of Urea Supplementation on Intake and Utilization of Diets Containing Low Quality Roughages in Sheep. Journal of Animal Science, Vol: 36, No: 5, pp 976-981. BÜYÜKŞAHİN, H. 1992. Ruminant Beslenmesinde Üre Kullanılması. Yem Magazin Dergisi, Yıl: 1 Sayı: 4. CANBOLAT, Ö., KARABULUT, A., 1999. Üre ile Desteklenen Arpa Dane Yeminin Kuzu Besisinde Kullanılma Olanakları. Uluslararası Hayvancılık 99 Kongresi. 21-24 Eylül s.645-652. İzmir. ÇELİK, B., ALARSLAN, F. Ö. 1998. Tek Yem Arpa Rasyonuna Protein Kaynağı Olarak Üre Kullanılmasının Kuzularda Besi Performansı Etkileri Üzerine Bir Araştırma. Lalahan Hay. Merk. Araş. Ens. Der. 38(1): 41-48. Ankara. DENİZ, O., 1988. Kükürt ve DL-Methionin Eklenmiş Üreli Rasyonların Yerli Kara Erkek Danalarda Besi Performansı, Karkas Özellikleri, Et Kalitesi ve Bazı Kan Metabolitleri Üzerine Etkisi. Doğa, TUBİTAK, Vet. Ve Hay. D. Cilt: 12 Sayı: 2, S 113-129. DENİZ, O., 1989. Yerli Kara Erkek Danaların Entansif Besisinde Değişik Oranlarda Üre İçeren Rasyonların Besi Performansı ve Karkas Özelliklerine Etkisi Üzerinde Bir Araştırma. Doğa, TUBİTAK, Vet. Ve Hay. D. Cilt: 12 Sayı: 1, S 31-51. DÜZGÜNEŞ, O., KESİCİ, T., KAVUNCU, O. GÜRBÜZ, F. 1993. Araştırma ve Deneme Metodları (İstatistik Metodları-II). A. Ü. Zir. Fak. Yay: 1021. Ders Kitabı. Ankara. ERDİNÇ, H., 1979. Üreli Kuzu Rasyonlarına Konan Değişik Kükürt Düzeylerinin Kuru Madde, Ham Sellüloz ve Ham Protein Sindirimi ile Rumen ve Kan Metabolitleri Üzerine Etkisi. Yem Teknolojisini Geliştirme Semineri (3). Yem Sanayii Türk A. Ş, Eğitim Yayınları No: 5. 7-14 Mayıs, Van. FİLYA, İ., KARABULUT, A., AK, İ., AKGÜNDÜZ, V., 1998. Entansif Kuzu Besisinde Zeolit Kullanılmasının Kuzularda Besi Performansı ile Bazı Kan ve Rumen Sıvısı Metabolitleri Üzerine Etkileri. 2. Ulusal Zootekni Kongresi. S 293-303. Bursa. GÜROCAK, A. B., 1980. Kuzu Besi Rasyonlarında Protein Kaynağı Olarak Üre ve Amonyum Sülfatın Kullanılma Olanakları Üzerinde Araştırma. Yem Teknolojisini Geliştirme Semineri (3). Yem Sanayii Türk A. Ş, Eğitim Yayınları No: 5. 7-14 Mayıs, Van. HUSTON, J. E., SHELTON, M., 1971. An Evaluation of Various Protein Concentrates For Growing Finishing Lambs. Journal Of Animal Science, Vol: 32, No:2, pp 334-338. KARABULUT, A., FİLYA, İ. 1994. Ruminantlarda Protein Olmayan Nitrojenli Bileşiklerin (NPN) Değerlendirilmesi. Uludağ Üniv. Zir. Fak. Dergisi Cilt: 10, s: 265-270. Bursa. ÖZCAN, L., GÜRSOY, O., TORUN, O., PEKEL, E. 1993. Ceylenpınar İvesilerinde Besi ve Karkas Performansının Artırılması Yolları. Güney Doğu Bölgesi I. Hayvancılık Kongresi. Harran Üni. Zira. Fak. 12-14 Mayıs. Şanlıurfa. ÖZTAN, A., 1973. Üreli Rasyonların Besi Kuzularında Canlı Ağırlık Artışı ve Karkas Kalitesine Olan Etkileri. Yem Teknolojisini Geliştirme Semineri (3). Yem Sanayii Türk A. Ş, Eğitim Yayınları No: 5. 7-14 Mayıs, Van. ÖZTÜRKCAN, O. 1988. Ürenin Azot Kaynağı Olarak Hayvan Beslemede Kullanılması. Yem Sanayi Dergisi, Sayı: 59. SAUVANT, D., AUFERRE, J., MICHALET-DOREAU, B., GIGER, S., CHAPOUTAT., 1987. Valeur Nutritive Des Aliments Concentres Simples: Tables at Prevision, Bull. Tech. C. R. Z. U. Theix, I. N. R. A. (70) s. 75-89. 10

TEKİN, M. E., AKMAZ, A., KADAK, R., NAZLI, M. 1993. Akkaraman, İvesi ve Merinos Erkek Kuzuların Besi ve Karkas Özellikleri. Hayvancılık Arş. Dergisi 3(2): 98-102. Konya. TUNCER, Ş. D., 1982. Sütten Kesilmiş Merinos Kuzuların Rasyonlarına Değişik Düzeylerde KatılanÜre ve Amonyum Sülfatın Besi performansı, Karkas Özellikleri İle kan ve Rumen Sıvısı Metabolitleri Üzerine Etkisi. Doğa, TUBİTAK, Vet. Ve Hay. D. 6:s. 75-90. TUNCER, Ş., 1981. NPN Bileşiklerinin Kuzu Besisinde Kullanılması. Yem Teknolojisini Geliştirme Semineri (3). Yem Sanayii Türk A. Ş, Eğitim Yayınları No: 5. 7-14 Mayıs, Van. YURTMAN, İ. Y., IŞIK, N., 1992. Kuzu Besisi Rasyonlarında Pamuk Tohumu Küspesi Yerine Değişik Oranlarda Üre Kullanılma Olanakları Üzerine Bir Araştırma. Ank. Üniv. Zir. Fak. Yıllığı. 42: S 149-155. Ankara. 11