MALİ PİYASALARDA GELİŞMELER 2002 YILLIK RAPORU

T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI MALİ PİYASALARDA GELİŞMELER 2002 YILLIK RAPORU YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MALİ PİYASALAR DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ocak 200

İÇİNDEKİLER ÖZET... iii I. PARA PROGRAMINDAKİ GELİŞMELER... 1 a. Merkez Bankası Analitik Bilançosu Gelişmeleri...1 b. Parasal Hedeflerde Gelişmeler...4 c. Temel Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler...7 II. BORÇLANMA PROGRAMINDAKİ GELİŞMELER... 8 III. DÖVİZ KURLARINDAKİ GELİŞMELER... 12 IV. SERMAYE PİYASASINDA GELİŞMELER... 14 a. İMKB Hisse Senedi Piyasası...14 b. Tahvil ve Bono Piyasası...15 c. Repo-Ters Repo Piyasası...16 d. Altın Borsası...17 e. Yatırım Fonları...17 V. BANKACILIK SİSTEMİNDE GELİŞMELER... 18 a. Mevduat Gelişmeleri...18 b. Krediler...22 c. Menkul Değerler Cüzdanı ve Bağlı Menkul Değerler...25 VI. BANKACILIK SİSTEMİ YENİDEN YAPILANDIRMA PROGRAMI... 27 a. Kamu Bankaları...28 1) Finansal Açıdan Yeniden Yapılandırma...28 2) Operasyonel Açıdan Yeniden Yapılandırma...0 b. TMSF Bankaları...1 1) Finansal Açıdan Yeniden Yapılandırma...1 2) Operasyonel Açıdan Yeniden Yapılandırma... c. Özel Bankalar... d. Mali Sektöre Olan Borçların Yeniden Yapılandırılması...5 VII. BANKA BİLANÇOLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ... 7 VIII. MALİ PİYASALARDA 2002 YILI İTİBARİYLE HUKUKİ... 42 VE KURUMSAL DÜZENLEMELER... 42 TABLOLAR 1. Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu (Milyon Dolar)... 2 2. Merkez Bankası Analitik Bilançosu (Ayın Son Cuma günü -Trilyon TL).... Para Tabanı / Üzerine Verilen Hedef Büyüklükler ve Gerçekleşmeler (trilyon TL)... 5 4. Merkez Bankası ve Hazinenin Birlikte Ele Alınan Net İç Varlıkları Üzerinde Verilen Hedef Büyüklükler Ve Buna İlişkin Gerçekleşme... 6 5. Merkez Bankası ve Hazinenin Birlikte Ele Alınan Net Uluslararası Rezervler Üzerinde Verilen Hedef Büyüklükler Ve Buna İlişkin Gerçekleşme (Milyar dolar)... 6 6. Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler (trilyon TL)(1)... 7 7. Hazine İç Borç İhaleleri... 9 8. İç Borç Stokunun Vade Yapısı...11 9. İç Borç Stoku Döviz-Faiz Yapısı (Trilyon TL)...11 10. Kurlardaki Gelişmeler...14 11. İMKB de Çeşitli Göstergeler(1)...15 12. Kamu Menkul Kıymetler Pazarı...16 1. Repo-Ters Repo Piyasası...17 14. Yatırım Fonları Getirileri...18 15. Bankacılık Sisteminde Mevduat ve Kredilerin Gelişimi...19 16. Mevduat Bankalarının Bilançolarına Ait Bazı Büyüklükler...8 17. Mevduat Bankaları Net Kar Zarar...41 i

GRAFİKLER Grafik. 1. Merkez Bankası Net Rezervler ve Net Döviz Pozisyonu Gelişimi... 1 Grafik. 2. Para Tabanı Gelişimi... 5 Grafik.. Reel Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler (1998=100)... 7 Grafik. 4. Para Çarpanları... 8 Grafik. 5. Faiz Oranlarında Gelişmeler Bileşik Faizler (Yüzde)... 10 Grafik. 6. Mali Baskınlık (İç Borç Stoku/M2Y) (Yüzde)... 12 Grafik. 7. TL/Dolar Gelişimi... 1 Grafik. 8. Euro/Dolar paritesindeki gelişim... 14 Grafik. 9. A ve B Tipi Fonları Portföy Büyüklüğü / M2 Para Arzı... 17 Grafik.10. DTH / Toplam Mevduat.... 20 Grafik.11. Üç ay ve daha kısa vadeli TL Mevduat / Toplam TL Mevduat... 20 Grafik.12. Zorunlu karşılığa tabi TL Mevduatların ortalama vadesi (Ay)... 21 Grafik.1. Müşterilerle yapılan repo / Yurtiçi Yerleşikler TL Mevduat... 21 Grafik.14. Mevduat Bankaları YP Kredi / Toplam Kredi... 2 Grafik.15. Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri / Toplam Mevduatlar... 2 Grafik.16. Tüketici Kredileri ve Kredi Kartları / Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri... 24 Grafik.17. TGA / Krediler... 25 Grafik.18. Menkul Değerler Cüzdanı... 26 Grafik.19. Mevduat Bankaları Menkul Değerleri /Toplam Mevduatlar... 27 EKLER 1. Merkez Bankası Analitik Bilançosu : http://ekutup.dpt.gov.tr/mpg/2002/tcmb.xls 2. Bankacılık Sistemi Mevduat Hacmi : http://ekutup.dpt.gov.tr/mpg/2002/mevduat.xls. Bankacılık Sistemi Kredi Hacmi : http://ekutup.dpt.gov.tr/mpg/2002/kredi.xls 4. Devlet İç Borçlanma Faiz Oranları : http://ekutup.dpt.gov.tr/mpg/2002/icborc.xls 5. Mevduat Bankalarına Ait Temel Rasyolar : http://ekutup.dpt.gov.tr/mpg/2002/rasyo.xls 6. Mali Tasarruf Araçları Ağırlıklı Faiz Oranları : http://ekutup.dpt.gov.tr/mpg/2002/maliarac.xls ii

Mali Piyasalarda Gelişmeler u YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MALİ PİYASALAR DAİRESİ BAŞKANLIĞI ÖZET 2002 yılında Merkez Bankası döviz rezervleri 7,9 milyar dolar artmıştır. Merkez Bankası Kamuya Açılan Krediler 2002 yılı boyunca yaklaşık,0 katrilyon azalmıştır. Program tanımlı Para Tabanı, Net İç Varlıklar, Net Uluslararası Rezervler gerçekleşmeleri, 2002 yıl sonu itibariyle belirlenen hedef sınırlar içinde kalmıştır. Nitekim; 10,850 katrilyon TL olan Para Tabanı hedefi 10,720 katrilyon TL,, katrilyon TL olan Net İç Varlıklar hedefi 28,60 katrilyon TL ve -9,7 milyar dolar olan Net Uluslararası Rezervler hedefi ise 4,614 milyar dolar olarak gerçekleşmişlerdir. 2002 yılında geniş tanımlı para arzları olan M2 ve M2Y nominal olarak artış gösterirken; reel olarak yatay bir seyir izlemiştir. 2002 yılı boyunca Emisyon ve Rezerv Para nakit talebine bağlı olarak oldukça dalgalı bir seyir izlemiştir. Geniş tanımlı para arzlarında ise genel olarak yatay bir seyir görülmesine karşın kur seviyesinin etkisiyle zaman zaman farklı yönde hareketler gözlenmiştir. 2002 yılında TEFE artış oranında ciddi bir gerileme yaşanmış, ancak Hazine borçlanma maliyetinde aynı seviyede bir düşüş gerçekleşmemiştir. Hazinenin iç borç maliyeti TEFE değişim oranı ile karşılaştırıldığında, DİBS faiz oranlarının yıl boyunca 12 aylık TEFE değişim oranlarının üzerinde seyrettiği görülmektedir. Nitekim, DİBS yıllık bileşik faiz oranı yıl sonu itibariyle yüzde 6,8 düzeyinde gerçekleşirken, TEFE artış oranı yüzde 0,8 olarak gerçekleşmiştir. İnterbank faiz oranları yıl boyunca düşüş eğilimi göstermiştir. Ocak ayında yüzde 59 düzeyinde olan gecelik ortalama faizler Aralık ayında yüzde 44 oranına gerilemiştir. İkinci el bono ve tahvil piyasasında gösterge niteliğindeki bono faiz oranı yıl boyunca dalgalı bir seyir izlemiştir. Genel itibariyle birincil piyasa faiz oranlarına paralel seyretmiştir. İMKB bünyesinde Kamu Menkul Kıymetleri Kesin Alım-Satım Pazarı aylık ortalama faiz oranları dalgalı bir seyir izlemiştir. 2002 Aralık ayı itibariyle yüzde 48,1 düzeyinde gerçekleşmiştir. Repo-Ters Repo pazarı ağırlıklı faiz oranı Merkez Bankası gecelik borçlanma faiz oranları ile aynı düzeyde bir seyir izlemiştir. Aralık ayı itibariyle yüzde 44,6 düzeyine inmiştir. 2002 yılında iç borç stoku artış oranı TEFE artış oranının altında kalmıştır, ancak vade yapısında bir azalma gözlenmiştir. 2001 yılı Aralık ayı itibariyle 122,2 katrilyon TL olan iç borç stoku 2002 yılı Aralık ayı itibariyle yüzde 22,7 artış göstererek 149,9 katrilyon TL ye ulaşmıştır. Borcun kompozisyonu itibariyle nakit dışı stokta azalma olmuştur. Ortalama vade 8,5 aydan 2,1 aya gerilemiştir. 2001 Aralık ayında 8,8 milyar dolar olan dış borç stoku ise 2002 yılı Aralık ayında 56,6 milyar dolar düzeyine çıkarak dolar bazında yüzde 45,9 artış göstermiştir. TL, 2002 yılı boyunca dolara karşı reel olarak değer kazanmıştır. Euro /dolar paritesi 2002 yılında Euro lehine yüzde 18, değer kazanmıştır. iii

2002 yılı başından Eylül ayına kadar düşüş eğilimi gösteren İMKB bileşik endeksi, Ekim ve Kasım aylarında yükselirken Aralık ayında tekrar düşmüş ve işlem hacmi de endeksle aynı doğrultuda hareket etmiştir. Yatırım fonları portföy büyüklüğü 2002 Ocak Kasım Döneminde yüzde 100 lük bir artışla 4,75 katrilyon TL den 9,5 katrilyon TL ye yükselmiştir. 2002 yılı boyunca mevduatlarda YP/TL portföy tercihinde, YP mevduatların ağırlığı devam etmiştir. Mevduatların vade yapısındaki kısalık 2002 yılı boyunca sürmüştür. 2001 yıl sonunda 2,4 ay olan ortalama vade, 2002 yılında fazla değişmeyerek yıl sonunda 2,6 ay olarak gerçekleşmiştir. Zorunlu karşılığa tabi TL mevduatlar içinde ay ve daha kısa vadeli mevduatların payı 2002 yıl sonu itibariyle yüzde 88,1 olmuştur. Döviz tevdiat hesapları içinde ay ve daha kısa vadeli mevduatların payı 2002 yılı Aralık sonu itibariyle yüzde 85,1 olmuştur. 2002 yılı boyunca kredi piyasasında canlanma görülmemiştir. 2000 yılı Kasım ayı ve 2001 yılı Şubat aylarında yaşanan krizlerin etkisiyle reel sektörün olumsuz etkilenmesi sonucu, bankaların önemli kullanım kalemlerinden biri olan krediler kaleminde 2001 ve 2002 yıllarında TL bazında artış görülmemiş, dolar bazında gerileme yaşanmıştır. Krediler dolar bazında 2000 sonunda 8,2 milyar dolar, 2001 sonunda 21,8 milyar dolar iken 2002 yılı Aralık ayında 19,5 milyar dolara gerilemiştir. 2002 yılında, kredilerde YP kredilerin payı artmış, böylece bankaların kur riski azalmıştır. Krediler/mevduatlar oranı, kredilerdeki düşüşe bağlı olarak önemli ölçüde gerilemiştir. Tüketici kredilerinde 2002 yılının ikinci yarısında canlanma görülmektedir. Tüketici kredileri ve kredi kartlarında 2001 yılı boyunca görülen daralma 2002 yılının başlarında da görülmüş ancak Nisan ayından itibaren artarak 2002 yıl sonunda 7 katrilyon TL seviyesinde gerçekleşmiştir. Mevduat bankalarının Tahsili Gecikmiş Alacaklar (TGA)/Toplam Krediler rakamı, denetimler sonucu banka bilançolarının şeffaflaşmasına bağlı olarak, 2002 yılı boyunca artış göstermiştir. 2002 yılı Şubat ayında menkul kıymetler cüzdanı azalmış, izleyen aylarda artmıştır ancak 2001 yıl sonundaki seviyesinin altında kalmıştır. Bağlı menkul değerler ise 2002 yıl sonunda 2001 sonuna göre artmıştır. Bu artışın en önemli nedeni, bankaların repo işlemlerine konu menkul kıymetlerin 2002 yılı Şubat ayından itibaren bilanço içinde bağlı menkul değerler kalemi altında yer almasıdır. 2002 yılı boyunca Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı hızla ve başarıyla uygulanmıştır; o Kamu bankaları yeniden yapılandırması hızla sürdürülmüştür. Aralık 2000 itibariyle 2494 olan şube sayısı Eylül 2002 itibariyle 1687 ye gerilemiş, aynı dönemlerde personel sayısı 61601 iken 0896 ya indirilmiştir. Ayrıca kamu bankalarının yapısı, iç kontrol, mali kontrol ve risk yönetimini de içerecek şekilde yeniden düzenlenmiştir. o Kamu bankalarında yeniden yapılandırma, olumlu etkisini, karlılık performansı üzerinde göstermiştir. 2001 yılı Nisan ayında 1, katrilyon TL zararı olan kamu bankaları, 2002 yılı Eylül ayında 1,17 katrilyon TL kar açıklamışlardır. o Son 5 yılda TMSF bünyesine 20 sorunlu banka devralınmıştır. 2002 yıl sonu itibariyle Fon bünyesinde 2 banka kalmıştır. o Fon bankalarının operasyonel yapılandırılması sonucu, devir tarihi itibariyle 1815 olan Fon bankaları şube sayısı Kasım 2002 de Pamukbank ve Bayındırbank a ait olmak üzere 255 şubeye indirilmiştir. Fon bankalarının personel sayısı 7889 dan Kasım 2002 itibariyle 658 e indirilmiştir. o Özel bankaların yeniden yapılandırılması çalışmaları çerçevesinde, söz konusu bankaların sorunlu kredilerinin çözümlenmesi, açık döviz pozisyonlarının iv

kapatılması ve devir ve birleşmelerin özendirilmesi konularında adımlar atılmıştır. o Bankaların sorunlu aktiflerinin çözümlenmesine yönelik olarak, TGA ların tasfiyesi için İstanbul Yaklaşımı çerçevesinde Finansal Yeniden Yapılandırma ve Varlık yönetim Şirketi adı altında iki yeni araç geliştirilmiştir. v

Mali Piyasalarda Gelişmeler u YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MALİ PİYASALAR DAİRESİ BAŞKANLIĞI I. PARA PROGRAMINDAKİ GELİŞMELER a. Merkez Bankası Analitik Bilançosu Gelişmeleri Merkez Bankası analitik bilançosu Dövizli hesaplar incelendiğinde; Hazinenin IMF kredisi kullanımları ve dış borç geri ödemeleri, Döviz Alım İhaleleri düzenlemeleri ve KMDTH ve SDMH gibi yurt dışı döviz mevduatlarındaki artışların söz konusu hesaplardaki hareketlerin önemli belirleyicileri olduğu görülmektedir. Döviz varlıklarında artış yaşanırken; döviz yükümlülükleri yaklaşık aynı seviyede kalmıştır. Bu durum Net Döviz Pozisyonunda iyileşme sağlamıştır. Grafik.1. Merkez Bankası Net Rezervler ve Net Döviz Pozisyonu Gelişimi 28 2 Milyar Dolar 18 1 8-2 -7-12 0.Kas 1.Ara 1.Oca 15.Mar 29.Mar 19.Nis 26.Nis 17.May 1.May 17.Haz 28.Haz 19.Tem 26.Tem Net Rezervler Net Döviz Pozisyonu 1.Eyl 27.Eyl 18.Eki 25.Eki 15.Kas 29.Kas 1.Ara 20.Ara 27.Ara 2002 yılı Merkez Bankası analitik bilançosu döviz hesapları incelendiğinde; 2001 yıl sonunda 18.418 milyon dolar düzeyinde gerçekleşen Net Rezervler hesabının 7,9 milyar dolar artarak 2002 yıl sonu itibariyle 26.18 milyon dolar düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. Net Rezervler hesabı için yılın en önemli artış kaynağı, 2002-2004 dönemini kapsayan stand-by anlaşması çerçevesinde IMF den Şubat ayında kullanılan 9,1 milyar dolarlık kredi diliminin Hazine nin Merkez Bankası nezdindeki Döviz Olarak Takip Olunan 1

Mevduat hesabına geçmesidir. Söz konusu kredi dilimi Net Rezervler hesabında 9,1 milyar dolar artış sağlamıştır. Fakat, aynı tarihte Merkez Bankasının IMF ye yapılan 6,1 milyar dolarlık kredi geri ödemesinin,7 milyar dolarlık kısmının Hazine nin söz konusu hesabından 2,4 milyar dolarlık kısmını kendi hesaplarından karşılaması sonucu artış 8 Şubat itibariyle yaklaşık 2,9 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Net Rezervler hesabında diğer önemli artışlar, 2002 yılı başlarından itibaren ters para ikamesi sürecinin başlaması ile birlikte piyasada oluşan döviz arzı fazlalılığının Merkez Bankası tarafından Nisan-Haziran döneminde Döviz Alım İhaleler i düzenlenerek sterilize edilmesidir. Söz konusu ihalelerin düzenleme sürecinde Merkez Bankası herhangi bir döviz fiyatı dikte etmekten çok döviz rezervlerini güçlendirmiştir. Eksi karakterli Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat hesabı (KMDTH) ve Süper Döviz Mevduat hesaplarındaki (SDMH),2 milyar dolar düzeyinde gerçekleşen artış, Net Rezervler Hesabındaki artışı etkileyen diğer bir unsurdur. Diğer Dış Varlıklar hesabının yıl boyunca 4,8 milyar dolar artarak 4,5 milyar dolar düzeyine yükselmiştir. Bu gelişmeler sonucu Merkez Bankası analitik bilançosunda Net Dış Varlıklar hesabı 9,6 milyar dolar artarak 2001 yıl sonu seviyesi olan 1,7 milyar dolardan 2002 yıl sonu itibariyle 7,9 milyar dolar düzeyine yükselmiştir. İç Döviz yükümlükleri kısmındaki artış ise çok düşük seviyede gerçekleşerek 0,7 milyar dolar olmuştur. Böylece; döviz varlıklarının döviz yükümlülüklerinden daha fazla artması nedeniyle Net Döviz Pozisyonu kaleminde yıl içinde 8,9 milyar dolarlık iyileşme görülmüş ve yıl sonu itibariyle 2,2 milyar dolar düzeyine yükselmiştir. Tablo.1. Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu (Milyon Dolar) 2001 2002 Aralık Ocak Mart Haziran Eylül Ekim Kasım Aralık Net Döviz Pozisyonu(NDP) -11.08,7-10.640,4 -.51,0-2.816,9-2.957,6-2.745,2-2.999,7-2.176,9 - Net Dış Varlıklar -1.667,6-1.85,6 5.65,0 5.85,9 7.779,9 8.167,6 8.00,7 7.878,6 Net Rezervler 18.418,5 18.662,6 20.05,0 21.892,5 24.727,9 25.12,5 25.206,4 26.18,6 KMDTH ve SDMH(-) 10.808,1 10.760,7 11.114, 12.07,7 1.171,0 1.164,4 1.2,8 1.984,9 Diğer -9.278,0-9.755,4 -.555,8 -.85,4 -.777,0 -.791,5 -.851,8-4.454,9 - İç Döv. Yük. 9.71,1 8.786,8 8.896,0 8.652,8 10.77,5 10.912,8 11.00,5 10.055,5 Döv. Olarak T.Mev. 2.179, 2.258,1 2.147,9 2.070,9 4.292, 4.611,6 4.675,2.669,9 Hazine Mevduatı 1.74,6 1.450,7 1.508,6 1.6,4.40,4.721,9.752,2 2.715,8 Bankaların Döviz Mev. 7.191,7 6.528,8 6.748,1 6.581,9 6.445,2 6.01, 6.55, 6.85,6 Kaynak: TCMB Günlük Vaziyet, Rakamlar ayın son Cuma günü itibariyledir. Net İç Varlıklar hesabının azalışında onun alt kalemi olan Kamuya Açılan Krediler Hesabındaki azalışın etkili olduğu görülmektedir. 2

Net İç Varlıklar hesabının alt kalemi olan Kamuya Açılan Krediler hesabında yıl boyunca en önemli azalış, Merkez Bankasının 2001 yılı Mart ayından itibaren kamu ve TMSF bankalarını repo ile fonlaması sonucu oluşan borcun,2002 yılı Şubat ayında,7 katrilyon TL lik kısmının ödenmesidir. Böylece, söz konusu bankalar repo işlemi ile tekrar almak üzere verdikleri DİBS leri alırken, Merkez Bankasının DİBS portföyü azalmıştır. Diğer bir önemli gelişme, Merkez Bankasının 2001 yılı dönem karından Hazine payına düşen, katrilyon TL tutardan,0 katrilyon TL lik kısmını, portföyünde bulunan Hazineye ait DİBS lerin erken itfa ve kupon ödemeleri için kullanması olmuştur. Ancak, söz konusu hesabın alt kalemleri olan Değerleme ve DİBS- Geri Satınalınacaklar hesaplarında yaşanan 0,8 ve 2,1 katrilyon TL lik artışlar azalışın,0 katrilyon TL seviyesinde kalmasına neden olmuştur. Yıl sonu itibariyle Net İç Varlıklar hesabı hareketine bakıldığında; 2,5 katrilyon 2002 yıl sonu düzeyi 2001 yıl sonuna göre 2,2 katrilyon düzeyinde bir azalma olduğunu ve söz konusu azalmada Kamuya Açılan Krediler hesabındaki azalmanın etkili olduğu görülmektedir. Tablo.2. Merkez Bankası Analitik Bilançosu (Ayın Son Cuma günü -Trilyon TL) 2001 2002 Aralık Ocak Mart Haziran Eylül Ekim Kasım Aralık NDP+Net İç Varlıklar = MBP 9.867,9 10.270,0 15.841,6 18.86,9 18.798,0 19.560,6 22.049,1 19.966,5 Net Döviz Pozisyonu(NDP) -15.890,9-14.054,2-4.705,1-4.514,7-4.874,9-4.566,2-2719,9 -.556,5 - Net Dış Varlıklar -2.400,6-2.448, 7.148,8 9.5,4 12.82, 1.585,2 12.978, 12.871,5 - İç Döviz Yükümlülükleri 1.490, 11.606 11.85,8 1.868,1 17.698, 18.151, 15.698,2 16.428,0 Net İç Varlıklar (I+II+III+IV) 25.758,8 24.24, 20.546,7 2.51,6 2.672,9 24.126,7 24.769,0 2.52,0 I- Kamuya Aç. Krd. (1+2+).000, 2.87,9 29.726,9 27.762,9 27.670,1 28.29,6 29.484,6 29.982, 1- Hazinenin Borçları 2.70,1.114,1 29.862,9 29.27,9 29.12,1 29.952,1 0.711,9 0.75,0 a.dibs 19.014,5 20.56,8 22.127,0 20.206,9 19.94,6 20.488,6 21.802,5 21.109,4 b.dövize Endeksli DİBS 1.768, 12.592,8 7.782, 9.27,6 9.55,8 9.612,1 8.968,7 9.675,0 c.diğer -52,7-42,5-46,4-260,661-167,289-148,57-59, -49,4 2- Değerleme Hesabı 79,6-466,8-26,7-1.510,9-1.642,0-1.712,5-1.227, -752,7 - IMF Acil Yardımı 190,6 190,6 190,6 0 0 0 0 0 II - Bankalara Açılan Krd. 16, 11,7 11,2 1,6 15,9 15,7 11,6 12,8 III- TMSF'na Kullandırılan Krd. 750,0 750,0 750,0 750,0 750,0 750,0 750,0 250,0 IV- Diğer -8.007,8-9.275, -9.941,4-5.174,9-4.76,1-4.878,6-5.477,2-6.722,1 REZERV PARA 7.975,6 7.879, 8.620,9 9.19, 10.29,9 10.771,5 11.900,9 10.662,1 Emisyon 5.282,7 4.891,4 5.562,8 6.591,5 6.92,9 7.295,9 8.00,6 7.707,1 Bankalar Zorunlu Karşılıkları 1.626,4 1.677,5 1.82,6 1.89,4 1.584,9 1.59,8 1.652,7 1.671,8 Bankalar Serbest Mevduat 89,6 1.078,5 1.08,7 1.047,9 1.62,7 1.756,1 2.08,2 1.024,2 Diğer 172,9 21,9 195,7 110,4 152,2 125,7 179, 259,0 PARASAL TABAN 9.219,6 9.9510,2 14.85,1 17.79,9 17.459, 18.518,9 19.218, 19.114,0 APİ den Borçlar 1.244,0 1.60,9 6.214,2 8.854,7 7.165,42 7.747, 7.17,4 8.451,9 MERKEZ BANKASI PARASI 9.867,9 10.270 15.841,7 1886,9 18.797,7 19.558,6 22.049,1 19.966,5 Kamu Mevduatı 648, 759,8 1.006,6 1.042,9 1.8,4 1.09,7 2.80,7 852,4 Kaynak: TCMB günlük vaziyet (1)Rakamlar ayın son cuma günü itibariyledir. Toplamlar yuvarlama sonucu tutmayabilir. (2) MBP: Merkez Bankası Parası

Bilançonun pasif tarafı incelendiğinde; Bankanın piyasaya olan yükümlülükleri toplamını gösteren Merkez Bankası Parası (MBP) kaleminde 2001 yılına göre önemli bir artış olduğu görülmektedir. Merkez Bankası pasif hesapları incelendiğinde, 2001 yılı sonunda 5, katrilyon TL düzeyinde olan Emisyon hacmi, yaklaşık yüzde 46 oranında artarak 7,7 katrilyon TL ye yükselmiştir. APİ den Borçlar Hesabına bakıldığında; Şubat döneminde Hazinenin IMF den alınan kredinin,5 milyar dolarlık kısmının TMSF ve kamu bankalarına ihraç etmiş olduğu DİBS lerin erken itfasında kullanılması ve söz konusu bankaların bu tutarın 2,8 milyar dolarlık kısmı ile Merkez Bankası ile yaptıkları repo işlemlerinden doğan borçlarını ödemesi APİ den Borçlar hesabında önemli bir artışı oluşturmuştur. TMSF bankalarının repo borçlarına karşılık verdikleri para karşılığında onlara ait DİBS lerin verilmesi, bu hesapta 2002 yılı boyunca gerçekleşen 7,2 katrilyon TL artışın temel sebeplerinden biri olarak görülmektedir. 8,5 katrilyon TL düzeyinden yıl sonunu tamamlayan APİ den Borçlar hesabına Kamu Mevduatı kaleminin eklenmesi ile bulunan ve Merkez Bankası nın piyasaya olan TL yükümlülüklerini ifade eden Merkez Bankası Parası dönem boyunca 10,1 katrilyon TL artarak 20,0 katrilyon TL düzeyine ulaşmıştır. b. Parasal Hedeflerde Gelişmeler 18 Ocak 2002 tarihli Niyet Mektubunda TCMB Bilançosu temel büyüklükleri olan Para Tabanı, Net İç Varlıklar ve Net Uluslararası Rezervler ile ilgili olarak yılın ikinci yarısına ilişkin gösterge niteliğinde hedefler konmuş, 0 Temmuz tarihli ek Niyet Mektubunda ise, Para Tabanı ve Net Uluslararası Rezervlere ilişkin gösterge niteliğindeki hedefler performans kriterlerini oluşturmuştur. Net İç Varlıklara ilişkin gösterge niteliğindeki hedefler ise yenilenmiştir. 4

Grafik.2. Para Tabanı (PT) Gelişimi 1 12 Katrilyon TL 11 10 9 8 7 01.Mar 14.Mar 27.Mar 09.Nis 22.Nis 06.May 17.May 0.May 12.Haz 25.Haz 08.Tem 19.Tem PT (5 işgünü ortalaması) PT (işgünü değeri) 10.Eyl 2.Eyl 04.Eki 17.Eki 1.Eki 1.Kas 26.Kas 11.Ara 24.Ara Uygulanmakta olan Niyet Mektubu çerçevesinde parasal büyüklüklerle ilgili hedefler tutturulmuştur. Programda Para Tabanı için 1 Aralık 2002 tarihinde 10.850 trilyon TL düzeyinde bir üst sınır konulmuştur. 10.720 trilyon TL düzeyindeki gerçekleşme ile 1 Aralık tarihi itibariyle de hedefler tutturulmuştur. Tablo.. Para Tabanı / Üzerine Verilen Hedef Büyüklükler ve Gerçekleşmeler (trilyon TL) Üst sınırlar Gerçekleşme 1 Aralık 2001 / 1 7.750 7.640 28 Şubat 2002 / 2 8.250 7.82 0 Nisan 2002 / 2 8.900 8.680 0 Haziran 2002 / 2 9.250 9.009 0 Eylül 2002 / 2 10.600 10.104 1 Aralık 2002 / 2 10.850 10.720 (1) Söz konusu tarih itibariyle mevcut parasal stok. Bu tarihteki üst sınır bir önceki programa uygun limit olarak verilmiştir. (2) Performans kriteri. () Para Tabanı = Emisyon + TL Zorunlu Karşılıklar + Bankalar Serbest Tevdiatı. 2002 yılında Niyet Mektubu tanımlı Net İç Varlıklar hedefleri tutturulmuştur. Uygulanan program uyarınca sabit çapraz kurların kullanılarak ve Merkez Bankası Net İç Varlıklar hesabına Hazinenin IMF yükümlülüğü ve 1 yıldan kısa vadeli döviz yükümlülüğünün eklenmesiyle oluşturulan program tanımlı Net İç Varlıklar hesabı Aralık ayı sonunda 28.60 trilyon TL düzeyinde gerçekleşerek Aralık ayı sonu üst sınırının altında kalmıştır. 5

Tablo.4. Merkez Bankası ve Hazinenin Birlikte Ele Alınan Net İç Varlıkları Üzerinde Verilen Hedef Büyüklükler Ve Buna İlişkin Gerçekleşme Üst sınırlar /1 1 Aralık 2001 / 1-22.400 28 Şubat 2002 / 2 26.100 24.18 0 Nisan 2002 / 2 27.700 25.197 0 Haziran 2002 / 2 28.79 26.74 0 Eylül 2002 / 2 1.19 28.551 1 Aralık 2002 / 2.19 28.60 (1) Söz konusu tarih itibariyle mevcut değer. (2) Gösterge niteliğindeki üst sınır. Gerçekleşme (trilyon TL) Merkez Bankası Net Uluslararası Rezervleri ve Hazine ile konsolide edilen Net Uluslararası Rezervler hedeflerinde sapma olmamıştır. Merkez Bankası Net Uluslararası Rezervleri ve Hazine ile konsolide edilen Net Uluslararası Rezervler Aralık ayında programda belirlenen alt sınırlarının üzerinde gerçekleşmiştir. Aralık ayında Merkez Bankası Net Uluslararası Rezervler 10,0 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmişken, Hazine ile konsolide edilen Net Uluslararası Rezerv büyüklüğü 4,6 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu büyüklükler program sabit çapraz kurları kullanılarak hesaplanmıştır. Tablo.5. Merkez Bankası ve Hazinenin Birlikte Ele Alınan Net Uluslararası Rezervler Üzerinde Verilen Hedef Büyüklükler Ve Buna İlişkin Gerçekleşme (Milyar Dolar) NUR / TCMB NUR Alt Sınır Gerç. Alt Sınır Gerç. 1 Aralık 2001 / 2-4,2-4,2 -,0 -,0 28 Şubat 2002 / 1-6,5-4,9 4,2 5,6 0 Nisan 2002 / 1-7,2-4,9 4,6 6,7 0 Haziran 2002 / 1-7,8-5,8 5,1 6, 0 Eylül 2002 / 1-8,5-5,9 5,5 8,9 1 Aralık 2002 / 1-9,7-4,6 5,9 10,0 (1) Performans kriteri. (2) Söz konusu tarih itibariyle mevcut Net Uluslararası Rezerv büyüklükleri. () Net Uluslararası Rezervler, Merkez Bankası nın Net Uluslar arası Rezervlerinden Hazine nin IMF ye olan yükümlülükleri ve orijinal vadesi 1 yıldan kısa döviz cinsinden borçlarının çıkarılması ile oluşan rakam olarak tanımlanmaktadır. 6

c. Temel Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler 150 Grafik.. Reel Parasal Büyüklüklerde Gelişmeler (1998=100 ) 10 110 90 70 01-1 5 7 9 11 02-1 5 7 9 11 Emisyon Rezerv Para M2 M2Y 2002 yılında geniş tanımlı para arzları olan M2 ve M2Y nominal olarak artış gösterirken; reel olarak yatay bir seyir izlemiştir. 2002 yılı boyunca Emisyon ve Rezerv Para nakit talebine bağlı olarak oldukça dalgalı bir seyir izlemiştir. Geniş tanımlı para arzlarında ise genel olarak yatay bir seyir görülmesine karşın kur seviyesinin etkisiyle zaman zaman farklı yönde hareketler gözlenmiştir. Nitekim Aralık ayında TL nin değer kaybı özellikle döviz cinsinden mevduatı içeren M2Y üzerinde etkili olmuştur. Nitekim, Aralık ayında Kasım ayı sonuna göre geniş para tanımlarından M2 reel olarak yüzde 0,1 oranında, M2Y ise reel olarak yüzde 4,02 oranında artmıştır. Tablo.6. Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler (trilyon TL) (1) 2001 2002 Aralık Ocak Mart Haziran Eylül Kasım Aralık % Değişim Dolaşımdaki Para 4.801, 4.50,9 4.915,4 5.921,6 6.451,5 7.288, 7.208,9 50,1 TL Vadesiz Mevd. 6.272,0 5.686,7 6.570,5 6.949,7 7.255,5 7.74,6 7.050,0 12,4 M1 11.07, 10.190,5 11.485,9 12.871, 1.706,9 15.022,9 14.258,9 28,8 TL Vadeli Mevd. 5.912,7 6.620,8 8.618,4 40.47,4 42.175,5 44.550,6 46.96,4 0,7 M2 46.986,0 46.811, 50.104, 5.44,7 55.882,5 59.57,5 61.195, 0,2 Yurtiçi Yer. DTH 57.146,8 5.575,0 5.20,5 6.895,5 69.526, 66.42,2 72.255,0 26,4 M2Y 104.12,8 100.86,2 10.4,8 117.240,2 125.408,8 126.005,7 1.450, 28,2 TEFE 4.951,7 5.157,4 5.87,9 5.572,0 6.024,6 6.14, 6.478,8 0,8 Kaynak: Merkez Bankası, DPT. (1) Ayın son Cuma günü itibariyle. 7

Grafik.4. Para Çarpanları 15 12 9 6 Ara.00 Nis.01 Haz.01 Eki.01 Ara.01 Nis.02 Haz.02 Eki.02 Ara.02 Cogaltan (M2/RP) Coğaltan (M2Y/RP) 2002 yılında Para Çoğaltanı (M2/RP) genel olarak yatay bir seyir takip ederken, diğer Para Çoğaltanı (M2Y/RP) döviz kurlarındaki hareketlilikten kaynaklanan dalgalı bir seyir izlemiştir. 2002 yılında Rezerv Paradaki ani dalgalanmalara bağlı olarak Para Çoğaltanında değişiklikler gözlenmiştir. Ayrıca bu etki döviz kurlarındaki değişimle beraber M2Y/RP çoğaltanında daha fazla değişime yol açmıştır. Nitekim Aralık ayında Bayram tatili sonrasında nakit talebindeki azalmaya bağlı olarak emisyon hacminde görülen daralma diğer alt kalemlerde ciddi gelişim olmamasıyla Rezerv Parada daralmaya yol açmıştır. Döviz kurlarında artışa bağlı olarak M2Y para arzının artması sonucu M2Y/RP para çoğaltanında artış görülmüştür. Söz konusu para çoğaltanı Kasım ayında 10,6 iken, Aralık ayı sonunda 12,5 düzeyine çıkmıştır. Aynı dönemde M2/RP para çoğaltanı Kasım ayında 5,0 iken, Aralık ayı sonunda 5,7 düzeyine çıkmıştır. II. BORÇLANMA PROGRAMINDAKİ GELİŞMELER 2002 yılında düzenlenen Hazine borçlanma ihaleleri ortalama faiz oranlarında 2001 yılına göre azalma olduğu görülmüştür. Bu durum borçlanma vade yapısına da yansımış ve ortalama vade yükselmiştir. İtfa borçlanma oranı geçen yıla göre düşüş göstermiştir. 8

Tablo.7. Hazine İç Borç İhaleleri Vade (Gün) Net Borç. (Milyar TL) İtfa (Milyar TL) İtfa/Borç Oranı Yıllık Bileşik Faiz (Yüzde) 12 Aylık TEFE Değişim (Yüzde) 2001 Ekim 119 1.610.911 4.64.52 41,8 85,45 81,4 Kasım 162 4.810.291 8.019.579 84,6 78,94 84,5 Aralık 166.656.644 4.894.791 79,5 7,8 88,6 Ocak-Aralık 148 1.477.69 54.21.289 172,2 96,2 88,6 2002 Ocak 289 5.471.89 4.787.828 114,29 74,49 92,0 Şubat 79 2.850.087 2.878.284 99,02 75,25 91,8 Mart 45 5.197.440 4.567.720 11,79 71,02 77,5 Nisan 28 7.70.765 6.001.025 122,8 60,61 58,0 Mayıs 265 5.946.094 6.948.489 85,57 56,57 49, Haziran 149 5.600.791 8.80.065 6,4 72,08 46,8 Temmuz 156 6.86.270 6.640.276 96,17 72,10 45,9 Ağustos 298 5.470.461 6.921.7 79,04 64,94 4,9 Eylül 207 4.000.806 8.671.65 46,14 6, 40,9 Ekim 28 5.714.09 7.145.667 79,97 64,96 6,1 Kasım 181 5.550.087 7.479.11 74,21 52,69,4 Aralık 259 8.22.065 7.850.75 104,87 50,22 0,8 Ocak-Aralık 25 67.790.862 78.721.567 86,12 6,79 0,8 Kaynak: Hazine, DPT (1) Net borçlanma rakamlarına 2002 yılında düzenlenen dövize endeksli ihale rakamları ve faiz oranları katılmamıştır. İtfa rakamları piyasaya yapılan ödemeleri göstermektedir. 2001 yılı Hazine ihaleleri yıllık ortalama bileşik faizi yüzde 96,2 düzeyinde gerçekleşirken, bu oran 2002 yılı için yüzde 6,8 düzeyinde gerçekleşmiştir. 2002 yılı gelişimine bakıldığında; 2002 yılı Ocak-Mayıs döneminde yüzde 66,1 oranına inmiş olan Hazine ihaleleri ortalama bileşik faizi, bu dönemden sonra yükseliş eğilimine girmiş ve söz konusu yükseliş Kasım ayına kadar devam etmiştir. Kasım ayı itibariyle Mayıs ayındaki seviyesine tekrar ulaşmış bulunan Hazine ihaleleri ortalama bileşik faizi, düşüş eğilimini Aralık ayında da sürdürmüştür. Aralık ayında aylık ortalama ihale bileşik faizi 50,2 düzeyinde gerçekleşerek aylık ortalama bazda yılın en düşük seviyesine inmiştir. En yüksek aylık ortalama bileşik faizin gerçekleştiği ay, yüzde 75, oranı ile Şubat ayı olmuştur. 2002 yılında iç borçlanma ortalama vadesi 25 gün gerçekleşerek 2001 yılı ortalama vadesi olan 148 güne göre büyük bir artış göstermiştir. 2002 yılında piyasadan 67,8 katrilyon TL net borçlanma yapılırken; 78,7 katrilyon TL piyasalara itfada bulunulmuştur. Böylece, itfa/borçlanma oranı yüzde 86,1 düzeyinde gerçekleşmiştir. Hazine 2002 yılının Mayıs ayından itibaren Aralık ayına kadar itfanın altında borçlanma politikası benimsemiştir. 2002 yılında TEFE artış oranında ciddi bir gerileme yaşanmış, ancak Hazine borçlanma maliyetinde aynı seviyede bir düşüş gerçekleşmemiştir. 9

Hazinenin iç borç maliyeti TEFE değişim oranı ile karşılaştırıldığında, DİBS faiz oranlarının yıl boyunca 12 aylık TEFE değişim oranlarının üzerinde seyrettiği görülmektedir. Nitekim, DİBS yıllık bileşik faiz oranı yıl sonu itibariyle yüzde 6,8 düzeyinde gerçekleşirken, TEFE artış oranı yüzde 0,8 olarak gerçekleşmiştir. 2002 yılında Merkez Bankası kısa vadeli faiz oranlarını enflasyon beklentilerini yönlendirmek ve kısa vadeli fonlama maliyetlerini belirlemek üzere etkin bir şekilde kullanmıştır. 2002 yılı boyunca enflasyon hedeflemesi politikasına geçiş hazırlıklarını sürdüren Merkez Bankası, bu çerçevede yüzde 40 Para Tabanı genişlemesi hedefine paralel olarak kısa vadeli faiz oranlarını etkin olarak kullanmıştır. Merkez Bankası söz konusu faiz oranlarında 2002 yılı boyunca faiz indirimine gitmiş ve kademeli olarak yüzde 59 (basit faiz) oranından yüzde 44 seviyesine düşürmüştür. 120 Grafik.5. Faiz Oranlarında Gelişmeler Bileşik Faizler (Yüzde) 100 80 60 40 20 0 Oca.99 Nis.99 Tem.99 Eki.99 Oca.00 Nis.00 Tem.00 Eki.00 Oca.01 Nis.01 Tem.01 Eki.01 Oca.02 Nis.02 Tem.02 Eki.02 ihale DIBS interbank TEFE 2002 yılında iç borç stoku artış oranı TEFE artış oranının altında kalmıştır, ancak vade yapısında bir azalma gözlenmiştir. 2001 yılı Aralık ayı itibariyle 122,2 katrilyon TL olan iç borç stoku 2002 yılı Aralık ayı itibariyle yüzde 22,7 artış göstererek 149,9 katrilyon TL ye ulaşmıştır. Borcun kompozisyonu itibariyle nakit dışı stokta azalma olmuştur. Ortalama vade 8,5 aydan 2,1 aya gerilemiştir. 2001 Aralık ayında 8,8 milyar dolar olan dış borç stoku ise 2002 yılı 10

Aralık ayında 56,6 milyar dolar düzeyine çıkarak dolar bazında yüzde 45,9 artış göstermiştir. Tablo.8. İç Borç Stokunun Vade Yapısı 2001 Aralık Miktar (Milyar TL) Yüzde Ort. Vadeye Kalan Süre (Ay) Genel Top. 122.157.260 100,0 8,5 Nakit 57.879.907 47,4 19,2 Tahvil 40.226.76 2,9 26,2 Bono 17.65.172 14,5,4 Nakit Dışı 6.80.754 52,6 55,9 2002 Haziran Miktar (Milyar TL) Yüzde Ort. Vadeye Kalan Süre (Ay) Genel Top. 126.80.490 100,0 8,2 Nakit 69.285.078 54,6 15,1 Tahvil 41.440.272 2,7 22,2 Bono 27.844.805 22,0 4,5 Nakit Dışı 57.545.412 45,4 66,0 2002 Aralık Miktar (Milyar TL) Yüzde Ort. Vadeye Kalan Süre (Ay) Genel Top. 149.869.691 100,0 2,1 Nakit 89.270.971 59,6 12,8 Tahvil 52.251.115 4,9 18,9 Bono 7.019.856 24,7 4,2 Nakit Dışı 60.598.720 40,4 69,4 Kaynak: Hazine Tablo.9. İç Borç Stoku Döviz-Faiz Yapısı (Trilyon TL) 2001 (%) Aralık 2002 (%) Sabit getirili 17.745 15% 5.576 25% Değişken faizli 11.426 9% 17.84 12% Döviz cinsinden 7.1 6% 16.51 11% Dövize endeksli 22.05 18% 17.799 12% -IMF kredisi 1.768 11% 9.685 6% -Takas 7.740 6% 7.649 5% -Diğer 542 0% 466 0% Nakit Dışı 6.804 52% 60.599 40% Sabit getirili - 0% - 0% Değişken faizli 49.51 41% 46.74 1% Döviz cinsinden 12.98 10% 11.891 8% Dövize endeksli 1.89 2% 1.97 1% Toplam Stok 122.157 100% 149.870 100% Kaynak: Hazine 2002 yılında iç borç stoku içinde sabit getirili bono ve tahvillerin payı artarken, IMF kredisinin TMSF için kullanılması sonucu nakit dışı tahvillerin payı azalmıştır. 2001 yılı Aralık ayı itibariyle borç stokunun yüzde 15 ini oluşturan sabit getirili bono ve tahviller 2002 yılı Aralık ayı itibariyle borç stokunun yüzde 25 ini oluşturmaktadır. Nakit Dışı Tahvillerin oranı aynı dönemde yüzde 52 den yüzde 40 oranına gerilemiştir. 11

140 10 120 110 100 90 80 70 60 Grafik.6. Mali Baskınlık (İç Borç Stoku/M2Y) (Yüzde) 2001-1 5 7 9 11 2002-1 5 7 9 11 2002 yılında mali baskınlık oranı yatay bir seyir izlemiştir. Mali baskınlığın bir göstergesi olan iç borç stokunun M2Y ye oranı Ocak ayındaki yüzde 127,6 oranından Şubat ayı sonunda yüzde 114,1 e inmiştir. Bu gelişmede IMF kredisinin TMSF bankaları için kullanılması rol oynamıştır. Haziran ayında yüzde 108,2 oranına inen mali baskınlık Aralık ayında yüzde 112, oranında gerçekleşmiştir. III. DÖVİZ KURLARINDAKİ GELİŞMELER Döviz kuru yıl boyunca hareketli bir seyir izlerken TL ye karşı reel olarak değer kaybetmiştir. IMF programının uygulanması ve yapısal reformların gerçekleştirilmesiyle piyasalarda yaşanan güven ortamı 2002 yılının başlarında ters para ikamesini artırmıştır. 2001 yılı Ekim ayı sonundan itibaren düşmeye başlayan döviz kurları 2002 yılının Ocak-Nisan döneminde düşüş eğilimini sürdürmüştür. Nitekim; Ocak ayı başında Merkez Bankası gösterge dolar kuru alış fiyatı 1.446.68 TL olurken; Nisan ayı sonu itibariyle 1.1.42 TL düzeyine düştüğü görülmektedir. Mayıs ayı sonuna kadar bu seviyelerde yatay bir seyir izleyen döviz kuru, Haziran ayı itibariyle yukarı yönlü bir harekete başlamıştır. Döviz kurlarında görülen yukarı yönlü hareketlenme Kasım ayına kadar devam etmiş ve Kasım ayında düşüş göstermiştir. Ekim ayı sonu itibariyle Merkez Bankası (MB) gösterge niteliğinde dolar alış kuru 1.662.511 TL olarak gerçekleşirken; Kasım ayı sonu itibariyle 1.55.9 TL düzeyine gerilemiştir. Irak a yapılacak olası bir askeri harekatın yarattığı tedirginlik, Aralık 12

ayı başında 1.512.664 TL düzeyinde gerçekleşen MB dolar alış kurunun, bu ayın sonu itibariyle yüzde 10, oranında değer kazanarak 1.669.567 TL olarak gerçekleşmesine neden olmuştur. Uygulanan dalgalı kur rejimi gereği döviz kurlarında herhangi fiyat taahhüdünde bulunmayan Merkez Bankası döviz kurlarında yaşanan aşırı dalgalanmanın fiyat istikrarı üzerinde yaratacağı olumsuz etki nedeniyle yıl içinde defa döviz piyasalarına müdahalede bulunmuştur. Müdahalenin amacı belli bir döviz fiyatını dikte etmekten çok piyasada oluşan yapay hareketleri önlemek ve piyasalara mesaj vermek niteliğinde olmuştur. 1.750.000 Grafik.7. TL/Dolar Gelişimi 1.650.000 1.550.000 1.450.000 1.50.000 1.250.000 05.Mar 05.Nis 0.May 1.May 28.Haz 26.Tem 2.Eyl 21.Eki 20.Kas 2.Ara Euro/dolar paritesi yıl içinde Euronun dolara karşı daha fazla değer kazanması ile 0,88 oranından 1,048 oranına yükselmiştir. 2002 yılına 0,884 aylık ortalama düzeyi ile başlayan euro/dolar paritesi yıl içinde dalgalı bir seyir izlemiş ve yıl sonu itibariyle de 1,0172 aylık ortalama düzeyine yükselmiştir. Günlük kapanış değerine göre 1,048 yıl sonu düzeyi, 0,8856 olan yıl başı düzeyine göre yüzde 18, lük bir artışı ifade etmektedir. Euronun dolara karşı yükseliş nedenleri arasında ABD nin Irak a yapmayı planladığı askeri müdahale; Avrupa Merkez Bankasının faiz indirimleri için isteksiz davranması ve yılın son dönemine kadar beklemesi; ABD de ekonomisindeki yaşanan durgunluğu aşmak için FED tarafından arka arkaya yapılan faiz indirimleri sonucu Euro lehine oluşan getiri yüksekliği ve ABD cari işlemler açığında beklenen büyüme gibi temel sebepler sayılabilir. 1

Tablo.10. Kurlardaki Gelişmeler Dolar Euro Euro/Dolar Paritesi Aralık 2001 1.448.704 1.289.0 0,88979 Ocak 2002 1.65.888 1.207.96 0,884109 Şubat 1.46.727 1.171.564 0,869878 Mart 1.5.729 1.184.627 0,8751 Nisan 1.14.468 1.162.219 0,884922 Mayıs 1.86.212 1.268.541 0,914991 Haziran 1.522.616 1.454.467 0,95467 Temmuz 1.654.288 1642281 0,992666 Ağustos 1.6.18 1.595.829 0,977044 Eylül 1.644.94 1.612.851 0,980881 Ekim 1.646.56 1.615.959 0,981552 Kasım 1.595.102 1.598.501 1,002072 Aralık 1.575.027 1.602.5 1,017214 Kaynak:TCMB (1)Döviz kuru ve Parite değerleri aylık ortalamalardır. TCMB gösterge döviz alış kurları kullanılmıştır. 1,1 Grafik.8. Euro/Dolar paritesindeki gelişim 1,05 1 0,95 0,9 0,85 0,8 02.Oca 16.Oca 29.Oca 11.Mar 22.Mar 04.Nis 17.Nis 0.Nis 1.May 24.May 06.Haz 19.Haz 02.Tem 15.Tem 26.Tem 04.Eyl 17.Eyl 0.Eyl 11.Eki 24.Eki 08.Kas 21.Kas 09.Ara 20.Ara IV. SERMAYE PİYASASINDA GELİŞMELER a. İMKB Hisse Senedi Piyasası 2002 yılı başından Eylül ayına kadar düşüş eğilimi gösteren endeks, Ekim ve Kasım aylarında yükselirken Aralık ayında tekrar düşmüş ve işlem hacmi de endeksle aynı doğrultuda hareket etmiştir. 14

2001-Ekim ayında başlayan yükseliş eğilimini 2002 yılı Ocak ayına kadar sürdüren İMKB Ulusal-100 endeksi, Şubat ayında düşüş eğilimine girmiş ve bu trend Eylül ayına kadar devam etmiştir. Ekim ayında yükselişe geçen endeks, Kasım ayında 29,7 oranında artış göstererek 1.00 puan seviyesine yükselmiştir. Aralık ayı itibariyle gerek ABD nin Irak a harekat olasılığının yarattığı tedirginlik gerekse para girişinin olmaması gibi nedenlerle yüzde 21,7 azalarak 10.70 puandan kapanmıştır. Endeks değerinde oluşan düşüş ve yükseliş hareketleri endeksin işlem hacmine de yansımıştır. Ocak ayında 11.414 trilyon TL olan işlem hacmi, Eylül ayında.851,8 trilyon TL ye; hızlı bir çıkışın yaşandığı Kasım ayında ise 24,405 trilyon TL düzeyinde gerçekleşerek yılın en yüksek hacmine ulaşmıştır. Aralık ayında Endekste yaşanan düşüş işlem hacmine yansımış ve 9.55,4 trilyon TL düzeyinde aylık işlem hacmi gerçekleşmiştir. Tablo.11. İMKB de Çeşitli Göstergeler(1) İMKB 100 İMKB 100 Ulusal Pazar Dönemler Dönem Ort 0 Günlük HO. İşlem Hacmi 2002 Ocak 1.252 1.249 11.41.996 Şubat 11.056 12.155 5.790.61 Mart 11.679 11.07 7.844.809 Nisan 11.442 11.784 8.670.117 Mayıs 10.414 11.81 5.482.900 Haziran 9.80 9.997 4.175.089 Temmuz 10.26 9.524 9.58.611 Ağustos 9.547 10.025 6.908.624 Eylül 8.842 9.07.851.774 Ekim 10.252 9.41 7.775.567 Kasım 1.00 12.011 24.405.702 Aralık 10.70 12.05 9.45.874 1 Aralık 1.047 12.784 2.774.920 20 Aralık 11.286 12.872 2.886.57 27 Aralık 10.464 12.50 2.72.661 Kaynak: İMKB Aylık Bülten (1) İMKB 100 Endeks Değerleri, 0 günlük Hareketli Ortalama, İşlem Hacmi Milyar TL b. Tahvil ve Bono Piyasası Tahvil ve bono piyasasında işlem hacimleri ve faiz oranları yıl boyunca dalgalı bir seyir izlemiştir. 2002- Ocak itibariyle 4.748 trilyon TL ve yüzde 58, ağırlıklandırılmış faiz oranının gerçekleştiği İMKB bünyesindeki kamu menkul kıymetleri kesin alım-satım pazarında Temmuz ayı itibariyle 7.5 trilyon TL işlem hacmi gerçekleşirken faiz oranı 60,62 15

düzeyine yükselmiştir. Eylül ayı ile başlayan işlem hacmi yükselmesi Kasım ayı itibariyle devam ederken; Aralık ayında yerini düşüşe bırakarak 11.849 trilyon TL düzeyine inmiştir. Faiz oranı Ekim ayında yüzde 57,2 oranından Aralık ayında yüzde 47,7 düzeyine inmiştir. Tablo.12. Kamu Menkul Kıymetler Pazarı İşlem Hacmi Faiz Oranı DÖNEMLER (TRİLYON TL) (YÜZDE) 2002-OCAK 4.748 58,4 ŞUBAT.824 66,78 MART 5.620 56,74 NİSAN 9.27 51,84 MAYIS 9.659 52,5 HAZİRAN 6.78 54,79 TEMMUZ 7.5 60,62 AĞUSTOS 8.219 55,5 EYLÜL 7.998 57,21 EKİM 12.466 55,86 KASIM 14.202 48,09 ARALIK 11.849 47,72 Kaynak: İMKB Aylık Bülteni c. Repo-Ters Repo Piyasası İMKB repo-ters repo pazarında yıl boyunca işlem hacmi artarken, faiz oranları düşüş yönünde bir eğilim göstermiştir. 2002 yılı Ocak ayında yüzde 59,8 düzeyinde gerçekleşen İMKB repo-ters repo piyasası ağırlıklandırılmış faiz oranı yıl boyunca düşüş eğilimi sergilemiştir. Merkez Bankasının para politikası aracı olarak kullandığı gecelik borçlanma faiz oranına paralel bir seyir izlemiştir. Merkez Bankasının uygulamış olduğu faiz indirimleri alternatif bir piyasa olan repo-ters repo pazarı faiz oranları düşüşünde etkili olmuş ve Kasım sonu itibariyle yüzde 44,6 düzeyinde oluşmuştur. 2002 yılı geneli itibariyle işlem hacminin dalgalı bir seyir izlediği gözlenmektedir. Yılın son ayındaki seyrine bakıldığında; işlem hacminde ve faiz oranında düşüş yaşandığı görülmektedir. 16

Tablo.1. Repo-Ters Repo Piyasası İşlem Hacmi Faiz Oranı DÖNEMLER (TRİLYON TL) (YÜZDE) 2002-OCAK 42.05 59,8 ŞUBAT.598 59,1 MART 6.882 55,86 NİSAN 8.701 51,9 MAYIS 54.946 48,22 HAZİRAN 6.075 48,12 TEMMUZ 81.111 48,14 AĞUSTOS 68.105 46,24 EYLÜL 8.276 46,0 EKİM 7.054 46,04 KASIM 84.848 44,57 ARALIK 76.52 44,0 Kaynak: İMKB Aylık Bülteni d. Altın Borsası 2001 yılı boyunca gerek TL ile yapılan işlemlerde gerekse dolar ile yapılan işlemlerde inişli çıkışlı bir seyir izleyen İstanbul Altın Borsasında TL bazında en yüksek işlem hacmi Ağustos ayında yaşanırken; dolar bazında en yüksek işlem hacmi Ocak ayında yaşanmıştır. Ağustos ayında TL bazında 156 trilyon TL işlem yapılırken; Ocak ayında 87 milyon dolar işlem yapılmıştır. 2002 yılı Ocak-Aralık döneminde toplam işlem miktarı 14 ton düzeyinde gerçekleşirken 1 Ons altının fiyatı 4,8 dolara yükselmiştir. e. Yatırım Fonları Grafik.9. A ve B Tipi Fonları Portföy Büyüklüğü/M2 Para Arzı 19,00 17,00 15,00 1,00 11,00 9,00 7,00 5,00 2001-01 2001-02 2001-0 2001-04 2001-05 2001-06 2001-07 2001-08 2001-09 2001-10 2001-11 2001-12 2002-01 2002-02 2002-0 2002-04 17 2002-05 2002-06 2002-07 2002-08 2002-09 2002-10 2002-11 Vade sınırlaması olmaması, portföyünde çeşitli yatırım araçları bulunduğu için riski dağıtması, profesyonel uzmanlar tarafından yönetilmesi, çok küçük miktarlar için yatırım

şansı sunması, istenildiği anda getirisiyle birlikte nakde çevrilme gibi avantajlar içeren yatırım fonları son yıllarda büyük bir talep artışına sahne olmuştur. Nitekim, 2001 yılı sonu itibariyle 4,75 katrilyon TL portföy büyüklüğü olan A ve B yatırım fonu toplam portföy büyüklüğü 2002 yılı Kasım ayında yüzde 100 lük bir artışla 9,5 katrilyon TL ye yükselmiştir. 2002 yılı Kasım ayı itibariyle Yatırım fonlarının mali sistem içinde bulunduğu ağırlık oranını yansıtan Yatırım Fonları Toplam Portföy Büyüklüğü/ M2 para arzı oranı, yüzde 8,9 düzeyinde gerçekleşen 2001 yılına göre büyük bir artış göstererek yüzde 16,0 düzeyine yükselmiştir. Daha çok faiz geliri içeren mali araçları bünyesinde bulunduran B tipi Yatırım fonlarının Kasım ayı itibariyle yılbaşına göre ortalama getirisi 41,2 olurken; hisse senedi gibi menkul kıymetlerden de portföyünde bulundurabilen A tipi yatırım fonlarının ortalama getirisi 15,84 düzeyinde olmuştur. Tablo.14. Yatırım Fonları Getirileri A Tipi Yatırım Fonları Aylık Ort Getiri Yılbaşına göre Ort Getiri B Tipi Yatırım Fonları Aylık Ort Getiri Yılbaşına göre Ort Getiri 2001 Kasım 6,6 4,66,14 84,95 2001 Aralık 14,8 6,58 2,19 89,21 2002 Ocak -0,29-0,29 2,88 2,88 2002 Şubat -7,9-7,6 4,0 7,25 2002 Mart,52-4,9,57 10,5 2002 Nisan -0,46-5, 2,82 1,1 2002 Mayıs -4,4-9,5 2,52 17,12 2002 Haziran -1,62-10,88 2,64 20,08 2002 Temmuz 7,79 -,84,56 24,1 2002 Ağustos -2,24-5,72,4 28,27 2002 Eylül -4,1-9,2 2,46 1,1 2002 Ekim 9,64-0,81,44 5,62 2002 Kasım 17,02 15,84,9 41,20 2002 Aralık V. BANKACILIK SİSTEMİNDE GELİŞMELER a. Mevduat Gelişmeleri 2002 yılının ikinci yarısında bankalararası hariç toplam mevduat nominal olarak yatay bir seyir izlerken, Aralık ayında döviz kurunun artışının etkisiyle YP mevduatın artmasından dolayı büyük bir artış göstermiştir. 2001 yıl sonunda 10,8 katrilyon TL olan toplam mevduat 2002 yılı Ocak ayında 100,1 katrilyon TL ye gerilemiş, daha sonra küçük artışlar göstererek Temmuz ayında 122,6 katrilyon TL ye yükselmiştir. Yılın ikinci yarısında nispeten yatay bir seyir izleyen 18

toplam mevduat, Aralık ayında büyük bir artış göstererek 11 katrilyon TL seviyesine yükselmiştir. Toplam mevduat dolar bazında incelendiğinde 2000 yıl sonunda 8,7 milyar dolar seviyesinden 2001 yıl sonunda 72,4 milyar dolara gerilemiştir. 2002 yıl boyunca Ocak ayındaki 74,6 milyar dolarlık seviyesinden fazla sapma göstermezken, seçim sonuçlarının yarattığı olumlu havanın etkisiyle doların gerilemesi sonucu, mevduatlar, TL bazında aynı kalmasına karşın dolar bazında 80, milyar dolara yükselmiştir. Aralık ayında ise, mevduatlar TL bazında artmış ancak, bu ayda döviz kurlarında yaşanan hızlı yükseliş sonucu toplam mevduatlar dolar bazında 80,2 milyar dolarlık seviyesini korumuştur. Tablo.15.Bankacılık Sisteminde Mevduat ve Kredilerin Gelişimi Aralık 02/ Kasım 02 Aralık 02/ Aralık 01 Toplam Mevduat (Bankalararası Hariç) 5,7 26, Yurtiçi Yer. Toplam TL Mevduat 1,9 25, Yurtiçi Yer. Toplam YP Mevduat ($) 2,8 10,9 Toplam Krediler 5,9 2,4 Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri 6,5 1,9 Mevduat Bankaları Yurtiçi TL Kredileri,9-0,8 Mevduat Bankaları Yurtiçi YP Kredileri 9,7 5, Kalkınma Yatırım Bankaları Kredileri 1,9 6,9 Kaynak: TCMB Haftalık Bültenleri 2002 yılı boyunca mevduatlarda TL-YP portföy tercihinde, YP mevduatların ağırlığı devam etmiştir. 2001 yılı sonunda yurtiçi yerleşikler YP Mevduatlar/TL Mevduatlar oranı yüzde 127,2 iken, 2002 yılında tasarruf sahipleri eğilimlerini YP mevduat yönünde korumuşlar ve söz konusu oran 2002 yıl sonunda yüzde 128,4 olarak gerçekleşmiştir. 2002 yılında YP Mevduat/Toplam Mevduat rasyosu değerlendirildiğinde; döviz kurundaki artışa bağlı olarak, Temmuz ayına kadar yükselmiş, Ağustos ve Eylül aylarında döviz kurlarında belli bir istikrarın sağlanması ile kısmen düşmüştür. Ancak yılın son iki ayında Irak krizinin de etkisiyle kurdaki artışa bağlı olarak tekrar yükselme trendine girmiştir. 19

65 Grafik.10. YP Mevduat/Toplam Mevduat 60 55 50 45 40 2001-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2002-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Mevduatların vade yapısındaki kısalık 2002 yılı boyunca sürmüştür. Zorunlu karşılığa tabi TL mevduatlar incelendiğinde ay ve daha kısa vadeli mevduatların payının 2000 yıl sonunda yüzde 89,2, 2001 yıl sonunda yüzde 92,4 ve 2002 yıl sonu itibariyle yüzde 88,1 olduğu gözlenmektedir. Mevduatın vade yapısı özellikle 2002 yılının Mayıs ayından itibaren Irak krizi, faiz ve kur riski nedeniyle kısalmıştır. Vadenin kısalması likit kalma eğiliminin arttığını göstermektedir. Zorunlu karşılığa tabi mevduatların vadelerinin ağırlıklı ortalaması alındığında, 2001 yıl sonunda 2,4 ay olan ortalama vadenin, 2002 yılında fazla değişmeyerek yıl sonunda 2,6 ay olarak gerçekleştiği görülmektedir. (Vadesiz mevduatların vadesi sıfır alınmıştır) 95 Grafik.11. Ay ve Daha Kısa Vadeli TL Mevduat/Toplam TL Mevduat 90 85 2001-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2002-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 20

8 Grafik.12. Zorunlu Karşılığa Tabi Mevduatların Ortalama Vadesi (Ay) 7 6 5 4 2 1 0 2001-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2002-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Vadesiz mevduatların vadesi sıfır alınmıştır. 1 yıldan uzun vadeli olan mevduatların vadesi 1 yıl kabul edilmiştir. Benzer gelişim döviz tevdiat hesaplarında da gözlenmiştir. Nitekim, döviz tevdiat hesapları içinde ay ve daha kısa vadeli mevduatların payı 2001 yılında yüzde 86,1 iken 2002 yılı Aralık sonu itibariyle yüzde 85,1 olarak gerçekleşmiştir. 25 Grafik.1. Müşterilerle Yapılan Repo/Yurtiçi Yerleşikler TL Mevduat 20 15 10 5 0 2001-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2002-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Bankaların müşterileriyle yaptıkları repo hacmi 2001 yılında TMSF bankaları ve kamu bankalarının gecelik finansman ihtiyacının azalması ve repo faiz gelirlerindeki stopaj oranlarının artmasıyla düşüş eğilimine girmiştir. Ancak, piyasalarda belirsizliğin artmasına paralel olarak tasarruflar kısa vadeye yönelmiş ve repo, 2002 yılının ikinci yarısında nominal olarak yeniden artmıştır. 2002 yıl boyunca repo/tl mevduatlar rasyosuna bakıldığında, reponun TL mevduatlara oranının sürekli azaldığı, son aylarda reponun artmasına rağmen TL mevduatların daha büyük bir oranda artmasından dolayı nisbi olarak rasyonun azaldığı görülmektedir. 21

b. Krediler 2002 yılı boyunca kredi piyasasında canlanma görülmemiştir. 2000 yılı Kasım ayı ve 2001 yılı Şubat aylarında yaşanan krizlerin etkisiyle reel sektörün olumsuz etkilenmesi sonucu, bankaların önemli kullanım kalemlerinden biri olan krediler kaleminde 2001 ve 2002 yıllarında TL bazında artış görülmemiş, dolar bazında gerileme yaşanmıştır. Nitekim, 2001 yıl sonunda 1,2 katrilyon TL olan mevduat bankaları yurtiçi kredileri, 2002 yılında gerileyerek Kasım ayı sonunda 29,9 katrilyon TL ye düşmüş, Aralık ayında ise nispi bir artış göstererek 1,8 katrilyon TL ye yükselmiştir. Dolar bazında ise, 2001 sonunda 21,8 milyar dolar iken, 2002 yılı Aralık ayında 19,5 milyar dolara gerilemiştir. Bankacılık sektörünün kredi hacminin daralmasında, bankaların mali yapılarının krizlerden olumsuz yönde etkilenmesi, kredi geri dönüşlerinde yaşanan sorunlar ve reel sektör kredi talebindeki daralma etkili olmuştur. azalmıştır. 2002 yılında, kredilerde YP kredilerin payı artmış, böylece bankaların kur riski 2001 yılı Şubat krizinde bankalar yükümlülüklerinin YP, varlıklarının TL cinsinden olmasından dolayı büyük oranlarda kur zararı yaşamışlardır. 2002 yılında mevduatlara benzer gelişme kredilerde de yaşanarak YP kredilerin ağırlığında artış görülmüştür. Böylece, bankalar kur risklerini azaltmışlardır. Nitekim, 2001 yılı Ocak ayında mevduat bankaları yurtiçi kredilerinin yaklaşık yüzde 2,5 ini YP krediler oluşturmaktayken, 2001 yılı Şubat ayından sonra bankaların YP kredi açma eğilimi artmış ve YP kredilerin payı 2001 yıl sonunda yüzde 4,9, 2002 yıl sonunda yüzde 45, olarak gerçekleşmiştir 22

Grafik.14.Mevduat Bankaları Yurtiçi YP Kredi/Toplam Kredi 50 45 40 5 0 2001-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2002-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Krediler/mevduatlar oranı önemli ölçüde gerilemiştir. Kredilerdeki daralmaya bağlı olarak, Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri/Bankalararası Hariç Toplam Mevduatlar oranı 2001 yılı Aralık ayı sonundaki yüzde 0,1 seviyesinden 2002 yılı boyunca azalarak, yıl sonunda yüzde 24, seviyesine düşmüştür. Aynı gelişme para birimleri bazında inceleme yapıldığında da görülmektedir. Nitekim, Mevduat Bankaları Yurtiçi TL Krediler/TL Mevduatlar oranı 2001 yılı Aralık ayında yüzde 9,1 iken, 2002 yılı Aralık ayında yüzde 0,9 a gerilemiştir. Aynı dönemlerde Mevduat Bankaları Yurtiçi YP Kredileri/YP Mevduatları rasyosu da yüzde 24 seviyesinden, yüzde 20 seviyesine gerilemiştir. 50 Grafik.15. Mevduat Bankaları Yurtiçi Kredileri/Toplam Mevduatları 45 40 5 0 25 20 2001-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2002-1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tüketici kredilerinde 2002 yılının ikinci yarısında canlanma görülmektedir. 2