VADELİ İŞLEMLER PİYASASI GİRİŞ Hızlı bir değişimin yaşandığı günümüzde türev (derivatives) piyasaları, finans piyasalarının gelişmişlik seviyesini artırarak, ekonomide kaynakların daha etkin dağılımı ve kullanımına katkıda bulunmak, gelişmiş uluslararası piyasalarda yer almak ve bu piyasalara entegre olmak gibi amaçların gerçekleştirilmesinde önemli işlevler üstlenmektedir 1. Dünya borsacılığının günümüzde ulaştığı düzey uzun süren tarihsel bir gelişimin sonucudur. Bu süreç, ilk aşamada spot işlemlere, ara aşamada forward işlemlere daha sonra vadeli işlem ve options lara dayalı vadeli kontrat piyasalarına dönüşüm şeklinde birbirini tamamlayan üçlü bir yapı içerisinde gerçekleşmiştir. Vadeli ürün işlemleri ve bu işlemlerin yapıldığı piyasaların ortaya çıkması oldukça eskilere dayanmaktadır. İlk futures işlemi 1679 yılında Japonya da kaydedilmiştir. Bu dönemde daha çok kişisel işlemler olarak kalan bu tür işlemler için ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Osaka da kurulan Dojima Pirinç Ticaret Borsası dır. Günümüzde bilinen anlamda, modern vadeli işlem borsalarının oluşumu 1840 lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri nde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Chicago gerek ulaşım altyapısı gerek çevre eyaletler için bir pazar konumunda olması dolayısıyla tüccarların buluştukları bir merkez haline gelmiştir. Ancak pazarda zaman zaman oluşan 1 Arısoy, Ebru Necmi Odyakmaz, Vadeli Ürün (Emtia) Borsaları ve Dış Ticaret Açısından Önemi http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/ocak97/vade.htm, Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü 1
arz-talep dengesizliği üreticileri ve tüccarları zor durumda bırakmıştır. Bu dengesizliğin önlenmesi amacıyla, 1848 yılında Chicago Board of Trade (CBOT) olarak bilinen tahıl borsası kurularak pazar örgütlü bir yapıya kavuşturulmuştur. Daha sonra değişik ürünlerin de piyasalarda işlem görmeye başlamasıyla, 1919 yılında Chicago Merchantile Exchange (CME) olarak kurulan borsa bir kurum geleneğiyle günümüze kadar gelmiştir. Vadeli işlem piyasalarında yapılan işlemler 100 yıllık bir süre içinde tarım ve sanayi ürünlerinin konu olduğu mala dayalı işlemler şeklinde devam etmiştir. Özellikle, 1970 sonrası, Bretton Woods sisteminin terkedilmesiyle birlikte, döviz ve faiz oranlarında meydana gelen dalgalanmalar sonucu oluşan riskten korunmak amacıyla, finansal ürünler üzerine vadeli işlem sözleşmelerinin geliştirilmesi bu piyasalarda, yeni bir dönem başlatmıştır 2. Uluslararası ticarette 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana gelen bu şekilde önemli gelişmeler karşısında, finansman teknikleri yetersiz kalmış, piyasalarda oluşan tıkanmaların aşılması amacıyla vadeli işlem piyasalarında faiz, döviz, borsa endeksi, devlet tahvili ve hazine bonosu üzerine de vadeli işlem kontratları yazılmaya başlanmıştır. Vadeli işlem piyasaları, 1980 li yıllardan itibaren faiz, döviz ve endeks enstrümanlarının da işlem gördüğü, trilyon dolarların çok kısa bir süre zarfında el değiştirdiği ve borsaların birleşerek 24 saat boyunca işlem yapabildikleri piyasalar haline gelmiştir. Yukarıda detaylı olarak açıklandığı üzere, Vadeli İşlem Borsaları, dünyada uzun yıllardır faaliyet göstermektedir. Türkiye de, ülke ekonomisi ve tarım sektörü için büyük önem 2 Vadeli İşlemler Piyasası, http://www.danismend.com/konular/maliisleryon/mly- VADELI%20ISLEMLER%20PIYASASI.HTM 2
taşıdığına inanılan Vadeli İşlemler Borsası'nın kuruluşu ile ilgili araştırmalara 1990'lı yılların başlarında başlanmıştır. Yapılan çalışmalar sonucunda, Türkiye de konuyla ilgili olan önemli kuruluşların ortak olduğu ve İzmir Ticaret Borsamısının da %17 oranında iştirak ettiği VOBAŞ (Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası A.Ş.) şirketi kurulmuştur. VOBAŞ, Türkiye'nin ilk vadeli ve opsiyon işlemleri borsası olması yanında ilk özel borsa olma özelliğini de taşımaktadır. VOBAŞ tarafından yapılan çalışmalar neticesinde öncelikle pamuk, buğday, döviz, faiz ve İMKB endeksi sözleşmelerinin işlem görmesi kararlaştırılmıştır. Vadeli ve Opsiyonlu İşlemler Borsası'nın açılışı, 4 Şubat 2005 tarihinde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan tarafından gerçekleştirilmiştir 3. 3 Vadeli İşlemler Borsası, http://www.itb.org.tr/proje_view.asp?id=18 3
BÖLÜM 1: VADELİ İŞLEMLER PİYASASI A. Tanım Vadeli işlemler piyasası, en temel ifadesiyle, vadeli işlem sözleşmelerinin alınıp satıldığı organize piyasalardır. Bu piyasada aracı üyeler vasıtasıyla herkes, borsa tarafından belirlenmiş miktar ve oranda teminat yatırarak vadeli alım veya satım yapabilir. İşlem yapan tarafların birbirini tanıması gerekmez. Yapılan tüm işlemler, borsa takas merkezinin garantisi altındadır. Bu piyasalarda işlemler, karşılıklı olarak, yüzyüze sesli pazarlık yöntemiyle ya da elektronik ortamda bilgisayar vasıtasıyla yapılır. Fiyat bilgileri data yayıncılarına aktarılarak anında dünyaya duyurulur. Vadeli işlem piyasaları, bir malın (tarımsal mal, değerli maden, döviz, hazine bonosu, devlet tahvili, borsa endeksi) taraflar arasında yapılan anlaşma sonucu belirli bir fiyattan ileriki bir tarihte teslim edilmek üzere alım satım sözleşmelerinin yapıldığı ve bu sözleşmelerin el değiştirdiği borsalardır 4. B. Vadeli İşlem Piyasasının Temel Fonksiyonları Herhangi bir aşamada ticaretle uğraşan kişiler, ticari faaliyetlerini sürdürürken etkin bir risk yönetimi kullanmak zorundadır. Vadeli işlem piyasalarının, geleceğe yönelik fiyat oluşumu ve risk transferi olmak üzere iki temel fonksiyonu vardır. 4 Karslı, Muharrem, 1994, "Sermaye Piyasası, Borsa, Menkul Kıymetler", s. 229 4
Bu piyasalar, spot piyasalarda işlem gören ürünlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlerin doğurduğu riski devretmek isteyen kişilere hizmet vermekle beraber, fiyatların rekabet koşulları altında oluşmasına ve oluşan bu fiyatların ilgili çevrelere anında aktarılarak piyasalar hakkında gerçekçi bilgilerin edinilmesine, diğer bir deyişle, fiyat oluşumuna olanak sağlarlar. Hedger olarak adlandırılan grup, riskten korunmak isteyen ve bu amaçla piyasada işlem yapan katılımcılar; spekülatörler ise, riskten korunmak isteyen katılımcıların riskini üstlenerek kar elde etmek isteyen kişi ve kuruluşlardır. Spekülatörler, doğal olarak herhangi bir piyasada olduğu gibi, ileriye dönük beklentiler doğrultusunda pozisyon alarak kar elde etmeye çalışırlar. Vadeli işlem piyasalarının bir diğer önemli faydası da işleme konu ürünün gelecekteki fiyatının oluşmasında geniş bir katılımın sağlanarak, gerçekçi fiyat oluşumuna katkı sağlamasıdır. Vadeli piyasalarda, tüm kişi ve kuruluşlar pozisyon alarak fiyatın oluşumunda etkili olma imkanına sahiptir. Bu hususu biraz açmak gerekirse, spot piyasada işlem yapan tarafların; ilgili malın üretimi, nakli, depolanması veya işlenmesi ile ilgili bir alt yapıya sahip olmaları gerekir. Aksi halde alınan malı koyacak yer, işleyecek ünite yoksa, o alanda ticaret yapma imkanı kalmaz. Oysa vadeli işlemler piyasasında, malı temsil eden sözleşmelerin alınıp satılması için herhangi bir depoya, işleme ünitesine, katılımcılar açısından ihtiyaç yoktur. Vadeli 5
piyasalarda küçük bir miktar teminat yatırarak bir pozisyon alınır. İstenilen anda pozisyondan çıkma imkanı vardır (Son işlem gününe kadar). Bu piyasaların varlığı, bir yandan üreticilere üstlenmek istemedikleri riskin bir bölümünü aktarma olanağı sağlarken, diğer yandan da spekülatörlere riski üstlenmek yoluyla kar olanağı sağlamaktadır. Ürününü satmak isteyen bir üretici, vadeli işlemler piyasasına gelip ileriki tarihli bir kontrat satarak kısa (short) pozisyon alır. Bu kişinin karşısında ise bu kontratı alan ve uzun pozisyon (long) tutan spekülatör bulunmaktadır. Vade bitimi yaklaştığında kontratlar fiziki teslimat ya da ters pozisyon almak suretiyle kapatılırlar. Dünya vadeli işlemler piyasasında kontratlar, büyük bir çoğunlukla ters pozisyon alınarak kapatılmaktadır. C. Vadeli İşlem Piyasalarının Yararları 1. Fiyatların oluşumunda geniş bir katılım olduğundan, herhangi bir grubun fiyatları yönlendirmesi zorlaşacağı için, gerçekçi fiyat oluşumu sağlanır. 2.Geleceğe yönelik fiyatların oluşması sayesinde sağlıklı veri elde edilmesi mümkün olur. 3.Sözleşmeye konu ürünün gelecekteki fiyat değişiminden etkilenen gruplar, etkin risk yönetimi imkanına kavuşur. 6
4. Katılımcılar işlemlerini borsa takas merkezi garantisi ile güven içinde gerçekleştirirler. 5. Üretici, ihracatçı, ithalatçı, sanayici gibi kesimlerin stok yönetim politikalarının geliştirilmesi sağlanır. 6. Geniş katılımın olması ile ilgili ürünün alım satımında piyasa derin bir likitide sağlanmış olur. Hem spot piyasada hem vadeli piyasada oluşan likitide, katılımcılara daha geniş bir hareket alanı ve imkan sunar. 7. Geleceğe yönelik fiyatların oluşması, etkin bir risk yönetimi imkanı vermesinin yanında; oluşan fiyatlara göre ekim kararı verecek üreticilerin bu davranışları sonucu doğal üretim planlaması sağlanır. 8. Devletin halen birçok üründe uyguladığı tavan ve taban fiyatı ile piyasaya müdahale etme gereği ortadan kalkar, üreticiler ürünlerini dünya fiyatlarından değerlendirme imkanına kavuşur. 7
Bölüm 2. VADELİ İŞLEMLER A. Tanım Vadeli işlemler, dünyada kullanılan terminolojiye göre türev araçlar olarak ifade edilmektedir. Türev araçlar aşağıdaki işlemleri kapsamaktadır: Forward İşlemler, Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures), Opsiyon Sözleşmeleri (Options), Takas Sözleşmeleri (Swaps) a. Forward İşlemler Geleceğe yönelik (forward) sözleşme, satıcının belli bir ürünü ileri bir tarihte, baştan anlaşılan bir fiyat üzerinden alıcıya teslim etmesini öngören sözleşmelerdir. Sözleşmenin şartları (fiyat, miktar, kalite, zaman ve yer) alıcı ile satıcı tarafından karşılıklı belirlenmektedir. Geleceğe yönelik alım satım sözleşmeleri, piyasada aynı zamanda forward işlemler olarak da anılmaktadır. Forward işlemler 5, tarafların gelecekte almak veya satmak istedikleri ürünlerin fiyat değişimleri nedeniyle oluşan riskten korunma ihtiyacı 5 Vadeli İşlemler, http://www.gfc.com.tr/index.asp?page=vob&sub=vadeli-islem-nedir#alivre-islemsozlesmeleri 8
karşısında çözüm olarak gördükleri sözleşmelerdir. Bu yönüyle forward işlemler vadeli işlem sözleşmelerinin geliştirilmesine temel oluşturmuştur. Forward sözleşmeleri taraflar arasında serbestçe yapıldığı için karşılıklı bir güven gerektirir. Diğer bir deyişle, forward sözleşmelerde kredi riski vardır. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmeme riski, garanti altına alınmış değildir. Ayrıca, iki taraf arasında yapılan forward sözleşmeler diğer piyasa katılımcılarının bilgisine açık değildir. Bu nedenle, forward sözleşmeler, net bir şekilde geleceğe yönelik fiyatlar için referans özelliği taşımazlar. Forward sözleşmelerde, taraflar vade sonuna kadar pozisyonlarını kapatamazlar. Pozisyonların kapatılması sözleşmenin iptali ile mümkündür. Forward sözleşmeler, sözleşmede özel bir hüküm yoksa bir başkasına devredilemez. Ayrıca devri hukuken mümkün olsa bile her bir forward sözleşme kendine özgü hükümler taşıdığından ve standart olmadığından devri kolay değildir. Sözleşmeyi devralacak bir alıcı bulmak ve sözleşmeyi makul bir fiyatla devretmek neredeyse imkansızdır. b. Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) Vadeli işlem sözleşmesi esasen standart hale getirilmiş forward sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmesi (futures), ileri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülügü getiren sözleşmedir. Vadeli işlem sözleşmesinde 9
alım satıma konu mal ve finansal aracın niteligi, miktarı, süresi ve teslim yeri standard olarak tanımlanmıştır. Vadeli işleme konu olabilecek araçlar 6 genellikle mallar (tarımsal ürün, enerji ürünleri, metaller gibi ), hisse senetleri, hisse senedi endeksleri, faiz oranları, döviz olabilir. Hatta hızla gelişen günümüz mali piyasalarında değişen yatırımcı ihtiyaçlarına paralel olarak hava durumu gibi birçok farklı değişkene dayalı olarak düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri de işlem görmeye başlamıştır Vadeli işlem sözleşmelerinde tek degişken, alım satım sırasında oluşan fiyattır. Vadeli işlem sözleşmeleri, vadeli işlem borsalarında işlem görür ve borsa takas kurumunun garantisi altındadır. İşlemlerin borsa takas kurumu tarafından garanti edilmesi, uygulanan teminat sistemi ile mümkün olmaktadır. Sözleşme bazında teminatlar potansiyel günlük zarar riskini karşılayacak şekilde borsa tarafından belirlenir. Vadeli işlem sözleşmelerinde alım satım yapmak isteyen yatırımcılar sözleşme bazında belirlenmiş olan teminatları yatırmak zorundadır. Teminat sistemi ile işlemlerin garanti edilmesi ve sözleşmelerin standard hale gelmesi, vadeli işlem sözleşmelerinin alım satım aracına dönüşmesini sağlamıştır. Vadeli işlem sözleşmelerinde pozisyon alan yatırımcı vade sonuna kadar beklemek zorunda değildir. Örneğin, Haziran 2003 te, Borsa da işlem gören Ekim 2003 pamuk vadeli işlem sözleşmesinde on sözleşme alım yapıldığı varsayılsın. İşlem fiyatı 2.300.000 TL/kg olsun. Bu işlemi yapan yatırımcı dilerse, Ekim 2003 tarihinde son işlem gününe kadar pozisyonunu koruyabilir, dilerse vadeye kadar beklemeksizin pozisyonunu ters işlem 6 Vadeli İşlem, http://www.spk.gov.tr/pgdd/vadeliislem.htm, s. 1 10
yaparak kapatabilir. Yatırımcı, Ekim 2003 vadeli işlem sözleşmesinde, son işlem gününe kadar dilediği kadar alım satım yapabilir. Vadeli işlem sözleşmelerinde yatırımcı ilk pozisyonunu alım veya satım yönünde başlatabilir. Satıma konu ürün gelecekte teslim etme yükümlülüğü ile satılmış olacağı için işlem gününde satılacak ürüne sahip olma zorunluluğu yoktur. Vadeli işlem sözleşmelerinin bu özelliği, riske karşı korunmak isteyenlerin risklerini, risk alarak kazanç elde etmek isteyen spekülatörlere devretmelerine imkan vermektedir. Bugün gelişmiş tek bir vadeli işlem borsasındaki işlem hacmi dünyadaki tüm menkul kıymet borsalarının toplam işlem hacminden fazladır. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası nda bugün için endeks vadeli işlem sözleşmeleri, faiz vadeli işlem sözleşmeleri, döviz vadeli işlem sözleşmeleri, pamuk vadeli işlem sözleşmeleri, buğday vadeli işlem sözleşmeleri işlem görmektedir 7. Borsa açıldığı günden beri, en çok işlem gören sözleşmeler hep döviz sözleşmeleri olmuştur. Borsada ABD Dolarına ve Euroya dayalı vadeli işlem sözleşmesi bulunmaktadır. Bunun sebepleri arasında, nakit döviz piyasasının likit bir piyasa olması, eskiden beri bankalarla yatırımcılar arasında forward döviz işlemlerinin yapılıyor olması, döviz üzerinden iş yapan yatırımcıların kendilerini döviz kurlarındaki dalgalanmaya karşı korumak istemeleri sayılabilir. 7 http://www.gfc.com.tr/index.asp?page=vob 11
Endeks sözleşmeleri de yoğun işlem gören türler arasında sayılmaktadır. Borsa da İMKB 30 Endeksi ne dayalı bir vadeli işlem sözleşmesi işlem görmektedir. Endeks sözleşmelerindeki en büyük sorun, ters arbitrajın çalışmamasıdır. Diğer bir deyişle, hisse senetlerini açığa satıp Borsa da endeks sözleşmelerini almak fiili olarak hem çok zor hem de oldukça maliyetlidir. Bu sebeple, endeks sözleşmeleri, arbitraj arayanların piyasadan uzak kalmalarına neden olmuştur. Borsa da faiz sözleşmeleri şu an fazla ilgi görmemektedir. Bu da, temelde faiz sözleşmelerinin yapılarının yatırımcılara pek uygun olmamasından kaynaklanmaktadır. 365 günlük faiz sözleşmesinde ve bazen 91 günlük faiz sözleşmesinde son gün açıklanan nihai uzlaşma fiyatının bir bono endeksine bağlı olarak açıklanması yatırımcıları bu sözleşmelerden uzak tutmaktadır. İleride bu iki tür faiz vadeli işlem sözleşmelerinin de çok ilgi çekeceği düşünülmektedir. Borsa da işlem gören iki tip emtia vadeli işlem sözleşmesi bulunmaktadır. Ancak piyasadaki oyuncular, pamuk ve buğdayı tanımadıkları için emtia sözleşmeleri rağbet görmemektedir. bilmemektedir. Piyasa oyuncuları bu emtialarda nasıl arbitraj yapılacağını Finansal kurumlar, bu emtiaları tanıyan yatırımcılara ulaşmayı başardıkça bu alan da hareketlenecektir. 12
c. Opsiyon Sözleşmeleri (Options) Opsiyon sözleşmeleri 8, belirli vadede ya da vadeye kadar, belirli bir varlığı, belirli bir miktarda, belirli bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir. İki tür opsiyon sözleşmesi vardır: 1. Avrupa Tipi Opsiyon: Sözleşmede tanımlanan hakkın sadece vade sonunda kullanılmasına imkan veren opsiyon sözleşmesidir. 2. Amerikan Tipi Opsiyon: Sözleşmede tanımlanan hakkın vade sonunda ya da vade sonundan önceki herhangi bir tarihte kullanılmasına imkan veren opsiyon sözleşmesidir. Opsiyon sözleşmeleri alınan pozisyon olarak iki türlüdür: 1. Alım Opsiyonu: Alıcısına gelecekte belirli bir miktarda varlığı, belirli bir fiyattan alma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir. 2. Satım Opsiyonu: Alıcısına gelecekte belirli bir miktarda varlığı, belirli bir fiyattan satma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir. Opsiyon sözleşmesi, satın alan tarafa alım-satım hakkı verdiğinden dolayı satın alan taraf bu hakkını kazançlı olduğu zaman kullanacaktır. Opsiyonu satan taraf ise, sözleşmeyi alan tarafın hakkını kullanmak istemesi halinde alım ya da satım yükümlülüğünü yerine 8 Vadeli İşlem, http://www.spk.gov.tr/pgdd/vadeliislem.htm, s.2 13
getirmesi gerekmektedir. Ancak, opsiyonu satın alan taraf, bu hakkına karşı opsiyonu satan tarafa opsiyon primi adı verilen bir ücret ödemek durumundadır. Opsiyon sözleşmesini alan tarafın riski ödediği primle sınırlı iken, satan tarafın yükümlülüğü sınırsızdır. d. Takas Sözleşmeleri (Swaps) Swap sözleşmelerinde 9, taraflar faiz ya da para gibi iki varlığın gelir akımlarını gelecekte belli bir tarihte değişme konusunda anlaşırlar. Yapısal özellikleri açısından çeşitli swap türleri vardır. Ancak, ülkemizde daha çok döviz swap'ları kullanılmaktadır. 1. Döviz Swap'ları (fixed rate currency swaps): Para swapı olarak da adlandırılan sabit faizli döviz swapı, farklı para birimlerinden oluşan iki ayrı anaparanın; vade tarihinde, orijinal birimleri ve önceden üzerinde anlaşılmış bir kur üzerinden geri ödenmek üzere birbirleriyle değiştirildiği swap çeşididir. Bir başka ifadeyle, para swap'larında taraflar, farklı döviz cinslerinden fakat spot kur üzerinden birbirine eşit değerde ve her biri sabit faiz üzerinden mutabık kalınmış anapara borçlanmasına giderler. Bu tür swap'larda taraflar birbirlerine hem spot hem de forward vadede anapara ödemesinde bulunurlar. 2. Faiz Swap'ları (interest rate swaps): Genelde farklı borçlanma kaynaklarından, benzer vade ve miktarda anapara ile borçlanmış olan birbirinden bağımsız iki tarafın, faiz ödeme yükümlülüklerini (çoğunlukla) aracı bir banka kanalıyla takas etmelerini içerir. En yaygın uygulaması, taraflardan birinin sabit faizle, diğerinin ise değişken faizle borçlanıp 9 http://www.isbank.com.tr/kurumsal/k-risk.html 14
bu yükümlülüklerini takas ettikleri swap türüdür. Burada amaç mevcut aktiflerin ya da yükümlülüklerin faiz bazını değiştirmek olabileceği gibi borçlanma maliyetini düşürmek de olabilir. 15
Bölüm 3. PİYASANIN İŞLEYİŞİ VE ÖNEMLİ MEKANİZMALAR 4 Şubat 2005 te faaliyete geçen Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası nda her geçen gün katılımcı sayısının artması ile seans sürelerinin uzatılmasına karar verilmiştir. Buna göre, seans 09:15 te başlayacak ve 16:00 da sona erecektir. 16:05 te teminat tamamlama çağrıları ilan edilecek ve 16:05 ile 17:00 arası takas süresi olarak öngörülmüştür. 12:00 ile 13:00 arasında öğle tatili olacaktır. Faaliyete yeni başlamış olan bir borsa olarak seans süresinin 4 saatten 5 saat 45 dakikaya çıkması, bu alana olan ilginin ne kadar arttığını göstermektedir. Bu şekilde, Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası nın seans saatleri, Türkiye deki spot piyasalardaki işlem saatlerini önemli ölçüde kapsamış olacaktır. Ayrıca bu borsanın saat 09:15 te açılması ile oluşacak fiyatların, saat 09:30 da açılan İMKB Hisse Senetleri Piyasası ile Tahvil ve Bono Piyasası için gösterge görevi üstlenmesi beklenmektedir. Seans süresinin uzatılması uygulamasına 19 Aralık 2005 te başlanmıştır. Üye bazında Aralık 2005 te tesbit edilen haftalık işlem hacmine aşağıdaki tabloda yer verilmektedir: ÜYELER TOPLAM İŞLEM HACMİ (YTL) İŞ YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 28.324.590,50 DENİZ TÜREV MENKUL DEĞERLER A.Ş. 16.090.726,00 DEUTSCHE BANK A.Ş. 14.599.653,50 TÜRKİYE GARANTİ BANKASI A.Ş. 14.174.906,50 GEDİK YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 8.919.398,00 KOÇBANK A.Ş. 6.437.820,50 TÜRKİYE SINAİ KALKINMA BANKASI A.Ş. 5.074.020,50 OYAK YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 4.227.357,50 AK YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 4.032.831,50 SANKO MENKUL DEĞERLER A.Ş. 3.920.745,00 FİNANS YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 3.762.730,00 TAKSİM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 3.058.491,00 RAYMOND JAMES YATIRIM MENKUL KIYMETLER A.Ş. 2.464.603,00 OYAKBANK A.Ş. 2.438.554,50 16
ACAR YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 1.961.092,00 BENDER MENKUL DEĞERLER A.Ş. 1.825.715,00 HEDEF MENKUL DEĞERLER A.Ş. 1.818.035,00 NUROL MENKUL KIYMETLER A.Ş. 1.567.797,50 YAPI KREDİ YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 1.523.750,50 YATIRIM FİNANSMAN MENKUL DEĞERLER A.Ş. 1.119.457,00 ŞEKER YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 820.687,50 TACİRLER MENKUL DEĞERLER A.Ş. 622.188,00 İNFO MENKUL DEĞERLER A.Ş. 601.952,50 VAKIF YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 581.345,00 ÖNCÜ MENKUL DEĞERLER A.Ş. 558.502,50 EGEMEN MENKUL DEĞERLER A.Ş. 473.890,00 ATA ONLINE MENKUL KIYMETLER A.Ş. 377.090,00 C MENKUL DEĞERLER A.Ş. 334.862,50 EVGİN YATIRIM MENKUL DEĞERLER TİC. A.Ş. 329.877,50 GLOBAL MENKUL DEĞERLER A.Ş. 272.525,50 DELTA MENKUL DEĞERLER A.Ş. 152.805,00 GFC GENERAL FİNANS MENKUL DEĞERLER A.Ş. 137.070,00 HAK MENKUL KIYMETLER A.Ş. 55.010,00 FORTIS YATIRIM MENKUL DEĞERLER A.Ş. 46.320,00 EFG İSTANBUL MENKUL DEĞERLER A.Ş. 23.850,00 Toplam 132.730.251,00 Kaynak: Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, Duyuru: 2005-88, Aralık 16, 2005 A. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri 10 korunma, yatırım ve arbitraj amaçlı kullanılabilir. Bu sözleşmelerde, bir ABD Doları veya Euro nun YTL cinsinden değeri virgülden sonra dört basamaklı olarak kote edilir. Örneğin Nisan vadeli ABD Doları sözleşmesi 1,3455 YTL/ABD Doları veya Haziran vadeli YTL/Euro sözleşmesi 1,6930 YTL/Euro gibi. Bir ABD Doları sözleşmesinin büyüklüğü 1.000 ABD Doları ve Euro sözleşmesinin büyüklüğü 1.000 Euro dur. Örneğin, Haziran 2005 vadeli bir ABD Doları sözleşmesini 1,3500YTL fiyat seviyesinden satın alan yatırımcı, Haziran ayı sonunda 1.000 ABD Doları nı satın alırken ödeyeceği fiyatı 1,3500YTL olarak belirlemiş olur. Örneğin Nisan 10 Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası, Yatırımcı Rehberi, s. 14 17
2005 vadeli bir ABD Doları sözleşmesini 1,3500 YTL fiyat seviyesinden satan yatırımcı, 1.000 ABD Doları nın Nisan ayı sonundaki satış fiyatını 1,3500 YTL fiyat seviyesinde sabitlemiş olacaktır. Borsa da ABD Doları veya Euro nun fiziken teslimatı söz konusu değildir. Vade sonunda o günkü spot döviz kuru ile sözleşme fiyatı arasındaki fark kar veya zarar olarak yatırımcıya yansıtılmaktadır. Sözleşme satın almış taraflar vadeli fiyatların yükselmesi durumunda kar, düşmesi durumunda zarar ederken; sozleşme satmış taraflarsa vadeli fiyatların düşmesi durumunda kar ve yükselmesi durumunda zarar edecektir. Bir adet YTL/ABD Doları sözleşmesi satın almak veya satmak isteyen bir yatırımcının işleminin gerçekleşmesi için hesabında 150YTL başlangıç teminatı bulunması gerekmektedir. Bu tutar YTL/Euro için ise 200YTL dir. YTL/ABD Doları sözleşmesinde pozisyonu olan bir yatırımcının teminat hesabı bakiyesinin 112,5YTL (sürdürme teminatı) veya altına düşmesi halinde yatırımcıya teminat tamamlama çağrısı yapılır. Yatırımcıdan hesap bakiyesini 150YTL ye çıkarması istenir. YTL/ABD Doları sözleşmesinin bir vadesinde bir sözleşme satın alıp diğer vadesinde de bir sözleşme satan bir yatırımcının aldığı iki pozisyon için yatırması gereken toplam başlangıç teminatı 150*2=300YTL değil, 150YTL dir (fark veya yayılma teminatı). Fark pozisyonunu YTL/Euro sözleşmesinde oluşturan bir yatırımcının ise iki pozisyonu için 18
yatırması gereken toplam başlangıç teminatı 200YTl dir. Yatırımcılar, gün içinde elde ettikleri kar sebebiyle teminat hesabı bakiyelerinde artış olduğunda her gün hesapların güncellenmesinin ardından teminat hesaplarının güncellenmesinin ardından teminat hesaplarının başlangıç teminatı seviyesini asan kısmını çekebilirler. Borsa da işlem gören döviz vadeli işlem sözleşmeleri Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık vadelidir. Aynı anda en yakın üç vadeye ait sözleşmeler işlem görmektedir. Örneğin, 15 Şubat 2005 tarihinde Borsa da işlem gören döviz sözleşmeleri, Şubat 2005, Nisan 2005 ve Haziran 2005 vadeli YTL/ABD Doları ve aynı vadelere ait YTL/Euro vadeli işlem sözleşmeleri olacaktır. B. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri 11 korunma, yatırım ve arbitraj amaçlı kullanılabilir. Endeks vadeli işlem sözleşmelerinde, İMKB 30 Endeksi nin vadeli değeri 1.000 e bölünerek virgülden sonra üç basamaklı olarak kote edilir. Örneğin, Şubat vadeli İMKB 30 Endeksi sözleşmesi 36,155 fiyatla işlem görebilecektir. Sözleşmenin değeri işlem gördüğü fiyatın 1.000 ile çarpılması sonucu bulunur. Borsa da İMKB 30 Endeksi vadeli işlem sözleşmesi satın alan bir kişinin İMKB 30 Endeksi ni oluşturan şirketlerin hisselerini teslim alması veya sözleşme satan bir kişinin bu hisseleri teslim etmesi söz konusu değildir. Yatırımcıların sözleşmeyi satın aldıkları veya sattıkları fiyatla pozisyonlarını kapattıkları tarihteki fiyat arasındaki fark, 11 Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası, Yatırımcı Rehberi, s. 19 19
hesaplarına kar veya zarar olarak aktarılır. Sözleşme satın almış (uzun) taraflar vadeli fiyatların yükselmesi durumunda kar ederken; sözleşme satmış (kısa) taraflarsa vadeli fiyatların düşmesi durumunda kar ederler. Bir adet İMKB 30 Endeksi sözleşmesi satın almak vey satmak isteyen bir yatırımcının işleminin gerçekleşmesi için hesabında 300YTL (başlangıç teminatı) bulundurması gerekmektedir. İMKB 30 Endeksi sözleşmesinde bir uzun veya kısa pozisyonu olan yatırımcının teminat hesabı bakiyesinin 225YTL (sürdürme teminatı) vey altına düşmesi halinde yatırımcıya teminat tamamlama çağrısı yapılır. Yatırımcının hesap bakiyesini 300YTL ye çıkarması istenir. YTL/ABD Doları sözleşmesinin bir vadesinde bir sözleşme satın alıp diğer vadesinde de sözleşme satan (fark veya yayılma pozisyonu oluşturan) bir yatırımcının aldığı iki pozisyon için yatırması gereken toplam başlangıç teminatı 300*2=600YTL değil, 300YTL dir. Borsa da işlem gören endeks vadeli işlem sözleşmeleri Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık vadelidir. Aynı anda en yakın üç vadeye ait sözleşmeler işlem görmektedir. 20
C. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmeleri Faiz Vadeli İşlem Sözleşmeleri 12, de korunma, yatırım ve arbitraj amaçlı kullanılabilir. Faiz vadeli işlem sözleşmelerinde 91 ve 365 günlük Hazine Bonolarının değeri virgülden sonra üç basamaklı olarak kote edilir. Örneğin, 365 günlük Hazine Bonosuna dayalı sözleşme 84,745 şeklinde kote edilebilirken, 91 günlük diğer sözleşmenin Haziran vadesi de 96,333 şeklinde fiyatlanabilir. Borsa da herhangi bir bononun fiziken teslimatı söz konusu değildir. Vadeli piyasada elde ettikleri kar veya zarar teminat hesaplarına yansıtılmaktadır. Sözleşme satın almış (uzun) taraflar vadeli fiyatların yükselmesi durumunda kar ederken, sözleşme satmış (kısa) taraflarsa vadeli fiyatların düşmesi durumunda kar edecektir. Bir adet 365 günlük hazine bonosuna dayalı sözleşme satın almak veya satmak isteyen bir yatırımcının işleminin gerçekleşmesi için hesabında 500YTl (başlangıç teminatı) bulundurması gerekirken, bu rakam 91 günlük sözleşmede 300YTL dir. 365 günlük sözleşmede, tamamlama çağrısı, yatırımcının teminat hesabı bakiyesi 375YTL veya altına düşerse, 91 günlük sözleşmede ise 225YTL ye düşmesi halinde yapılır. Fark veya yayılma teminatı 365 günlük sözleşmede 500YTL, 91 günlük sözleşmede ise 300YTL dir. 12 Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası, Yatırımcı rehberi, s. 22 21
Yatırımcılar, gün içinde elde ettikleri kar sebebiyle teminat hesabı bakiyelerinde artış olduğunda her gün hesapların güncellenmesinin ardından teminat hesaplarının güncellenmesinin ardından teminat hesaplarının başlangıç teminatı seviyesini asan kısmını çekebilirler. Borsa da işlem gören endeks vadeli işlem sözleşmeleri Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık vadelidir. Aynı anda en yakın üç vadeye ait sözleşmeler işlem görmektedir. D. Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri 13 Bu tarz sözleşmeler de diğerleri gibi korunma, yatırım ve arbitraj amaçlı kullanılabilir. Buğday vadeli işlem sözleşmelerinde dayanak varlık Anadolu kırmızı sert baz kalite buğday dır. Pamuk vadeli işlem sözleşmelerinde ise dayanak varlık Ege Standart 1 baz kalite pamuk tur. Buğday vadeli işlem sözleşmelerinde 1 kg baz kalite buğdayın YTL cinsinden fiyatı virgülden sonra dört basamak halinde; pamuk vadeli işlem sözleşmelerinde ise 1 kg baz kalite pamuğun YTL cinsinden fiyatı virgülden sonra üç basamak halinde kote edilir. Örneğin Mart vadeli buğday sözleşmesi 0,3865YTL/kg fiyatla veya örneğin Aralık vadeli pamuk sözleşmesi 1,755YTL/kg fiyatla işlem görebilecektir. 13 Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası, Yatırımcı Rehberi, s. 25 22
Bir buğday sözleşmesinin büyüklüğü 5.000kg ve bir pamuk sözleşmesinin büyüklüğü 1.000kg dır. Buğday vadeli işlem sözleşmesinin değeri sözleşmesinin işlem gördüğü fiyatın 5.000 ile çarpılması sonucu bulunur. Örneğin Mayıs vadeli buğday sözleşmesi 0,3605YTL/kg fiyatla işlem görmekte iken sözleşmenin değeri 1.802,5YTL olacaktır. Borsa da emtianın fiziken teslimatı söz konusu olmayacaktır. Yatırımcılar, emtia alım satımını ilgili ürünün nakit ticaretinin gerçekleştiği pazarlarda yapacaklar; vadeli piyasada ise elde ettikleri kar veya zarar teminat hesaplarına yansıtılacaktır. Sözleşme satın almış (uzun) taraflar vadeli fiyatların yükselmesi durumunda kar ederken; sözleşme satmış (kısa) taraflarsa vadeli fiyatların düşmesi durumunda kar edecektir. Bir adet buğday veya pamuk vadeli işlem sözleşmesi satın almak veya satmak isteyen bir yatırımcının işleminin gerçekleşmesi için hesabında 200YTL (başlangıç teminatı) bulundurması gerekmektedir. Buğday veya pamuk vadeli işlem sözleşmesinde bir uzun veya bir kısa pozisyonu olan bir yatırımcının teminat hesabı bakiyesinin 150YTL (sürdürme teminatı) veya altına düşmesi halinde yatırımcıya teminat tamamlama çağrısı yapılır. Yatırımcının hesap bakiyesinin 200YTL ye çıkarması istenir. Buğday sözleşmesinin bir vadesinde bir sözleşme satın alıp diğer vadesinde de bir sözleşme satan (fark veya yayılma pozisyonu oluşturan) bir yatırımcının aldıği iki pozisyon için yatırması gereken toplam başlangıç teminatı 200*2=400YTL değil, 200YTL dir (Fark veya Yayılma Teminatı). Aynı durum pamuk vadeli işlem sözleşmesi için de geçerlidir. 23
Yatırımcılar, gün içinde elde ettikleri kar sebebiyle teminat hesabı bakiyelerinde artış olduğunda her gün hesapların güncellenmesinin ardından teminat hesaplarının güncellenmesinin ardından teminat hesaplarının başlangıç teminatı seviyesini asan kısmını çekebilirler. Borsa da işlem gören buğday vadeli işlem sözleşmeleri Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül, Aralık ve pamuk vadeli işlem sözleşmeleri Mart, Mayıs, Temmuz, Ekim ve Aralık vadelidir. E. Dünyadaki Uygulamalarla Karşılaştırma İşlem Takasbank Dünya Uygulaması Yönetim Yapısı Borsa dışında Borsa bünyesinde veya Borsa dışında kurum Üyelik Doğrudan Takas Üyeliği Genel ve Doğrudan T. Ü. Hesap Yapısı Müşteri bazında Portföy-Müşteri Teminatlandırma Sözleşme bazında (peşin) Portföy bazında Garanti Fonu Üyelerin katkısı ile Üyelerin katkısı ile Sigorta Yok Var Risk Yönetimi VOB alım satım sisteminde Takas Merkezi bünyesinde Nemalandırma Var Genelde yok 24
Kar/Zarar Ödemesi Teminat hesabı kullanılır Nakden ayrıca alınır Takas Bankası Takasbank Anlaşmalı muhabir banka(lar) kullanılır. Ödeme Sistemi EFT-TETS Merkez Bankası Sistemi Saklama Kuruluşu Takasbank (MKK) Anlaşmalı saklama kuruluşu kulanılır. Takas Süresi T+0 T+1 Teslimat Yöntemi Nakdi mutabakat Fiziki veya nakdi mutabakat Opsiyon Takası Yok Var Temerrüt Yok Yok Güniçi teminat yatırma / çekme Var Yok 25
SONUÇ Vadeli işlem piyasaları, bünyesinde taşıdığı özellikler ile kullanıcılarına büyük kolaylıklar sağlayan günümüzün en fazla rağbet edilen finans ve risk aktarma araçlarının başında gelmektedir. Ekonomik kararları alan merkez ve piyasa güçlerinin en çok bilmek istedikleri konu olan gelecekteki fiyat konusu, vadeli işlem piyasalarının uygulandığı alanlarda otoritelere bir fikir vermektedir. Serbest piyasada bugünkü fiyatı belirlemede gösterilen başarı gelecek fiyatlarının belirlenmesinde gösterilememektedir. Vadeli işlem piyasalarının devreye girmesi piyasada yaşanan bu belirsizliği biraz olsun giderebilecektir. Vadeli işlemlerin başarısı bu işlemlerin yapılacağı borsaların teknik yapıları ve iletişim imkanlarının geliştirilmesi, sistemin işleyişi, faaliyetlerinin çerçevesini belirleyen sağlam hukuksal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ve oyuncuların yeterli biçimde aydınlatılarak belirli bir toplumsal altyapının oluşturulmasıyla mümkün olabilecektir. Vadeli işlem piyasalarının başarılı olabilmesinde en önemli unsurlardan birinin de ekonomik istikrar olduğu unutulmamalıdır. Bir diğer önemli nokta da piyasaların geniş tabanlara yayılarak sığlıktan, dolayısıyla sert fiyat hareketlerinden ve kolay manipülasyonlardan etkilenmesinin önlenmesidir. Ayrıca, piyasanın istikrar ve güven içinde işleyebilmesi için denetim mekanizmasının kurulması şarttır. Bu denetim mekanizması gerek borsa dışı denetim gerekse borsa içi otokontrol şeklinde örgütlenmelidir. 26
Altyapısıyla, teknik kapasitesiyle, eğitilmiş elemanlarıyla, istikrarlı denetimiyle, standartlarıyla geniş bir tabana yayılmış sağlıklı bir vadeli işlemler piyasasının Türkiye açısından önemli ekonomik işlevler üstleneceği şüphe götürmez bir gerçektir. 27