Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu
Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU ISBN 978-605-318-634-2 DOI 10.14527/ 9786053186342 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER Yrd.Doç.Dr. Selma AKALIN 2. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER Dr. Nuray ÖNCÜL 3. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME Arş. Gör. Gamze ALAK 4. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Dr. Meral Çilem ÖKCÜN-AKÇAMUŞ 5. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR Dr. Şeyda DEMİR 6. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGIN- LIK ve NEDENLER Özel Eğitim Uzmanı Ali KAYMAK 7. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER Dr. Gökhan TÖRET 8. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DE- ĞERLENDİRME Yard.Doç.Dr. Veysel AKSOY ve Araş.Gör. Şerife ŞAHİN 9. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Doç. Dr. Yeşim Güleç-Aslan 10. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR Dr. Onur ÖZDEMİR 11. ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB) AİLELER VE TUTUMLAR Arş. Gör. Gülefşan Özge AKBEY ve Arş. Gör. Cem KALAYCI 12. ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR Dr. Zeynep BAHAP-KUDRET
ÖN SÖZ Gelişimsel Yetersizlik grubu içerisinde yaygınlığı en yüksek olan iki grup olan Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu gruplarını bu kitapta tanıtmaya çalıştık. Kitap Özel Eğitim Öğretmenliği Lisans programında okuyan öğrenciler başta olmak üzere Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu hakkında güncel ve giriş düzeyinde temel bilgiler elde etmek isteyen tüm okuyucular için hazırlanmıştır. Kitapta Zihin Yetersizliği grubunu tanıtan beş ve Otizm Spektrum Bozukluğu nu tanıtan beş ve iki de ortak bölüm olmak üzere toplam 12 bölüm yer almaktadır. Kitabın birinci bölümü Zihin Yetersizliği nin tanımı, sınıflandırması, yaygınlık ve nedenleri üzerine odaklanırken, ikinci bölümü özellikler üzerine, üçüncü bölümü ise tarama, tanılama ve değerlendirme süreçlerine odaklanmaktadır. Zihin Yetersizliği olan bireylerin eğitim ve öğretim süreci kitabın dördüncü bölümünü oluştururken, beşinci bölüm Zihin Yetersizliği olan bireylerin eğitimi alanında iyi uygulamalar açıklanmaktadır. Kitabın altıncı bölümü Otizm Spektrum Bozukluğu nun tanımı, sınıflandırması, yaygınlık ve nedenleri üzerine odaklanırken, yedinci bölümü özellikler üzerine, sekizinci bölümü ise tarama, tanılama ve değerlendirme süreçlerine odaklanmaktadır. Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin eğitim ve öğretim süreci kitabın dokuzuncu bölümünü oluştururken, onuncu bölüm Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin eğitimi alanında iyi uygulamalar açıklanmaktadır. Kitabın onbirinci ve onikinci bölümünde aileler ve tutumlar ve ülkemizde yasal düzenlemeler ve haklar konularına, Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu alanları ortak ele alınarak odaklanılmıştır. Kitabın yazımına farklı üniversitelerde özel eğitim alanında görev yapan öğretim elemanları katkı vermiştir. Başta yazarlara ve sonra PEGEM AKADEMİ ye kitabın okuyucular ile buluşmasını sağladıkları için teşekkür eder, kitabın özel eğitim alanına katkı getirmesini dileriz. Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu Eş Editörler
İÇİNDEKİLER Bölümler ve Yazarları...iii Ön Söz... v 1. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER GİRİŞ... 2 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI... 3 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN SINIFLAMASI... 10 Psikolojik Sınıflama... 10 Eğitsel Sınıflama... 11 Destek Türlerine Göre Sınıflama... 13 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN YAYGINLIĞI... 15 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN NEDENLERİ... 16 Önemli Noktalar (Dikkat)... 21 Özet... 21 Yararlanılan Kaynaklar... 23 2. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER GİRİŞ... 26 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖĞRENME VE BİLİŞSEL ÖZELLİKLERİ... 27 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DUYGUSAL VE SOSYAL ÖZELLİKLERİ... 32 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DİL VE KONUŞMA ÖZELLİKLERİ... 38 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN MOTOR/FİZİKSEL VE SAĞLIK ÖZELLİKLERİ... 42 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DAVRANIŞ ÖZELLİKLERİ... 46 Önemli Noktalar (Dikkat)... 50 Özet... 50 Yararlanılan Kaynaklar... 52
viii Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu 3. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME GİRİŞ... 59 ERKEN ÇOCUKLUK ÖZEL EĞİTİM (EÇÖE) HİZMETLERİ... 59 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TARAMA... 65 Doğum Öncesi (Prenatal) Tarama... 65 Yenidoğan (Neonatal) ve Doğum Sonrası (Postnatal) Tarama... 68 Tarama Araçları... 70 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TANILAMA VE DEĞERLENDİRME... 75 Zihinsel İşlevlerin Değerlendirilmesi... 76 Zihinsel işlevlerin değerlendirilmesinde kullanılan zeka testleri... 77 Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi... 81 Uyumsal becerilerin değerlendirilmesinde kullanılan ölçekler... 82 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN TANILANMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİNDE YAŞANAN GÜÇLÜKLER VE OLASI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ... 84 Önemli Noktalar (Dikkat)... 87 Özet... 88 Yararlanılan Kaynaklar... 89 4. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ GİRİŞ... 95 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK EĞİTİM PROGRAMLARI... 95 Erken Çocukluk Özel Eğitimi... 96 Erken Müdahale/Eğitim (EM)... 97 Okul Öncesi Özel Eğitim... 99 İlköğretim Birinci Kademe Özel Eğitimi...102 Okul Çağı Özel Eğitimi...102 İlköğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Çocukların Eğitimi...104 Ortaöğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Bireylerin Eğitimi...105
İçindekiler ix Yetişkinlik Döneminde Özel Eğitim...106 Okuldan Yetişkinliğe/İşe/Toplumsal Yaşama Geçiş...107 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE HİZMET SUNMA MODELLERİ...111 Erken Çocukluk Döneminde Hizmet Sunma Modelleri...111 Okul Çağında Hizmet Sunma Modelleri...113 Genel Eğitim Sınıfları...113 Özel Eğitim Sınıfları...114 Gündüzlü ve Yatılı Özel Eğitim Okulları...115 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN EĞİTİMİNDE KULLANILAN ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ...116 Doğrudan Öğretim...116 Akran Aracılı Öğretim...118 İşbirliği ile Öğrenme...119 Yanlışsız Öğretim...120 Doğal Öğretim...121 Önemli Noktalar (Dikkat)...122 Özet...123 Yararlanılan Kaynaklar...124 5. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR GİRİŞ...131 GELİŞİMSEL AÇIDAN UYGUN UYGULAMALAR...131 ÖNERİLEN UYGULAMALAR...135 Liderlik...136 Değerlendirme...137 Çevre/Ortam...137 Aile...138 Öğretim...138 Etkileşim...139 Ekip ve İşbirliği...139 Geçiş...140
x Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu KANITA/DELİLE DAYALI YA DA BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR...141 Geçerliliği Kanıtlanmamış Müdahalelerin Albenisi...147 EN İYİ UYGULAMALAR...149 Ailelerin Sürece Dahil Edilmesinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar...149 Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar...149 Kapsamlı Müdahale Paketleri ve Aşamalı Modeller...151 Müdahaleye Tepki Modeli...154 Temel Yapı Taşları...155 Önemli Noktalar (Dikkat)...157 Özet...157 Yararlanılan Kaynaklar...159 6. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK ve NEDENLER GİRİŞ...164 TANIM...166 TANI ve SINIFLAMA...170 YAYGINLIK ve NEDENLER...179 Önemli Noktalar (Dikkat)...184 Özet...185 Yararlanılan Kaynaklar...187 7. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER GİRİŞ...192 Duyusal Özellikler...193 Akademik Beceri Özellikleri...195 Ebeveynleri ile Olan Etkileşimleri...198 Sosyal, Davranış ve Duygu Özellikleri...200 Sosyal Özellikleri...200 Davranış Özellikleri...202
İçindekiler xi Duygu Özellikleri...204 Dil Özellikleri...205 Sözel Olmayan Sosyal İletişim Becerileri Özellikleri...210 Ortak Dikkat...211 Taklit...212 Oyun...215 Motor Beceri Özellikleri...217 Günlük Yaşam Beceri Özellikleri...218 Önemli Noktalar (Dikkat)...220 Özet...221 Yararlanılan Kaynaklar...222 8. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME GİRİŞ...230 Tarihsel Gelişim...231 TARAMA...233 1. Düzey Tarama Modeli...234 2. Düzey Tarama Modeli...235 TANILAMA...237 DSM-IV-TR OSB Tanı Ölçütleri...240 DSM-5 OSB Tanı Ölçütleri...243 ICD-10 (2010) OSB Tanı Ölçütleri...244 DEĞERLENDİRME...250 Sosyal ve Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi...252 Dil ve İletişim Becerilerinin Değerlendirilmesi...254 Eğitsel değerlendirme...256 Önemli Noktalar (Dikkat)...257 Özet...258 Yararlanılan Kaynaklar...259
xii Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu 9. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Giriş...264 Eğitim ve Öğretim Uygulamaları...265 Uygulamalı Davranış Analizi (UDA)...266 Ayrık Denemelerle Öğretim (ADÖ)...268 Doğal Öğretim Yöntemleri...269 Temel Tepki Öğretimi...269 Erken Yoğun Davranışsal Eğitim (EYDE)...270 PCDI (Princeton Child Development Institute) Program...270 Denver Erken Müdahale Modeli (The Early Start Denver Model/ESDM)...270 EĞİTİM VE ÖĞRETİM ORTAMLARI...271 EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN ETMENLER...271 Önemli Noktalar (Dikkat)...274 Özet...274 Yararlanılan Kaynaklar...275 10. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR GİRİŞ...282 İYİ UYGULAMA İLKELERİ...285 OSB nin Değerlendirilmesi...285 OSB ye Yönelik İlk Müdahaleler...286 Öğretmenler İçin Genel Bir Uygulama Çerçevesi...287 KANITA DAYALI UYGULAMALAR...288 Arttırılmak İstenen Davranışlar/Beceriler...291 Azaltılmak İstenen Davranışlar...293 Yerleşmiş Uygulamalar...293 Davranışsal müdahaleler...293 Bilişsel davranışsal müdahale paketi...294 Küçük çocuklara yönelik kapsamlı davranışsal müdahaleler...294
İçindekiler xiii Dil eğitimi (ifade edici)...295 Model olma...295 Doğal öğretim stratejileri...296 Aile eğitimi paketi...297 Akran eğitimi paketi...297 Temel tepki öğretimi...299 Çizelgeler...299 Replikler...300 Kendini yönetme...301 Sosyal beceriler paketi...302 Öykü temelli müdahaleler...303 Gelişmekte Olan Uygulamalar...303 Destekleyici ve alternatif iletişim sistemleri...303 Gelişimsel ilişki temelli müdahaleler...304 Teknoloji temelli müdahaleler...305 Yerleşmemiş Uygulamalar...306 Özet...307 Yararlanılan Kaynaklar...307 11. BÖLÜM ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB) AİLELER VE TUTUMLAR GİRİŞ...312 Zihinsel Yetersizliği ve OSB li Çocuğu Olan Ailelerin Özellikleri...313 ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ VEYA OSB OLAN ÇOCUĞA SAHİP AİLELERİN TEPKİLERİ VE EVRELERİ...314 AŞAMA MODELİ...315 Şok ve İnkar...315 Suçluluk ve Öfke...315 Pazarlık...316 Umutsuzluk ve Depresyon...316 Kabullenme...316 Kronik/Sürekli Üzüntü Modeli...317
xiv Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Kişisel Yapılanma Modeli...318 Çaresizlik, Güçsüzlük ve Anlamsızlık...318 Ailelerin Yaşadığı Psikolojik Süreçler...319 Ailelerin Yaşadığı Sosyal-Duygusal Süreçler...320 TUTUM...323 Zihinsel Yetersizliği veya OSB Olan Çocuğa Yönelik Tutumlar...325 Zihinsel Yetersizliği veya OSB olan Çocuklara Yönelik Tutumların Değiştirilmesi...328 Önemli Noktalar (Dikkat)...329 Özet...329 Yararlanılan Kaynaklar...330 12. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR GİRİŞ...336 YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLARA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR...337 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN ULUSLARARASI YASAL DÜZENLEMELER...339 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948)...339 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950)...339 Avrupa Sosyal Şartı (1961)...339 Birleşmiş Milletler Sakat Hakları Bildirisi...340 Sakatların Mesleki Rehabilitasyonu ve İstihdamı Hakkında 159 sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sözleşmesi...340 Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989)...341 Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar Bildirisi (1993)...341 Özel Eğitim Hakkında Salamanca Bildirisi (1994)...342 Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006)...342 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NDEKİ (ABD) YASAL DÜZENLEMELER...344 Mesleki Rehabilitasyon Yasası (Amendment to Vocational Rehabilitation Act)-(1973)...345 Tüm Engelli Çocuklar için Eğitim Yasası (Education for All Handicapped Children Act)-1975...345
İçindekiler xv Engelli Bireylerin Eğitimi Yasası (Individuals with Disabilities Education Act-IDEA)-(1990)...347 Engelli Amerikalılar Yasası (Americans with Disabilities Act -ADA)-(1990)...348 Hiçbir Çocuk Geride Kalmasın Yasası (No Child Left Behind)-(2001)...349 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AVRUPA DAKİ YASAL DÜZENLEMELER...351 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN TÜRKİYE DEKİ YASAL DÜZENLEMELER...352 2916 sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu (1983)...353 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (1997)...354 Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2005)...355 Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2006)...356 TÜRKİYE DE YASAL DÜZENLEMELER KAPSAMINDA YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN SAHİP OLDUKLARI HAKLAR VE ALDIKLARI HİZMETLER...359 Bakım Hizmetleri...360 Eğitim Hizmetleri...360 Bilgilendirme ve Bilinçlendirme Hizmetleri...361 Erişilebilirlik ve Ulaşılabilirlik Hizmetleri...361 İstihdam Hizmetleri...362 Sağlık ve Sosyal Güvenlik Hizmetleri...363 Mali Kolaylık Hizmetleri...364 Sosyal Hayata İlişkin Hizmetler...364 Önemli Noktalar (Dikkat)...365 Özet...366 Yararlanılan Kaynaklar...367 Yazarların Özgeçmişleri...371
1. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER Anahtar Kavramlar Zihin yetersizliği, sınıflama, yaygınlık, nedenler, zihinsel işlevler, zeka, uyumsal davranışlar, özel gereksinimli çocuklar Öğrenme Hedefleri Bu bölümü tamamladıktan sonra; Zihin yetersizliğini tanımlayabilecek, Zihin yetersizliği olan bireyleri sınıflayabilecek, Zihin yetersizliğinin yaygınlığına ilişkin bilgi verebilecek, Zihin yetersizliğinin nedenlerini açıklayabileceksiniz. İçindekiler Giriş Zihin Yetersizliğinin Tanımı - Zihinsel İşlevler - Uyumsal Davranışlar - Gelişim Dönemi (Oluşum yaşı) Zihin Yetersizliğinin Sınıflaması - Psikolojik sınıflama - Eğitsel sınıflama - Destek türlerine göre sınıflama Zihin Yetersizliğinin Yaygınlığı Zihin Yetersizliğinin Nedenleri Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar
2 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu GİRİŞ Özel gereksimli bireylerin varlığı insalık tarihi kadar eski olmasına karşın, eğitimleri o kadar eskiye dayanmamaktadır. Özel gereksinimli bireylerin eğitimlerinin geç başlaması ve çeşitli evrelerden geçmesi toplumun bu bireylere karşı bakışından ve tutumlarından kaynaklanmaktadır. Toplumun özel gereksinimli bireylere yönelik tutumları da bilim, teknoloji ve uygarlığın gelişiminden önemli ölçüde etkilenmektedir. Tarihte bir dönem, sakat olarak adlandırılan bu bireyler, geçim sıkıntısı ve bakım sorunu gibi nedenlerle ya da kendisinin veya anne-babasının bir suçundan dolayı tanrı tarafından cezalandırıldıkları ve bu yüzden de onlara yardım etmenin günah olarak kabul edilmesi gibi nedenlerle ölüme terk edilerek kurtulunmaya çalışılan bireyler olmuşlardır. Bunun yanı sıra, bir dönem bu bireyler yok edilmemiş, ancak forsalık yaptırılma, değirmen ve su dolaplarında hayvan yerine koşulma, fuhuş ya da dilencilikte kullanılma gibi kötü işlerde çalıştırılmış ve toplumda hor görülmüşlerdir. Bazı toplumlarda ise bu bireyler cüzzamlıllar gibi ayrı koloniler halinde yaşamaya zorlanmışlardır. Ancak daha sonraları Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin etkisiyle ve bilimdeki gelişmelerle birlikte, toplumun özel gereksinimli bireylere karşı bakışı ve tutumları da değişmiş, onların da insan olduğu ve insanca yaşama haklarının bulunduğu görüşü yaygınlaşmıştır (Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1998). Günümüzde ise toplumda bireyin yeri ve önemi, eğitim hakkı, demokratik değerler ve eşitlik gibi kavramların da etkisiyle, toplumların özel gereksinimli bireylere karşı tutumları da olumlu yönde değişmiş, bilim ve eğitim alanındaki gelişmelerle de bu bireylere verilen eğitim ve bakım hizmetleri de hız kazanmıştır (Sucuoğlu, 2009). Toplumdaki tüm bireyler, fiziksel, zihinsel, dilsel, sosyal-duygusal ve öğrenme özellikleri açısından birbirlerinden farklılıklar göstermektedir. Bireylerin bu özelliklerindeki farklılıkları, onların bazı büyüme ve gelişme gereksinimlerinin de farklılaşmasına neden olmaktadır. Bu bireyler özellikleri açısından önemli düzeyde farklılıklar yaşadıklarında genel eğitim ortamlarından yararlanamamakta ve özel birtakım desteklere ve uyarlamalara ihtiyaç duymaktadırlar. Günümüzde, bu durumdaki bireylere özel eğitim gerektiren birey denilmekte ve onların, özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile engel türü ve özelliklerine uygun ortamlarda, eğitim gereksinimlerinin karşılanması için yapılan düzenlemeler olarak tanımlanan özel eğitime ihtiyaç duymaktadırlar (MEB, 1997). Zihin yetersizliği olan çocuklar, özel gereksinimli bireyler içinde yer almakta ve bu çocuklara gereksinimleri doğrultusunda özel eğitim desteği sunulmaktadır. Bu bölümde öncelikle yeni tanı ölçütlerine göre zihin yetersizliğinin tanımı yapılacak, zihin yetersizliğinin sınıflandırılması ve yaygınlığı hakkında bilgi verilecek ve son olarak zihin yetersizliğinin nedenleri üzerinde durulacaktır.
Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 3 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI Zihin yetersizliği olan bireyler özel gereksinimli bireyler arasında en popüler olan gruptur. Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri konusunda farklı yaklaşımlar olmakla birlikte, bu bireyler genellikle öğrenme güçlüğü çeken ve günlük yaşamlarında hep başkalarının desteğine ihtiyaç duyan kişiler olarak görülmektedir (Çifci-Tekinarslan, 2014). Zihin yetersizliğini tanımlamaya geçmeden önce, geçmişten günümüze bu yetersizliği tanımlamada kullanılan terimlere bakmak faydalı olacaktır. Zihin yetersizliğinin ne olduğunu anlamaya dair yapılan çalışmalar, 1900 lü yıllara kadar dayanmaktadır. O yıllara bakıldığında, zekaca geri anlamında kullanılan ilk terimin idiot (idiocy) olduğu sanılmakta ve Yunanca dan gelen bu terimin meslek/ beceri sahibi olmayan kişi anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemde zihin yetersizliğini adlandırmada, durumu daha hafif olanlar için, Latince de zayıf ya da güçsüz anlamına gelen embesil (imbecility), durumları bundan daha da hafif olan ve normal gelişen bireylere oldukça yakın olanlar için de aptal (simpleton) terimleri kullanılmıştır (Eripek, 2005). Dünya da olduğu gibi Türkiye de de zihin yetersizliğini tanımlamaya ilişkin çeşitli terimler kullanılmış ve bu terimler zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır (Eripek, 2012). Ülkemizde eğitim alanında, zihin yetersizliğine ilişkin ilk tanımlara, 1975 yılında çıkarılan Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Hakkındaki Yönetmelik, 1983 yılında çıkarılan Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu ve 1986 yılında çıkarılan Özel Eğitimle İlgili Kanun ve Yönetmelikler de rastlanmaktadır. Bu yasal düzenlemelerde zihin yetersizliğini tanımlamak için ilk olarak geri zekalılık terimi kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün (1992) yayınlarında öğrenme güçlüğü, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği nde (2000) de zihinsel öğrenme yetersizliği, aynı yönetmeliğin 2004 yılı revizyonunda ise zihinsel yetersizlik terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. 1983 ten bu yana, üniversitelerin, eğitim fakülteleri bünyesinde özel eğitim bölümleri içerisinde yer alan programlarda ise zihin engeli ya da zihin engelli terimleri kullanılmıştır. 2016 yılına gelindiğinde ise, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tarafından üniversitelerin özel eğitim alanına ilişkin öğretmenlik programları yeniden düzenlenmiş ve bugüne kadar farklı yetersizlik türlerine göre özel eğitimin farklı alanlarında öğretmen yetiştiren programlar Özel Eğitim Öğretmenliği Programı adıyla tek bir çatı altında birleştirilmiş (YÖK, 2016a) ve bu programda okutulan ders içeriklerinde de zihin yetersizliği terimi kullanılmaya başlanmıştır (YÖK, 2016b).
4 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Alanyazında yapılan bilimsel çalışmalarda ve çeşitli kurumlarda, zihin yetersizliğini tanımlamak için, zeka özürü, zeka geriliği, zihin engeli, zihinsel engel, zihinsel yetersizlik ve zihin yetersizliği gibi farklı terimler kullanılmaktadır. Bu kitapta ise, günümüz koşullarında eğitim alanında yaygın şekilde kabul gören ve üniversitelerin Özel Eğitim Öğretmenliği Programı nda da yer alan zihin yetersizliği teriminin kullanılması tercih edilmiştir. Zihin yetersizliği, genel anlamda bireylerin zihin gelişimindeki gecikmeler, çevreye uygun olmayan davranışlarda bulunma, akademik, psikolojik, fiziksel, sosyal ve dil gelişim alanlarında ortalamanın altında performansta bulunmayla kendini göstermektedir. Zihin yetersizliği olan çocuklar, akıl yürütme, soyut kavramları anlama ve zihinsel işlemler yapmada zorluk yaşadıkları için genellikle akranlarının gerisinde kalmaktadırlar (ASPB, 2014). DİKKAT Akıl yürütme, soyut düşünme ve zihinsel işlemlerde güçlüklere sahip zihin yetersizliği olan çocuklar özellikle bilişsel becerilerde akranlarını geriden takip etmektedirler. Alanyazında, zihin yetersizliği olan bireyler için zeka geriliği (mental retardation) ve gelişimsel yetersizlik (developmental disability) terimlerinin sıklıkla birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir (Eripek, 2005). Gelişimsel yetersizlik, daha çok 5 ya da daha büyük yaştaki bireylerde görülen kronik bir yetersizliktir. Bu yetersizlik 22 yaştan önce ortaya çıkmaktadır ve birey disiplinlerarası hizmetlere ve desteklere gereksinim duymaktadır. Gelişimsel yetersizliği olan bireylerde fiziksel ve zihinsel yetersizlikler görülebilmekte; bu bireylerin özbakım, alıcı ve ifade edici dil, öğrenme, hareket, kendini yönlendirme, bağımsız öğrenme kapasitesi ve ekonomik olarak kendi kendine yetebilme alanlarından üç ya da daha fazlasında kalıcı işlevsel sınırlılıkları bulunmaktadır. Gelişimsel yetersizlik ve zihin yetersizliği tanımları arasındaki temel fark, yetersizliğin ortaya çıkış yaşı ile yetersizliğin tanılanmasında kullanılan ölçüttür. Zihin yetersizliğini belirlemede zeka bölümü temel ölçütlerden biri iken, gelişimsel yetersizlik tanımında zeka bölümü bir ölçüt olarak kullanılmamaktadır (Eripek, 2005; Sucuoğlu, 2009). Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri uzun yıllar tartışma konusu olmuştur. Zihin yetersizliğinin karmaşık bir yapıya sahip olması ve bu alanın farklı disiplinler tarafından incelenmiş olması her disiplin alanının kendi bakış açısını yansıtan tanımlamalar yapmasına neden olmuştur. Geçmişten günümüze zihin yetersizliği tanımları incelendiğinde, zaman içerisinde bilim, ekonomi ve sosyal alanlardaki gelişmelere paralel olarak, bu yetersizliğe ilişkin yapılan tanımlamala-