KPSS 2017 önce biz sorduk 50 Soruda 34 soru ÖABT COĞRAFYA ALAN BİLGİSİ - ALAN EĞİTİMİ Eğitimde 30. yıl
Komisyon ÖABT Coğrafya Öğretmenliği Konu Anlatımlı ISBN 978-605-318-678-6 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 7. Baskı: Aralık 2016, Ankara Yayın-Proje: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Ünal Tuncel Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT COĞRAFYA konu anlatımlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Coğrafya Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alan yazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle Başarılar
COĞRAFYA ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT COĞRAFYA, 50 sorudan oluşmakta ve Coğrafya Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları - Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % 80 1-40 a. Fiziki Coğrafya b. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya c. Bölgeler ve Ülkeler % 40 % 20 % 20 Alan Eğitimi Testi % 20 41-50 Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 yılından itibaren yapılan COĞRAF- YA ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ...5 Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi...11 Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri)...11 COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ...11 A. Fiziki Coğrafya...12 B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya...12 Çözümlü Test...15 Çözümler...16 2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA EVREN VE DÜNYA...19 Galaksiler (Gökadalar)...19 Yıldızlar...19 Kuyruklu Yıldızlar...19 Asteroitler...20 Meteorit ve Meteorlar...20 Kara Delikler...20 Güneş ve Güneş Sistemi...20 Ay ve Özellikleri...24 DÜNYA (YER YUVARLAĞI)...25 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları...25 Dünya'nın Hareketleri...27 Yerel Saat...29 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri)...31 Ulusal Saat...31 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları...32 Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı)...33 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları...36 Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama...38 KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ)...40 Kartografya Tarihi...40 UTM Koordinat Sistemi...45 Harita...45 Harita Bilgisi ile İlgili Bazı Kavramlar...49 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma...51 Eğim...53 Harita Çeşitleri...54 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi...56 COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ...64 Matematik (Mutlak) Konum...65 Göreceli (Özel) Konum...68 Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama...69 JEOMORFOLOJİ (YER ŞEKİLLERİ)...70 Dünya'nın İç Yapısı...70 Yeryuvarlağının Yapısı...70
vi Levha Hareketleri...71 Kıtaların Kayması...72 Jeolojik Zamanlar...73 Yer Kabuğunun Malzemeleri (Taşlar)...76 Yer şekillerinin Oluşumu...80 Yer şekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yer şekillerini Oluşturan Kuvvetler...80 Yeryüzünde Ana Yer şekilleri...85 DÜNYA ÜZERİNDEKİ BAŞLICA TOPOGRAFYA ŞEKİLLERİ...90 AKARSU TOPOGRAFYASI (FLÜVYAL TOPOGRAFYA)...90 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri...91 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri...93 KIYI TOPOGRAFYASI...95 Dalga Aşındırma Şekilleri...96 Dalga Biriktirme Şekilleri...96 Kıyı Tipleri...97 KARST TOPOGRAFYASI...100 Karstik Aşındırma Şekilleri...101 Karstik Biriktirme Şekilleri...103 KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI...104 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Aşındırma Şekilleri...104 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri...106 BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL)...108 Başlıca Buzul Tipleri...108 Buzul Aşındırma Şekilleri...109 Buzul Biriktirme Şekilleri...110 Periglasi (Buzul Çevresi) Topografya...111 YAPI TİPLERİ...113 Yatay Yapı...113 Monoklinal Yapı...114 Kıvrımlı Yapı...115 Faylı (Kırıklı) Yapı...117 Dom Yapısı...120 Diskordant Örtülü Yapı...120 Volkanik Yapı...121 KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ...126 Atmosfer...128 İKLİM ELEMANLARI...131 Sıcaklık...131 Basınç...138 Rüzgârlar...141 Nemlilik ve Yağış...150 Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri...154 BÜYÜK İKLİM TİPLERİ...158 BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ...165 HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI)...167 1. DENİZLER VE OKYANUSLAR...167 A. Dalgalar...168 B. Akıntılar...168 C. Gelgit (Med - Cezir)...169 2. AKARSULAR...170
vii Akarsu Rejimleri...173 Drenaj Sistemleri...173 Dünya'nın Önemli Akarsuları...175 3. GÖLLER...177 A. Doğal Göller...177 B. Yapay Göller (Barajlar)...178 Su Özelliklerine Göre Göller...179 4. YERALTI SULARI...179 5. KAYNAK SULARI...180 Sulardan Faydalanma...183 Hidroelektrik Potansiyel...184 TOPRAK COĞRAFYASI...185 Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler...186 Toprak Türleri...188 1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları)...189 2. Azonal (Taşınmış Topraklar)...189 3. İntrazonal...190 Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi...190 Heyelan...192 Erozyon...193 BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI...194 Bitkilerin Yetişme Koşulları...194 Başlıca Bitki Toplulukları...196 1. Ağaç Formasyonu...196 2. Çalı Formasyonu...197 3. Ot Formasyonu...197 Çözümlü Test...199 Çözümler...205 3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA BEŞERÎ COĞRAFYA...211 NÜFUS COĞRAFYASI...214 Nüfusun Yapısı...215 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri...216 Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı...218 Nüfusun Eğitim Durumu...219 Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı...219 Kırsal - Kentsel Nüfus...220 Demografik Geçiş...220 Nüfus Artışı...221 Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler...227 Nüfus Yoğunluğu Kavramları...229 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu...229 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu...230 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu...230 Nüfus Politikaları...230 GÖÇLER...231 Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler...231
viii Kavimler Göçü...231 Göçlerin Nedenleri...233 Göçlerin Sonuçları...233 Gidilen Yere Göre Göçler...234 Kalma Süresine Göre Göçler...234 Beyin Göçü...235 YERLEŞME COĞRAFYASI...235 Yerleşmenin Tarihçesi...236 Yerleşmelerin Sınıflandırılması...239 Kırsal Yerleşmeler...239 Kent Yerleşmeleri...247 EKONOMİK COĞRAFYA...253 Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik...253 Küreselleşen Ekonomi...257 Ekonomik Faaliyet Türleri...258 Tarım Faaliyetleri...259 Hayvancılık...272 Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma...274 Madenler...275 Enerji Kaynakları...281 Ulaşım...287 Turizm...292 Sanayi...296 Ticaret...302 Çözümlü Test...305 Çözümler...309 4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA SİYASİ COĞRAFYA...313 Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler...315 1. Kara Hâkimiyet Teorisi...315 2. Kenar Kuşak Teorisi...316 3. Deniz Hâkimiyet Teorisi...317 4. Hava Hâkimiyet Teorisi...318 5. Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi...318 6. Uzay Hâkimiyet Teorisi...318 7. Tarihin Sonu Teorisi...318 8. Medeniyetler Çatışması Teorisi...319 9. Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi...319 10. Büyük Satranç Tahtası Teorisi...319 11. Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi...319 12. Entrika Çemberi Teorisi...319 Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet...320 Devletin Karakteristik Özellikleri...320 Devlet ve Ulus...320 Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı...321 Millet ve Millî Devlet...321 Millî Olmayan Devletler...321
Devletlerin Sınıflandırılması...322 Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması...324 Dünyada Güç Mücadeleleri...331 Pakt ve Birlikler...333 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması...337 Kanallar ve Boğazlar...338 ÜLKELER COĞRAFYASI...342 Çözümlü Test...362 Çözümler...367 5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ...373 DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ...374 DOĞAL AFETLER...375 Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler...375 Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler...375 JEOLOJİK AFETLER...376 METEOROLOJİK AFETLER...379 Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm...385 Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar...385 Türkiye'deki Millî Parklar...386 Diğer Koruma Statüleri...392 Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri...393 Çözümlü Test...395 Çözümler...397 6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU...401 Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları...401 Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları...402 Özel Tarihlerde Türkiye...403 Türkiye'de Ortak Saat Kavramı...404 TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU...405 MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE...406 Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları...406 TÜRKİYE'NİN SINIRLARI...407 TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ...409 Jeolojik Zamanlarda Türkiye...409 Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik)...409 İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)...409 Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer)...409 Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)...409 Türkiye'de Orojenik Hareketler...412 Türkiye'de Epirojenik Hareketler...412 Türkiye'de Volkanizma...413 Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar...414 Türkiye'de Depremler...415 TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ...416 TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI...417 TÜRKİYE'NİN OVALARI...418 Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar...418 ix
x A. Kıyı Ovaları...418 B. İç Ovalar...418 TÜRKİYE'NİN PLATOLARI...419 TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME...419 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme...419 2. Kimyasal Çözünme...419 TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ...420 1. Zonal Topraklar...420 2. İntrazonal Topraklar...421 3. Azonal Topraklar...421 TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA...422 TÜRKİYE'DE HEYELAN...422 TÜRKİYE'DE EROZYON...423 TÜRKİYE AKARSULARI...425 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri...425 Türkiye'deki Akarsu Havzaları...425 Türkiye'deki Başlıca Akarsular...426 Türkiye Akarsularının Rejimleri...426 Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri...427 TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER...430 TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER...431 Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri...431 Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri...431 TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI...432 Türkiye'nin Kaynakları...432 Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları...433 TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER...433 Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri...434 Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri...436 TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER...436 Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri...436 Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri...437 TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ...438 TÜRKİYE'DE GÖLLER...440 A. Doğal Göller...440 B. Yapay (Baraj) Göller...442 TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI...443 Matematik Konumun İklime Etkisi...443 Özel Konumun İklime Etkisi...443 TÜRKİYE'DE SICAKLIK...444 TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ...445 TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR...446 TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ...447 TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ...448 TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ...450 TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME...454 Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler...457 Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler...458
Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler...459 Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı)...462 Türkiye'de Nüfus Politikaları...466 Gelecekte Türkiye Nüfusu...467 TÜRKİYE'DE GÖÇLER...467 1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler...467 2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler...468 3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler...469 TÜRKİYE'DE YERLEŞME...470 Yerleşmenin Tarihçesi...470 Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler...472 Türkiye'de Yerleşme Şekilleri...472 Türkiye'de Mesken Tipleri...480 TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI...483 Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler...483 TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI...484 Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri...484 TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA...485 TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT)...486 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler...486 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler...487 Bitkisel Üretim...488 Tahıllar...488 Baklagiller...490 Sanayi Bitkileri...491 Yağ Bitkileri...492 Yem Bitkileri...493 Meyvecilik...493 Sebzecilik...495 Seracılık...495 Turfandacılık...495 TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK...495 Hayvancılığı Etkileyen Faktörler...496 Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı...496 1. Küçükbaş Hayvancılık...496 2. Büyükbaş Hayvancılık...497 3. Kümes Hayvancılığı...498 4. İpek Böcekçiliği...498 5. Arıcılık...498 6. Su Ürünleri...498 TÜRKİYE'DE ORMANCILIK...499 TÜRKİYE'DE MADENLER...500 TÜRKİYE'DE ENERJİ...503 Türkiye'de Enerji Kaynakları...505 TÜRKİYE'DE SANAYİ...507 Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi...508 Türkiye'de Sanayinin Gelişimi...508 Sanayide Planlı Devre...509 xi
xii Sanayi Kolları...510 TÜRKİYE'DE ULAŞIM...513 TÜRKİYE'DE BORU HATLARI...516 TÜRKİYE'DE TİCARET...518 TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM...522 Bölge Kavramı...527 İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS)...528 BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ...530 Çözümlü Test...535 Çözümler...543 KAYNAKLAR...547 ALAN EĞİTİMİ COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI...553 TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI...556 Genel Amaçlar...556 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULAMASI İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR...556 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ GENEL AMAÇLARI...558 YAPILANDIRMACILIK...559 KAVRAM ÖĞRETİMİ...562 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KAZANIM VE BECERİLERİN YAPILANDIRILMASI...567 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE DEĞERLER...576 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRENME ALANLARI...579 Çözümlü Test...581 Çözümler...583 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YAKLAŞIMLAR...586 Proje Tabanlı Öğrenme...586 Araştırma Ödevleri ve Projeler...588 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÇOKLU ZEKÂ...589 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE İŞ BİRLİKLİ ÖĞRENME...593 İş Birlikli Öğrenmenin Temel Koşulları...594 İş Birlikli Öğrenme Teknikleri...596 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 5E MODELİ...596 ARAŞTIRMA İNCELEME YOLUYLA ÖĞRENME...597 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME...599 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 4MAT ÖĞRENME YAKLAŞIMI (MCCARTHY ÖĞRENME STİLİ MODELİ).602 COĞRAFYA EĞİTİMİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME...605 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YANSITICI ÖĞRENME...608 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME...609 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ...614 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER...621 Çözümlü Test...641 Çözümler...643 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...646 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS)...653 Coğrafya Öğretiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)...654 Çözümlü Test...657 Çözümler...659 KAYNAKLAR...663
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ
5 COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu soruların cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır. Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üzerine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir harita da II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir. Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu. İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir. Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır. Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010) Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafyanın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir. ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu. Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Thales'e göre, Dünya, okyanuslar üzerinde yüzen diske benzeyen bir yuvarlaklığa sahiptir. Herodot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Herodot Tarihi"ni yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot'un Dünya Haritası Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. Politika adlı eseri, ünlü devlet teorisi adlı görüşü kapsar.
6 Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanın çevresini hesaplamıştır. Bir derecelik meridyen yayının uzunluğundan yola çıkarak dünyanın çevresini bugünküne yakın bir değerde hesaplamıştır. Eratosthenes, iyi bir matematik coğrafyacı olmasının yanında bölgesel coğrafyacı olarak da sayılabilir. İskenderiye coğrafya ekolünün de kurucusu kabul edilen Eratosthenes bir dünya haritası çizmiş ve eserine Geographica (Gegraphe) ismini vererek coğrafya biliminin isim babası olmuştur. Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Eserinde matematik coğrafya,fiziki coğrafya, jeopolitik ve ekonomik coğrafya üzerine bilgiler vermiştir. Çevre ile insan arasındaki ilişkileri ortaya koymuştur. Batlamyus (Pitomele) (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. En tanınmış eseri İslam ülkelerinde Kitap al Macist (Esrarengiz Kitap), Batı ülkelerinde ise Almagest olarak bilinen Megalo Syntaksis'tir. (Büyük Gök Sistematiği) Batlamyus'a asıl ününü kazandıran eser ise Coğrafi Yer Adları Kılavuzu anlamına gelen Geographika Hayfigesis'tir. Konik projeksiyon tekniği ile haritalamanın öncüsü kabul edilen Batlamyus'un dünya haritası döneminin en gerçekçi haritası durumundadır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. Eserinde çok sayıda yerin adı ve koordinatlarını belirtmiştir. ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't- Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydoğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir. Çok sayıda eser vermesine rağmen günümüze ulaşabilen tek eseri Al Müruc Al Zeheb'dir. (Altın Çayırlar) Eser tarihi ve coğrafi tasvirler şeklinde gezi-gözlem izlenimlerini yansıtır. İbn-i Batuta: Devrin en ünlü gezginidir. Tanca'da (bugünkü Fas) doğmuştur. Hacca gitmek üzere ayrıldığı Tanca'ya 24 yıl sonra dönmüştür. Bu süre zarfında Asya ve Afrika'daki birçok bölgeyi gezmiştir. İbni Batuta Seyahatnamesi adlı eserinde gezdiği bölgelerin din, dil, gelenekler ve sosyo-ekonomik yapılarını tasvir etmiştir. Biruni: Asıl adı Ebu Reyhan El-Bruni'dir. Çağının matematikçi ve matematik coğrafyacısı olarak tanınır. El Kanun El Maksudi isimli eserinde dünyanın büyüklüğü, yarıçap uzunluğu, çevre uzunluğu ve meridyen yayının uzunluğu gibi bilgilere yer vermiştir. İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Kendisine Arapların Batlamyus'u ünvanını verdiren Libro del Re Ruggiero (Kral Ruggiero'nun Kitabı) adlı eserinde Hint Okyanusu ve Afrika kıyıları hakkında tasvir ve açıklamalar içerir. İbn-i Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. En önemli eseri ön sözü (mukaddime) ile birlikte 8 ciltten oluşan Kitap El İbar (İbret verici kitap)'dır. Eserde tarihi ve sosyolojik bilgiler ağırlıkta olsa da beşeri coğrafya ve jeopolitik-siyasi coğrafya bilgilerine de yer vermiştir.
7 Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır. ÖABT Çıkmış Soru Orta Çağ İslam dünyasının ünlü gezgini, tarihçisi, sosyoloğu ve coğrafyacısıdır. *Kitap El-İbar" (İbret alınacak kitap) adlı eserinde daha çok beşeri ve siyasi coğrafya konularına değinmiştir. Yukarıda anlatılan Orta Çağ coğrafyacısı aşağıdakilerden hangisidir? A) İbni Batuta B) Burini C) Mesudi Çözüm D) Strabon E) İbni Haldun Coğrafi mekan ve iklimin, insanlar üzerindeki etkilerine ait görüşleri bulunan, "Kitap El-İbar" adlı esere sahip Tarihçi, Sosyolog ve Coğrafyacı İbn-i Haldun Orta Çağ islam dünyasının ünlü gezginidir. Cevap E Yeni Çağ'da: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yolculuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. Coğrafi keşifler 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının, okyanus ve kıtaların bulunması amacıyla ortaya çıkmıştır. Doğudan başlayan ticaret yolları, Avrupalıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için çok büyük önem taşıyordu. İpek ve Baharat yollarının Osmanlı Devleti'nin elinde olması, Avrupalıları yeni yollar aramaya sevk etti. Pusulanın icadı, gemicilikteki ilerlemeler, Avrupa'nın doğunun zenginliklerine ulaşmak istemesi bu keşiflerin nedenleridir. Avrupa'da değerli madenlerin az bulunması, kralların, İspanyol ve Portekizli gemicileri desteklemesine neden oldu. Bu tarihe kadar bilinmeyen Yeni Dünya Karaları olarak ifade edilen Kuzey ve Güney Amerika, Okyanusya, Güney ve Kuzey kutup çevreleri ve çok sayıdaki ada bu keşifler sonucu bulunmuştur.