T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI SİYASİ AÇIDAN I. VE II. REFİK SAYDAM HÜKÜMETLERİ ( )

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI SİYASİ AÇIDAN I. VE II. REFİK SAYDAM HÜKÜMETLERİ (1939 1942) MASTER TEZİ Hazırlayan Zeliha Özlem ÖCAL Tez Danışmanı Prof. Dr. E. Semih YALÇIN Ankara - 2006

JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne Zeliha Özlem ÖCAL a ait Siyasi Açıdan I. Ve II. Refik Saydam Hükümetleri (1939 1942) adlı çalışma, jürimiz tarafından Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN (Danışman) Üye: Prof. Dr. Mustafa TURAN Üye: Doç. Dr. Selma YEL

ÖNSÖZ Atatürk ün ölümü ve İsmet İnönü nün Türkiye Cumhuriyeti nin yeni Cumhurbaşkanı seçilmesiyle birlikte Celal Bayar Hükümeti istifa etmiştir. İsmet İnönü yeni kabineyi kurma görevini tekrar Celal Bayar a vermişse da bu geçici bir dönem olmuş ve Celal Bayar ın istifası üzerine yeni kabineyi Refik Saydam kurmuştur. Bu çalışmamız Refik Saydam ın başbakanlık yaptığı 1939 1942 yılları arasında yaşanan iç ve dış politikadaki olaylar ile eğitim ve ekonomik alanındaki gelişmeleri kapsamaktadır. Çalışmamız Giriş, üç Bölüm ve Sonuç tan oluşmaktadır. Giriş bölümünde kısaca Atatürk ün ölümü, İsmet İnönü nün Cumhurbaşkanı seçilmesi, Refik Saydam ı Başkanlığa taşıyan süreç ve Birinci Saydam Hükümeti nin kuruluşu anlatılmaya çalışılmıştır. Birinci bölümde dönemin dış politikası, ikinci bölümde eğitimdeki gelişmelerden ve kültürel olaylardan, üçüncü bölümde ekonomik gelişmeler, siyasi gelişmeler, İkinci Saydam Hükümeti nin kuruluşu ve dönem içindeki bazı olaylardan bahsedilmiştir. Refik Saydam ın toplam 3 yıl 5 ay 14 gün başbakanlık yaptığı bu döneme genel olarak II. Dünya Savaşı damgasını vurduğu için Türkiye Cumhuriyeti nin dış politika alanında önemli bir sınavdan geçtiği kritik bir dönem olmuştur. Bu dönemde Türkiye barış siyasetini başarıyla uygulamış ve savaş dışı kalmayı başarmıştır. Çalışmalarım sırasında hiçbir desteği benden esirgemeyen aileme ve her türlü destek ve teşviklerini gördüğüm, engin bilgi ve tecrübeleriyle bana yol gösteren değerli tez danışmanım Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN a teşekkürü bir borç bilirim. Zeliha Özlem ÖCAL

ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR... v GİRİŞ... 1 REFİK SAYDAM I BAŞBAKANLIĞA TAŞIYAN SÜREÇ 1. Atatürk İnönü Ayrılığı... 6 2. İnönü nün Başvekâletten Ayrılışı ve Celal Bayar Hükümeti... 8 3. İnönü nün Cumhurbaşkanlığı... 10 4. I. Refik Saydam Hükümeti nin Kurulması... 11 BİRİNCİ BÖLÜM... 15 REFİK SAYDAM HÜKÜMETLERİ DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA... 15 1.1. Refik Saydam Hükümetleri Programlarında Dış Politika... 15 1.2. II. Dünya Savaşı nın Başlangıcı ve Türkiye... 17 1.3. Türk-İngiliz İlişkileri ve Ortak Deklarasyon... 19 1.4. Türk-Fransız İlişkileri... 22 1.4.1. Hatay Meselesi... 22 1.4.2. Türk-Fransız Ortak Deklarasyonu... 27 1.5. Türk-İngiliz-Fransız İttifakı... 28 1.6. Türkiye nin Balkan Politikası ve Balkan Antantı Şurası... 30 1.7. Türk-Bulgar Saldırmazlık Paktı... 32 1.8. Türkiye-Sovyet Rusya Demeci... 33 1.9. Türk-Alman İlişkileri ve Saldırmazlık Paktı... 35

iii İKİNCİ BÖLÜM... 39 REFİK SAYDAM HÜKÜMETLERİ DÖNEMİ EĞİTİM VE KÜLTÜREL FAALİYETLER... 39 2.1. Refik Saydam Hükümetleri Programlarında Eğitim... 39 2.2. Refik Saydam Hükümetleri Dönemi Eğitim Faaliyetleri... 40 2.2.1. Köy Enstitüleri... 40 2.2.1.1. Köy Enstitüleri Kanun Tasarısı ve Kabulü... 42 2.2.1.2. Köy Enstitülerinin Oluşturulması... 52 2.2.1.3.Saydam Hükümeti Sonrasında Köy Enstitüleri... 53 2.2.2 Birinci Türk Neşriyat Kongresi... 55 2.2.3. Birinci Maarif Şurası... 57 2.3. Refik Saydam Hükümetleri ve Basın... 62 2.3.1. Basın Tarihine Kısa Bir Bakış... 62 2.3.2. Saydam Hükümetleri Döneminde Basında Uygulanan Sansü65 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 70 REFİK SAYDAM HÜKMETLERİ DÖNEMİ EKONOMİ VE DİĞER GELİŞMELER... 70 3.1. Saydam Hükümetlerinin Ekonomi Politikası... 71 3.1.1. Refik Saydam Hükümetleri Programlarında Ekonomi... 71 3.1.2. Devletleştirme Politikaları... 72 3.1.3. Milli Korunma Kanunu... 74 3.1.4. Türk-Alman Ticaret Antlaşması ve Krom Meselesi... 80 3.2. Dönemin Siyasi Olayları... 83 3.2.1. 1939 Genel Seçimleri ve II. Saydam Hükümetinin Kuruluşu.83 3.2.2. Cumhuriyet Halk Partisi Beşinci Kurultayı... 86 3.2.3. Cumhuriyet Halk Partisi Müstakil Grubu... 88 3.3. Dönemin Diğer Gelişmeleri... 91 3.3.1. Saydam Hükümetleri Döneminde Sıkıyönetim Uygulamaları 91 3.3.2. Erzincan Depremi... 93 3.3.3. Refah Vapuru Faciası... 96 3.3.4. Nüfus Sayımı... 98

iv SONUÇ... 100 Kaynakça... 104 Ek 1 I.Refik Saydam Hükümetinin Programı... 112 Ek 2 II. Refik Saydam Hükümetinin Programı... 117 Ek 3 Dr. Refik Saydam ın Hayatı... 121 Ek 4 19 Ekim1939 Tarihli Türk-Fransız-İngiliz Üçlü İttifakı nın Metni... 123 Ek 5 17 Şubat 1941 Tarihli Türk-Bulgar Ortak Demecinin Metni... 127 Ek 6 25 Mart 1941 Tarihli Türk-Sovyet Demecinin metni... 129 Ek 7 18 Haziran 1941 Tarihli Türk-Alman Antlaşmasının Metni... 130 ÖZET... 132 ABSTRACT... 133

v KISALTMALAR ABD a.g.e. a.g.m. :Amerika Birleşik Devletleri :Adı Geçen Eser : Adı Geçen Makale C. : Cilt CHP Çev. Dr. : Cumhuriyet Halk Partisi :Çeviren :Doktor F. :Fevkalade MEB TBMM T.C. TTK V.d. Z.C. :Milli Eğitim Bakanlığı :Türkiye Büyük Millet Meclisi :Türkiye Cumhuriyeti :Türk Tarih Kurumu :Ve Diğerleri :Zabıt Ceridesi

GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti nin kurucusu ve önderi Atatürk ün ölümünün ardından Türkiye de 1945 yılına kadar devam eden tek partili dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü olmuştur. Bu dönemde İsmet İnönü ye Milli Şef denilmiş ve bu dönem de Milli Şef Dönemi olarak adlandırılmıştır. Dönemin bu şekilde adlandırılmasının nedeni İsmet İnönü nün bu dönemde Türkiye nin iç ve dış politikasında belirleyici konumda olmasından kaynaklanır. Tez konusu itibariyle Refik Saydam Hükümetlerini siyasi açıdan incelemeye geçmeden önce konunun daha iyi anlaşılacağı düşüncesiyle siyasetle ilgili bazı kavramlar açıklanmış ve kısaca Cumhuriyet Hükümetlerinden bahsedilmiştir. İnsanların günlük hayatta çok sık olarak kullandığı siyaset kelimesini yaşamda meydana gelen gelişmelerin pek çoğuyla ilişkilendirmek mümkündür. Dilimize Arapçadan geçen siyaset kelimesini genel olarak ülke, devlet ve insan yönetimi şeklinde tanımlamak mümkündür 1. Dilimizde siyaset kelimesi yerine batı dillerinden gelen politika kelimesi de zaman zaman kullanılmaktadır. Siyaset bilimi temelde meşru kurumlar ve liderler tarafından uygulanan ve kullanılan iktidar veya yönetim mekanizması, kamu yönetimi gibi alanlarla ilgilidir. 2 Her siyasal sistem aynı zamanda çatışmayı ve uzlaşmayı içerir. Açık ya da kapalı, yumuşak ya da sert, çatışmanın olmadığı yerde uzlaşmadan söz edilemez. 3 Siyasi yaşamda etkili olan çeşitli güçler vardır. Bu güçler içinde örgütlenmiş siyasal güçlerin günümüzdeki en yaygın ve en etkili şekli siyasal 1 Bülent DAVER: Siyaset Bilimine Giriş (Ankara, 1993), 3. 2 Ahmet N. YÜCEKÖK: Siyasetin Toplumsal Tabanı (Ankara, 1987), 3. 3 Ahmet Taner KIŞLALI: Siyasi Sistemler (Ankara, 1991), 11.

2 partilerdir. Siyasi Partiler ise halkın yönetime yaygın bir şekilde katılma ihtiyacından ortaya çıkmış, belirli bir misyona sahip, siyasal iktidarı ele geçirmek ve elde tutmak amacını taşıyan ülke genelinde sürekli örgütlenmesini tamamlamış ve kendi felsefesi dâhilinde ülke yönetimine ilişkin programa sahip siyasal kuruluşlardır. 4 Siyasi partilerin en önemli işlevlerinden birisi toplumdaki dağınık düşüncelere ve eğilimlere açıklık kazandırmaktır 5. Siyasi iktidar ise bütün ülkeyi ve toplumun tamamını kapsayan bir iktidardır. Siyasi iktidarlar tek partili ve çok partili olmak üzere ikiye ayrılır. Türkiye Cumhuriyeti Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası denemeleri dışında 1945 yılına kadar Cumhuriyet Halk Partisi ile tek partili bir dönem yaşamıştır. Bu dönem Türkiye nin çok partili hayata başlayana kadar geçirdiği bir geçiş süreci olmuştur. Ulusal Kurtuluş Savaşı nın kazanılmasının ardından ortaya çıkan hükümet sorununu çözmek, daha kolay hükümet kurmak ve rejimin adını belirlemek amacıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyeti ilan etmiştir. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte devletin yönetim şekli belirlenmiş ve kabine sistemine geçilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan Cumhurbaşkanlığı seçiminde Gazi Mustafa Kemal Paşa 158 oyla ve oybirliği ile Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Atatürk ün Cumhurbaşkanlığı döneminde dokuz hükümet kurulmuştur. Cumhuriyetin ilanından sonra kurulan kabineler savaştan yeni çıkmış bir milletin köhneleşmiş kurumlarını modernleştirmek için birçok yenilik yapmıştır. Dış ilişkilerde ise bölgesel ittifaklarla barışın korunması yolunda girişimlerde bulunulmuştur. 4 Zübeyir G. Tokgöz: Demokratikleşme Sürecinde Siyasal Partiler (Ankara, 1999), 12. 5 Erdoğan TEZİÇ: 100 Soruda Siyasi Partiler (İstanbul, 1976), 20.

3 Birinci Cumhuriyet hükümetini 30 Ekim 1923 ve 6 Mart 1924 tarihleri arasında İsmet İnönü kurmuştur. Bu hükümet döneminde 3 Mart 1924 tarihinde Hilafet kaldırılmış, Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edilmiş, Şeriye ve Evkaf Vekâletleri kaldırılmıştır. Cumhuriyetin ikinci hükümetini yine İsmet İnönü kurmuş ve 6 Mart 1924 ile 22 Kasım 1924 tarihleri arasında görev yapmıştır. İkinci İnönü hükümeti döneminde 20 Nisan 1924 tarihinde Yeni Anayasa kabul edilmiş, 1 Haziran 1924 te Kurtuluş Savaşı na karşı olan 150 kişinin (Yüzellilikler) yurt dışına çıkarılmasına ilişkin Bakanlar Kurulu kararı kabul edilmiş, 8 Ağustos 1924 tarihinde Lozan Antlaşması yürürlüğe girmiş, 26 Ağustos 1924 te İş Bankası kurulmuştur. Bu dönemdeki bir diğer önemli gelişme 17 Kasım 1924 te Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası nın kurulması olmuştur. Cumhuriyetin üçüncü hükümetini Ali Fethi (Okyar) Bey kurmuş ve 22 Kasım 1924 ile 3 Mart 1925 tarihleri arasında görev yapmıştır. Bu dönemde 11Şubat 1925 te Doğuda Şeyh Sait isyanı başlamış, 16 Şubat 1925 te Türk Hava Kurumu, Türk Tayyare Cemiyeti adıyla kurulmuş ve 17 Şubat 1925 tarihinde Âşar vergisi kaldırılmıştır. Cumhuriyetin dördüncü hükümeti yine İnönü tarafından 4 Mart 1925 ve 1 Kasım 1927 tarihleri arasında kurulmuştur. Bu dönemde doğu illerinde meydana gelen Şeyh Sait ayaklanması bastırılmış ve sorumluları tutuklanarak cezalandırılmıştır. 3 Haziran 1925 de Bakanlar Kurulu kararıyla Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası kapatılmıştır. Dönemin bir diğer olayı Haziran 1926 da yurt gezisine çıkan Cumhurbaşkanı Atatürk e suikast girişimi olmuştur. Suikast girişimi önceden haber alınmış ve suikastçılar yakalanmıştır. Bu dönemde Takrir-i Sükûn Kanunu kabul edilmiş, İstiklal mahkemeleri kurulmuş ve 26 Aralık 1925 de Miladi takvim kabul edilmiştir. 17 Şubat 1926 tarihinde ise toplumsal alanda kadın ve erkek eşitliğini sağlayan Medeni Kanun kabul edilmiştir.

4 Cumhuriyet döneminin beşinci hükümeti yine İsmet İnönü tarafından 2 Kasım 1927 ile 25 Eylül 1930 tarihleri arasında kurulmuştur. Bu dönemde 1928 yılında yeni Türk harfleri ve uluslar arası rakamlar kabul edilmiştir. 1929 yılında Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu ve İcra ve İflas Kanunu çıkarılmıştır. 1930 yılında çıkarılan Belediye Kanunu ile ilk defa Türk kadınına seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır. Cumhuriyet döneminin altıncı hükümeti İsmet İnönü tarafından kurulmuş ve 27 Eylül 1930 ve 4 Mayıs 1931 tarihleri arasında görev yapmıştır. Bu dönemde 23 Aralık 1930 de Menemen Olayı yaşanmış, 26 Mart 1931 de Ölçüler Kanunu kabul edilmiş ve 12 Nisan 1931 de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmuştur. Cumhuriyet döneminin yedinci hükümetini yine İsmet İnönü kurmuş ve 4 Mayıs 1931 ile 1 Mart 1935 tarihleri arasında görev yapmıştır. 25 Temmuz 1931 de Matbuat (basın) Kanunu kabul edilmiş, 4 Mayıs 1931 de Atatürk üçüncü kez Cumhurbaşkanlığına seçilmiş ve 19 Şubat 1932 de Halkevleri açılmıştır. 12 Temmuz 1932 de Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmuş ve Türkiye 18 Temmuz 1932 de Cemiyet-i Akvam a üye olmuştur. 9 Şubat 1934 de Balkan Antantı nı imzalanmış, 21 Haziran 1934 de Soyadı Yasası kabul edilmiş ve 24 Kasım 1934 te Mustafa Kemal Atatürk soyadını almıştır. 5 Aralık 1934 te kadınlara milletvekili seçilme hakkı tanınmıştır. Cumhuriyet döneminin sekizinci hükümeti, İnönü nün de yedinci hükümeti 1 Mart 1935 ve 25 Ekim 1937 tarihleri arasında görev yapmıştır. 9 Ocak 1936 da Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi açılmış, 29 Mayıs 1936 da Türk Bayrağı Yasası çıkarılmış ve 20 Temmuz 1936 da Montreux Boğazlar Sözleşmesi imzalanmış ve boğazların tamamı Türk hâkimiyetine geçmiştir. 27 Ocak 1937 de Hatay ın bağımsızlığı Milletler cemiyetinde kabul edilmiştir. 5 Şubat 1937 de Altı Ok (altı ilke: Türkiye devleti Cumhuriyetçi, Milliyetçi, Halkçı, Devletçi, Lâik ve İnkılâpçıdır) anayasaya girmiştir.

5 Cumhuriyet döneminin dokuzuncu hükümetini ve Atatürk döneminin son hükümetini Celal Bayar kurmuş ve 25 Ekim 1937 ile 11 Kasım 1938 tarihleri arasında görev yapmıştır. Bu dönemde 1938 de Yüzelliliklerin affına dair kanun kabul edilmiş. 10 Kasım 1938 de Atatürk vefat etmiştir. Atatürk ün Cumhurbaşkanlığı döneminde kurulan dokuz hükümetin yedi tanesini İsmet İnönü kurmuştur. Atatürk döneminde Ali Fethi (Okyar) Bey kabinesi ve Celal Bayar kabinesi dışındaki bütün kabinelerde yani İnönü nün kurduğu bütün kabinelerde Sağlık Bakanı olarak Refik Saydam görev yapmıştır. Bu anlamda Refik Saydam ve İsmet İnönü arasında tam bir görev birliği vardır. 10 Kasım 1938 tarihinde Atatürk ün ölümünün ardından 11 Kasım 1938 tarihinde İsmet İnönü Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü yeni kabineyi kurma görevini Celal Bayar a vermiştir. Cumhuriyet döneminin onuncu hükümetini ve İnönü nün Cumhurbaşkanlığındaki ilk hükümeti Celal Bayar kurmuş ve 11 Kasım 1938 ile 25 Ocak 1939 tarihleri arasında görev yapmıştır. Böylece Atatürk döneminin son başbakanı ve İnönü döneminin ilk başbakanı Celal Bayar olmuştur. İnönü nün başbakanlığı Celal Bayar a vermesi geçici bir yerleşme olmuştur. Nitekim Celal Bayar 2 ay 14 gün başbakanlık görevinde bulunduktan sonra istifa etmiştir. Bunun üzerine Cumhurbaşkanı İnönü yeni hükümeti kurma görevini Refik Saydam a vermiştir. Refik Saydam ın kurduğu birinci hükümet Türkiye Cumhuriyeti nin on birinci hükümeti olup 25 Ocak 1939 ile 3 Nisan 1939 tarihleri arasında görev yapmıştır. Refik Saydam ın kurduğu ikinci hükümet ise Türkiye Cumhuriyetinin on ikinci hükümetidir ve 3 Nisan 1939 tarihleri ile 9 Temmuz 1942 arasında görev yapmıştır. 6 6 Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, T.C Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü (Ankara,1998),IX.

6 İsmet İnönü kabinelerinin değişmez Sağlık Bakanı Refik Saydam ın başbakan olması İsmet İnönü nün Cumhurbaşkanı olmasıyla ilişkilidir. Bu nedenle Refik Saydam dönemini incelemeden önce kısaca Atatürk ile İnönü arasındaki ayrılıktan ve İnönü nün Cumhurbaşkanı olmasıyla Refik Saydam ın başbakanlığa taşıyan süreçten bahsedilmiştir. 1. Atatürk İnönü Ayrılığı Atatürk ve İnönü arasındaki fikir ayrılıklarını temel olarak üç başlık altında toplamak mümkündür. Bunlardan birincisi İnönü nün başbakanlığı sırasındaki kabine değişikliklerine Atatürk ün müdahalesidir ki bu durumda İnönü, Atatürk ün kendisini çiğneyerek vekillerinden birini eleştirmesine tepkisiz kalamamıştır. Atatürk hükümet işlerine doğrudan müdahale ettiği zaman, İnönü zaman zaman bunu anlamazlıktan gelmiş, Atatürk ün verdiği direktiflere karşı kimi zaman İnönü ters yönde direktifler vermekten de çekinmemiştir. 7 Atatürk ve İnönü arasında sorun teşkil eden diğer bir mesele ise Hatay meselesi olmuştur. Hatay meselesinin çözümü konusunda iki devlet adamının farklı görüşleri olmuştur. Atatürk, kendine özgü seziş gücü ile uluslar arası ilişkiler ve politikayı değerlendirdiğinde Hatay ı Türkiye topraklarına katabileceğine inanmıştır. İnönü ise bu konuda daha ılımlı bir politika izlemekten yana olmuş ve herhangi bir adım atılmaksızın sorunun görüşmeler yoluyla çözülmesinden yana bir tavır takınmıştır. Bir diğer görüş ayrılığı ise ekonomik alanda olmuştur ki bu ayrılık diğerlerinden daha büyük bir önem taşımaktadır. Atatürk ekonomide karma 7 Metin HEPER: İsmet İnönü. Yeni Bir Yorum Denemesi ( İstanbul, 1999), 154 155.

7 bir sistemi benimserken, İnönü devletçi ekonomiden yana olmuştur. Celal Bayar ise bu dönemde ekonomik anlamda Atatürk ile aynı görüşleri paylaşmış, özel girişimin başarılı olabileceği alanlarda devletin yatırım yapmasını devlete yüklenmiş gereksiz bir ağırlık olarak görmüştür. Bu nedenledir ki 1931 yılında kurulan VI. İnönü Hükümeti ne Atatürk ün isteği üzerine 9 Eylül 1932 de İktisat Vekili olarak Celal Bayar getirilmiştir. İnönü ile Bayar 1932 yılının Eylül ayında 1937 yılının Eylül ayına kadar aynı hükümette, beş yıl boyunca İnönü başbakan, Bayar da ekonomi bakanı olarak beraber görev yapmışlardır. 8 İnönü nün başbakanlıktan ayrıldığı 1937 Eylül ayına dek Atatürk ile İnönü arasındaki gerginlik artmıştır. Bu görüş ayrılıkları 1937 yılında Akdeniz in güvenliği için İsviçre nin Nyon kentinde toplanan Akdeniz Konferansı sonundaki Nyon Antlaşmasının imzalanması sırasında iki önemli sorunun daha ortaya çıkışıyla giderek fazlalaşmıştır. Konferansa katılan Türkiye nin Dış İşleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ın antlaşmayı imzalamak için hükümetten talimat ve imza yetkisi istemesi üzerine Atatürk ve İnönü nün Aras a ayrı ayrı direktifler verdiği ortaya çıkmıştır. Bu durumda Cumhurbaşkanının hükümet işlerine karışmasına İnönü ılımlı yaklaşmamıştır. Bu konudaki diğer bir sorun ise Nyon Antlaşması nda yer alan bir madde konusunda Atatürk ve İnönü nün ortak bir görüşte uzlaşamamalarıdır. Bu maddeye göre antlaşmayı imzalayan devletlerin donanmaları, antlaşmaya dahil bir devletin limanlarından ikmal yapabilir şeklindedir. İnönü antlaşmanın bu maddesinin İtalya nın tepkisini çekeceğinden korkmuş, Atatürk ise antlaşmayı imzalayarak İngiltere ve Fransa ya yaklaşmanın doğru olduğunu düşünmüştür. İsmet İnönü nün bu düşüncesine rağmen antlaşma 18 Eylül 1937 de TBMM tarafından onaylanmıştır. 9 8 Cemil KOÇAK: Türkiye de Milli Şef Dönemi (1938 1945), c:1 (Ankara, 1986), 43 44. 9 İsmet İNÖNÜ: Hatıralar (İstanbul, 2001), 286.

8 2. İnönü nün Başvekillikten Ayrılışı ve Celal Bayar Hükümeti Atatürk ile İsmet İnönü 18 Eylül 1937 akşamı Ankara dan İstanbul a İkinci Türk Tarih Kongresi ne katılmak için trenle yola çıkmışlardır. Bu seyahat sırasında İnönü nün başvekâletten ayrılması ve yerine Celal Bayar ın başvekâlete atanması kararlaştırılmıştır. İsmet İnönü ve Atatürk arasındaki anlaşmazlıklar İnönü nün başbakanlıktan çekilmesi ile ayrılıkla neticelenmiştir. İsmet İnönü bu kararı Atatürk ile birlikte aldıklarını belirtmiştir 10 ve 18 Eylül 1937 tarihli günlüğüne Karar, çekilme kararı şeklinde bir not düşmüştür. 11 20 Eylül 1937 tarihinde Anadolu Ajansı nın yayınladığı resmi bir tebliğ ile İsmet İnönü nün bir buçuk ay izinli sayıldığı ve yerine İktisat Vekili Celal Bayar ın tayin edildiği bildirilmiştir. Aynı gün trenle İstanbul a gelen Celal Bayar a Atatürk tarafından başvekâlet görevi verilmiştir. Bayar 22 Eylül 1937 de göreve başlamıştır İnönü nün başvekillikten resmen istifasına kadar İktisat Vekili Celal Bayar başvekillik görevini vekâleten sürdürmüştür. İsmet İnönü 25 Ekim de başbakanlıktan resmen istifa etmiş ve istifası resmi bir tebliğ ile şöyle duyurulmuştur: Malatya mebusu İsmet İnönü, bu ayın 25 inci günü Başvekâletten istifa etmiştir... Hükümet ve parti teşkilatımızın birleştirilmesi dolayısıyla Malatya mebusu İsmet İnönü Parti Umum Reis Vekilliği nden istifa etmiş ve bu vazife Başvekil Celal Bayar a tevdi olunmuştur. 12 10 İsmet İNÖNÜ: Hatıralar (İstanbul, 2001), 290 291. 11 İsmet İNÖNÜ: Defterler 1919 1973 (İstanbul, 1987), (Hazırlayan: Ahmet Demirel), 245 12 Ulus (26 Ekim 1937), 1.

9 Bu tebliğ ile birlikte İsmet İnönü aynı zamanda CHP deki Umumi Reis Vekilliği görevini de Celal Bayar a devretmiş ve böylece partideki etkinliğini de yitirmiştir. Celal Bayar ın 25 Ekim de açıkladığı kabine şöyledir: Adliye Vekili: Şükrü Saraçoğlu, Milli Müdafaa Vekili: Kazım Özalp, Dâhiliye Vekili: Şükrü Kaya, Hariciye Vekili: Tevfik Rüştü Aras, Maliye Vekili: Fuat Ağralı, Maarif Vekili: Saffet Arıkan, Nafia Vekili: Ali Çetinkaya, İktisat Vekili: Şakir Kesebir, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili: Hulusi Alataş, Gümrük ve İnhisar Vekili: Ali Rana Tarhan, Ziraat Vekili: Şakir Kesebir. Celal Bayar kabinesi ile bir önceki İnönü kabinesi kıyaslandığında İnönü kabinesinde Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekili olarak görev yapan Dr. Refik Saydam dışında aynı olduğu görülmektedir. Dr. Refik Saydam ın kabinede yer almaması ise şöyle açıklanmıştır: İsmet İnönü Kabinesi nde Sıhhat [ ve İçtimai Muavenet ] vekili bulunan Refik Saydam, ahvali sıhhiyesinin uzun müddet istirahat ve tedaviye muhtaç olması hasebiyle, yeni teşekkül eden kabinede vazife alamamıştır. 13 Asım Us bu konuyla ilgili olarak şunları söylemiştir: Celal Bayar kabinesi teşekkül etmeden evvel Atatürk, İsmet İnönü Kabinesi azasına birer birer sormuş... Celal Bayar ile teşriki mesai edip etmeyeceklerinin anlamak istemiş... Yalnız Sıhhıye Vekili Refik Saydam itiraz etmiş... 14 13 Ulus (26 Ekim 1937),1. 14 Asım US: Asım Us un Hatıra Notları (İstanbul, 1966), 226.

10 Dr. Refik Saydam bu tutumu ile İnönü nün yanında yer almış ve ilerde İnönü nün Cumhurbaşkanı olmasıyla beraber kendisini başbakanlığa taşıyan süreci de başlatmıştır. Celal Bayar İsmet İnönü den aldığı Başvekâlet görevini Atatürk ün ölümüne 11 Kasım a kadar sürdürmüştür. 3. İnönü nün Cumhurbaşkanlığı Atatürk geçirdiği hastalık sürecinin ardından 10 Kasım 1938 de vefat etmiştir. Atatürk ün ölümü 11 Kasım da TBMM de bir tezkere ile bildirilmiş ve aynı gün Cumhurbaşkanlığı seçimi yapılmıştır. Millet Meclisi ndeki oylamada 348 oyun tümünü alan İnönü Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 15 Atatürk ün ölümünden sonra başlayan ve çok partili düzene geçilmesine kadar geçen bu dönemde CHP Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ye Milli Şef denilmiş ve bu döneme de Milli Şef Dönemi adı verilmiştir. 16 İsmet İnönü ye resmen Değişmez Milli Şef denilmesi CHP nin 26 Aralık 1938 de toplanan olağanüstü kurultayında yapılan tüzük değişikliği sırasında olmuştur. 17 Cumhurbaşkanı seçiminden sonra Celal Bayar, Hükümetin istifasını İnönü ye sunmuş ve İnönü Bayar a yeniden başvekillik görevini vererek kendisinden yeni hükümeti kurmasını istemiştir. 18 Celal Bayar yeni hükümeti aynı gün 11 Kasımda açıklamıştır. Celal Bayar ın kurduğu bu hükümette 15 Hikmet BİLA: Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP ve Sonrası (İstanbul, 1987), 111.TBMM Zabıt Ceridesi Devre:5, İçtima:4, Cilt:27 28, 3.İntikat (11.11.1938), 17. Ulus (12 Kasım 1938), 1. 16 Çetin YETKİN: Türkiye de Tek Parti Yönetimi 1930 1947 (1983), 157. 17 Çetin YETKİN a.g.e., 159. 18 Cemil KOÇAK: Türkiye de Milli Şef Dönemi (1938 1945), cilt:1, (İstanbul, 1996), 144.

11 Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya nın yerine Refik Saydam, Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Aras ın yerine ise Şükrü Saraçoğlu görev almıştır. Bu değişikliklerde İnönü nün etkili olduğu anlaşılmaktadır. 19 Celal Bayar ın kurduğu bir önceki kabinede görev almayan Refik Saydam ın İnönü nün Cumhurbaşkanı olmasıyla yeni kabinede yer aldığı görülmüştür. Ayrıca Dâhiliye Vekili Saydam 1936 yılında alınan ve CHP ile hükümet arasında birliktelik sağlayan karar uyarınca 12 Kasım 1938 de CHP Genel Sekreteri olmuştur. 20 Başvekil Celal Bayar 16 Kasım da TBMM de hükümet programını okumuş 21 ve aldığı 342 oyla güvenoyu almıştır. Yeni kurulan Celal Bayar hükümeti 25 Ocak 1939 a kadar görev yapmıştır. 22 4. I. Refik Saydam Hükümetinin Kuruluşu 1939 yılı Celal Bayar hükümetinde yapılan değişikliklerle başlamıştır, hükümetteki bu hızlı değişiklikler İsmet İnönü nün başbakanlığı Celal Bayar a vermesinin geçici bir yerleşme olduğuna dair söylentileri haklı çıkarmıştır. 2 Ocak 1939 da Meclis de okunan tezkere ile iki bakan değişmiştir. İktisat Vekili Şakir Kesebir sağlık sebebiyle istifa etmiş ve yerine İzmir mebusu Hüsnü Çakır getirilmiştir. Bir diğer değişiklik ise Maarif Vekili Saffet Arıkan ın yerine İzmir mebusu Hasan Ali Yücel in getirilmesi olmuştur. İki gün sonra 4 Ocak Ulus (12 Kasım 1938), 1. 19 İsmet İNÖNÜ: Defterler (İstanbul, 2001), 255. Cemal KUTAY: Celal Bayar ın Yazmadığı Üç Devirden Hakikatler (İstanbul, 1982), 159 164 20 Cemil KOÇAK: a.g.e., (İstanbul, 1996), c:i, 149. 21 TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 5, İçtima:4, cilt: 27, 5. İnikad, (16.11.1938), 51 55. 22 Akşam (26 Ocak 1939),1.

12 1939 da ise Adalet bakanı Hilmi Uran ın yerine Konya mebusu Tevfik Fikret Sılay getirilmiştir. 23 Sonuç olarak Celal Bayar Hükümeti fazla dayanamamış ve kuruluşundan iki buçuk ay sonra hükümetin istifası gerçekleşmiştir. 24 Celal Bayar Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ye şu ariza ile istifasını sunmuştur: Türkiye Büyük Millet Meclisi nin intihabının yenilenmesine parti divanınca karar verilmiştir. Partimizin intihaba yeni ve taze bir kuvvetle çıkmasını maksada ve esasa daha uygun ve faydalı mülahaza ettim. Bu imkânı zatı devletlerine vermiş olmak için Başvekâletten istifamı arz ve takdim ediyorum. Yüksek teveccühlerinin devamını sonsuz hürmet ve tazimlerimle istirham ederim. 25 Bu istifaya karşılık olarak Cumhurbaşkanı İsmet İnönü şu cevabı vermiştir: Büyük Millet Meclisi nin intihabının yenilenmesi ihtimali üzerine vukubulan istifanız kabul olunmuştur. İktidar mevkiinde geçen hizmet zamanınızı takdir ile yadederek size ve arkadaşlarınıza halis teşekkürlerimi ifade etmek isterim. Siyasi tarihimizin çetin bir devresini yüksek meziyetlerinizle iyi idare etmenizi milletimiz daima teşekkür ve takdir duygularile hatırlayacaktır. Hükümetin teşkiline İstanbul mebusu Doktor Refik Saydam memur edilmiştir. 26 23 Mahmut GOLOĞLU: Milli Şef Dönemi (1939 1945) (Ankara, 1974), 3. Cemil KOÇAK: a.g.e., 189 191 24 Mahmut GOLOĞLU: a.g.e., 3 4. Cemil KOÇAK: a.g.e., 224 25 Ulus (26 Ocak 1939), 1. Akşam (26 Ocak 1939), 13. Cemil KOÇAK: a.g.e., 225 26 Ulus (26 Ocak 1939), 1. Akşam (26 Ocak 1939), 13. Cemil KOÇAK: a.g.e., 227.

13 Celal Bayar hükümetinin 25 Ocak 1939 da istifa etmesi üzerine yeni kabineyi kurma görevi Dr. Refik Saydam a verilmiştir. İnönü Meclis e şu yazıyı göndererek Refik Saydam ı başvekâlet için görevlendirmiştir: B.M.M. Yüksek Reisliğine İzmir Mebusu Celal Bayar ın Başvekâletten istifa etmesi üzerine Başvekâlete İzmir Mebusu Dr. Refik Saydam ın memur edilmiş olduğunun arzederim. Reisicumhur İ. İnönü 27 Refik Saydam aynı gün hükümeti kurmuştur. 28 Belirlenen liste Celal Bayar hükümetinde Dâhiliye Vekili olan Refik Saydam ın yerine Faik Öztırak ın getirilmesi ve Ziraat Vekili Faik Kurdoğlu yerine Muhlis Erkmen in getirilmesi dışında önceki kabineyle aynıdır. Belirlenen liste aynı gün 25 Ocak 1939 da Meclis e sunulmuştur; ADLİYE VEKİLLİĞİNE MİLLİ MÜDAFAA VEKİLLİĞİ DÂHİLİYE VEKİLLİĞİNE HARİCİYE VEKİLLİĞİNE MALİYE VEKİLLİĞİNE NAFİA VEKİLLİĞİNE MAARİF VEKİLLİĞİNE İKTİSAT VEKİLLİĞİNE SIHHAT VE İÇTİMAİ MUAVENET VEKİLLİĞİNE Konya Milletvekili Tevfik Fikret SILAY, Bursa Milletvekili General Naci TINAZ, Tekirdağ Milletvekili Faik ÖZTIRAK, İzmir Milletvekili Şükrü SARAÇOĞLU, Elazığ Milletvekili Fuat AĞRALI, Afyon Milletvekili ALİ ÇETİNKAYA, İzmir Milletvekili HASAN ALİ YÜCEL, İzmir Milletvekili HÜSNÜ ÇAKIR, Aydın Milletvekili Hulusi ALATAŞ, 27 Ulus (26 Ocak 1939), 1. 28 TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 5, İçtima:4, Cilt: 29, 26. İnikad, (26.01.1939),143. Akşam (26 Ocak 1939),1. Ulus (26 Ocak 1939), 1.

14 GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VEKİLLİĞİNE İstanbul Milletvekili Ali Rana TARHAN, ZİRAAT VEKİLLİĞİNE Kütahya Milletvekili Muhlis ERKMEN getirilmiştir. 29 Refik Saydam hükümetinin programı 27 Ocak 1939 günü Başvekil Dr. Refik Saydam tarafından mecliste okunmuştur. 30 Okunan bu program sonrası hükümet mecliste bulunan 341 vekilin oyunu alarak güvenoyu almıştır. Oylamaya 57 milletvekili katılamamıştır. 31 Aynı gün seçimin yenilenmesine ve Yeni Meclisin 3.4.1839 da toplanmasına karar verilmiştir. 32 Refik Saydam ın Büyük Millet Meclisi kürsüsünde okuduğu hükümet programında kabine programını mensup bulunulan Cumhuriyet Halk Partisinin programını gerçekleştirmek amacına dayandığını açıklamıştır. 29 Kazım ÖZTÜRK: T.C. Hükümetleri ve Programları (İstanbul, 1968), 227. Mahmut GOLOĞLU, a.g.e.,4 5. 30 TBMM Zabıt Ceridesi. Devre:5, İçtima:5, Cilt:29, 28. İnikad, (27.01.1939), 215-216. Kazım ÖZTÜRK,a.g.e., 229-234. 31 Osman AKANDERE: Milli Şef Dönemi Çok partili hayata geçişte rol oynayan iç ve dış tesirler 1938 1945 (İstanbul, 1998), 106. 32 TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 5, İçtima:5, Cilt: 29, 28. İnikad, (27.01.1939), 220.

BİRİNCİ BÖLÜM REFİK SAYDAM HÜKÜMETLERİ DÖNEMİ DIŞ POLİTİKASI Refik Saydam ın başbakanlık yılları II. Dünya Savaşı nın başlangıç dönemine rastladığı için Türkiye nin dış politika alanında yoğun ilişkiler yaşadığı bir dönem olmuştur. Türkiye Atatürk ün Yurtta Sulh Cihanda Sulh politikasını onun ölümünden sonra da uygulamış ve böylece savaş dışı kalmayı başarmıştır. Özellikle ikili ilişkilerin çok fazla yaşandığı bir dönem olmuştur. 1.1. Refik Saydam Hükümet Programlarında Dış Politika Refik Saydam ın 27 Ocak 1939 tarihinde meclis kürsüsünde okuduğu birinci hükümet programında dış politikada izlenecek yolun büyük bir itina ve dikkatle tespit edilmiş ve uzun senelerin tecrübeleriyle memleketin menfaatlerini en iyi bir şekilde koruduğu açık bir şekilde anlaşılmış bulunan yolda devam edileceğini belirtmiştir. Cumhuriyet hükümetinin şimdiye kadar yapmış olduğu anlaşmaların tam bir sadakatle yerine getirileceğini, kurulmuş olan dostluklar da geleneklerimizin gerektirdiği vefalı bir şekilde korunup geliştirileceğini söylemiştir. 1 Refik Saydam ın kurduğu ikinci hükümetin programını 10 Nisan 1939 da mecliste okumuştur ve bu programda II. Dünya Savaşı nedeniyle dış politikayla ilgili konulara daha fazla yer verilmiştir. Dünyanın durumunun baş 1 Kazım ÖZTÜRK:a.g.e.,230. İsmail ARAR: Hükümet Programları 1920-1965 (Ankara, 1968),125.

16 döndürücü bir hızla her an değişiklikler gösteren gelişmeleri harici siyasetimizin her zamankinden daha fazla uyanık olmasını gerektiğini belirtmiş. Ardından milletleri birbirinin karşısına diken, birkaç gün gibi kısa bir zaman içinde devletlerin ortadan kalkmasıyla sonuçlanan bu günkü dünya buhranı, barışa olan güçlü bağlılığını her zaman ilan ve ispat etmiş olan Cumhuriyet Hükümetini yakından ilgilendirmektedir şeklinde devam etmiştir. Saydam bütün bu değişmelerin, bu hızlı ve esaslı gelişmelerin yanında Türkiye nin dış politikası değişme göstermemektedir, dostluklarına, ittifaklarına kısacası sözüne ve imzasına sadık olan Türkiye, barışı severek ve barışa hizmet etmek yolundaki azminde aynı iman ve aynı özenle devam etmektedir şeklinde konuşmasına devam etmiştir. Kargaşalıklar önünde Cumhuriyet Hükümetinin büyük, küçük bütün devletlerle aynı samimiyet ve dürüstlük altında dostça ilişkilerini sürdürmekte bulunduğunu ve bundan sonra da sürdürmeye çalışacağını söylemiştir. Hükümetin barışa hizmet etmek gibi dürüst bir siyaset izlediğini belirtmiştir. Fikir ve menfaatlerin bu kadar şiddetle çarpıştığı zamanımızda Türkiye için ne bir fikir cereyanı, ne de herhangi bir menfaat hırsı, barış yolundan sapma olmadığını ve olmayacağını söylemiştir. Hükümetin, iyi niyetlerinin ve bütün devletlere karşı beslenen samimi ve dostane tarafsızlık siyasetinin doğrudan doğruya veya dolaylı olarak ihlal edilmediği sürece milletin hayat ve refahını tehlikeye atabilecek hareketlerinin olmayacağını söylemiştir. Çok tehlikeli, buhranlı ve sık değişen uluslar arası durumda dış politikayla ilgili bu ana hatlarını öne çıkarmayı yeterli gördüğünü belirtmiş, yeni durumları genel barış menfaati ve yüce Türk menfaati bakımından daimi bir uyanıklık ve sorgulamaya tabi tutulacağı ve Büyük Meclisin kontrol ve karar

17 hakkını daima zamanında ve tam olarak kullanması için gereken özeni dikkatle takip edeceklerini belirtmiştir. Türk vatan ve milletinin, Türkiye Cumhuriyetinin maruz kalabileceği olaylara karşı zamanında tedbir almak konusunda, Cumhuriyet Hükümetinin çok dikkatli olacağını söylemiştir. En yüksek kahramanlık ve sarsılmaz vatan sevgisi kaynağı olan büyük Türk ordusuna dayanarak her tehlike ve saldırının üstesinden gelineceği düşüncesinde olduğunu belirtmiştir. 2 1.2. II. Dünya Savaşı nın Başlangıcı Ve Türkiye Birinci Dünya Savaşını sonlandıran antlaşmalar Avrupa daki sorunları çözmekten çok sorunları ertelemiş özellikle Versailles yeni sorunlara yol açan bir antlaşma olmuştur. Bu bakımdan İkinci Dünya Savaşı büyük ölçüde Birinci Dünya Savaşı nın devamı niteliğinde olmuş ve onun çözemediği karmaşadan doğmuştur. 3 İkinci Dünya Savaşı 1 Eylül 1939 tarihinde Almanya nın Polonya yı işgaliyle başlamıştır. Polonya nın işgali üzerine İngiltere ve Fransa 3 Eylül 1939 da Almanya ya savaş ilan etmişler fakat verdikleri garanti kapsamında Polonya nın yardımına hemen gidememişlerdir 4. Almanya nın Polonya nın batısını işgal etmesi üzerine Polonya dan pay almak isteyen Sovyetler Birliği de doğu Polonya yı işgal etmiştir. Bir ay içinde Polonya nın paylaşılmasından sonra Sovyetler Birliği Baltık ülkelerine yönelmiştir. 5 2 Kazım ÖZTÜRK:a.g.e., 240-242. İsmail ARAR: Hükümet Programları 1920-1965 (Ankara, 1968), 131-133. 3 Baskın ORAN (Editör):Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt I: 1919 1980. (İstanbul, 2001), 400. 4 Rıfat UÇAROL: Siyasi Tarih 1789 1999 (İstanbul, 2000), 597.

18 Almanya nın Sovyet Rusya ile imzaladığı Antlaşma sonucunda Türkiye Müttefik Devletlere daha fazla yaklaşmıştır. Kurtuluş Savaşı yıllarından beri dostluk ilişkileri kurduğu komşusu Sovyet Rusya yı da barış tarafında görmek istemiş ancak Sovyet Rusya fiilen savaşa katıldığı gibi Türkiye nin İngiltere ve Fransa ile yaptığı İttifak Anlaşmasını da iyi karşılamamıştır. İki Dünya Savaşı arasındaki dönemde Türkiye nin dış politikasındaki temel ilke Lozan Barış Antlaşması ile kurulan barışın düzenin devamı yönünde olmuştur. Türkiye barışın devamı için uğraşmış fakat savaşın başlaması durumunda tarafsız kalacağını her fırsatta dile getirmiştir. Başbakan Refik Saydam 11 Eylül 1939 da TBMM de yaptığı konuşmada başlayan savaşla ilgili olarak şu yorumu yapmıştır: Aylardan beri barışı muhafaza için yapılan bütün teşebbüsler maalesef müspet bir neticeye varamamış, emri vaki oluncaya kadar bertaraf edileceğini ümit etmekten hali kalmadığımız harp başlamıştır Türkiye Cumhuriyeti nin siyaseti bu son zamanların mühim vekayii içinde aynı istikameti muhafaza etmiş aynı teyakkuz ve dikkatle muntazar inkişafını takip eylemiştir Bu günkü harbin haricindeyiz. Bu harbin memleketimize bulaşacak inkişaflar göstermemesini temenni ediyoruz. Memleketin bazı yerlerinde almış olduğumuz askeri tedbirler ancak ihtiyat tedbirleridir 6 Başbakan Refik Saydam ın konuşmasında da belirttiği gibi Türkiye savaşın başlaması taraftarı olmamış, savaş başladıktan sonra devletlerle münasebetlerini normal seyrinde devam ettirmiştir. Fakat tarafsızlığı süresince de birtakım tedbirler almayı ihmal etmemiştir. 5 Hakkı UYAR: Tek Parti Dönemi ve CHP (İstanbul, 1999), 43. 6 TBMM Zabıt Ceridesi Devre: 6, İçtima:F.,Cilt:5,39.İnikad (11.09.1939), 3.

19 1.3. Türk-İngiliz İlişkileri ve Ortak Deklarasyon Türkiye ile İngiltere arasında görüşmeler İngiltere nin isteği üzerine başlamıştır. Tevfik Rüştü Aras ın 12 Ocak 1939 tarihinde Londra büyükelçiliğine atanmasının ardından İngiliz Dış İşleri Bakanı Halifax la 21 Mart 1939 tarihinde görüşmüştür. İtalya nın 7 Nisan 1939 tarihinden itibaren Arnavutluk u işgal etmeye başlaması ve Balkanlara doğru ilerlemesi üzerine ise Türkiye 1930 lu yıllardan itibaren yakın ilişkiler kurmaya başladığı Batılı Devletlerle işbirliği işinde hareket etmiştir. 7 Bu işgalden sonra İngiltere ve Fransa Türkiye ye garanti teklifinde bulunmuşlardır. Türkiye bu teklifi kabul ederse Mihver e karşı açıkça cephe almış olacağından İngiltere den nasıl bir yardımda bulunacağını açıkça bildirmesini istemiştir. Bunun üzerine başlayan Türk- İngiliz görüşmeleri 12 Mayıs 1939 tarihinde sonuçlanmış ve Türk-İngiliz Ortak Deklarasyonu ilan edilmiştir. 8 Bu deklarasyona göre iki devlet aralarında kendi milli güvenlikleri açısından ve Akdeniz ve Balkanlarda güvenliklerini sarsacak bir tehlike karşısında işbirliği yapabilmeleri için bir antlaşma imzalayacaklarını belirtmişlerdir. Refik Saydam 12 Mayıs 1939 tarihinde TBMM de yaptığı konuşmada Türkiye yi İngiltere yle ortak bir bildirge yayınlamaya iten gerekçe ile ilgili olarak şu ifadeleri kullanmıştır: Memleketimizi yarının tehlikeli hadisatından mümkün mertebe uzak bulundurmak ve Avrupa da ve bütün dünyada baş gösteren ihtilaflar önünde sulhperver siyasetimizin samimi bir tezahürü olan bitaraflığı muhafaza etmek Cumhuriyet Hükümeti için esas siyaseti teşkil etmekte bulunuyordu. Fakat hadisatın Balkan yarımadasına intikal etmesi ve 7 Mahmut GOLOĞLU: a.g.e., 242-243. 8 Fahir ARMAOĞLU: 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914 1980 (Ankara, 1991), 353 354.

20 Akdeniz emniyetinin milli hayatımızda kendisini yeniden hissettirmesi anından itibaren hükümetimiz kendisini ciddi bir milli emniyet meselesi karşısında bulmuş ve bu emniyeti tehlikeli tesadüflere maruz bırakmaksızın lakayt ve bitaraf bir vaziyette bulunmanın mümkün olmayacağı kanaatine varmıştır Bu şartlar içinde hükümetimiz milleti harp badiresinden azami imkanlarla uzak bulundurmanın en önemli müessir çaresini gene sulh için birleşen memleketlerle harbi göze alarak sulh gayesinde teşriki mesai etmekte bulmuştur 9 Refik Saydam aynı konuşmasında İngiltere ile imzalanan ortak beyannameyi aynen okumuştur: 1- Türkiye ile Büyük Britanya Hükümetleri, birbirleriyle sıkı bir istişarede bulunmuşlardır. Aralarında cereyan eden ve halen devam etmekte bulunan müzakereler, görüşlerindeki mutad birliği tebarüz ettirmiştir. 2-İki devletin, kendi milli emniyetleri nefine olarak karşılıklı taahhütleri tazammun edecek uzun müddetli nihai bir anlaşma akdetmeleri tekerrür etmiştir. 3-Bu nihai anlaşmanın akdine intizaren, Türkiye Hükümeti ile Büyük Britanya Hükümeti, vuku bulacak bir tecavüz hareketinin Akdeniz mıntıkasında bir harbe saik olması halinde yekdiğeriyle bilfiil işbirliği yapmaya ve yedi iktidarlarında bulunan bütün yardım ve müzahereti birbirlerine göstermeye hazır bulunduklarını beyan ederler. 4-Gerek beyanat ve gerek derpiş edilen anlaşma hiçbir memleket aleyhine müteveccih değildir. Ancak lüzumu tahakkuk ettiği Türkiye ve Büyük Britanya ya karşılıklı bir yardım ve müzaheret teminine matuftur. 9 TBMM Z.C. Devre: 6, İçtima: F., Cilt:2, 11.İnikad, (12.05.1939), 67-68.

21 5-Nihai anlaşmanın ikmalinden evvel, karşılıklı taahhütlerin mevkii fiile geçmesini icap ettirecek şartların daha sarih bir surette tayini de dahil olmak üzere, bazı meselelerin daha derin bir tetkike ihtiyaç gösterdiği her iki Hükümetçe kabul edilmektedir. Bu tetkik halen devam etmektedir. 6-İki hükümet Balkanlarda emniyetin teessüsünü temin etmek lüzumunu dahi tasdik ederler ve bu gayeyi en seri bir surette istihsal için müşavere halindedirler. 7-Şurası mukarrerdir ki yukarıda zikredilmiş olan hükümler iki Hükümetten her hangi birinin sulhun takviyesindeki umumi menfaat iktizasından olarak diğer hükümetlerle anlaşmalar akdetmesine mani değildir. 10 Refik Saydam ın okuduğu beyanname aynı gün TBMM de kabul edilmiştir. 11 Dünyanın içinde bulunduğu hassas durum nedeniyle İngiltere ile imzalanan bu beyannamenin Sovyet Rusya tarafından yanlış anlaşılmaya neden olmaması için Saydam konuşmasında şu ifadeleri kullanmıştır: Büyük komşumuz ve dostumuz Sovyet Rusya ile en sıkı en samimi temaslarda devam etmekteyiz. Müşterek gaye ve menfaatlerimiz önümüzde teşriki mesai yolunun tamamen açık olduğunu bize ispat etmiş ve sayın misafirimiz Potemkin in Ankara da geçirdiği günler zarfında aramızda tam bir görüş ve anlayış beraberliği olduğu ve yarınki siyasetimizin de bu esas dairesinde inkişafa namzet bulunduğu tespit edilmiştir. 12 Saydam bu konuşmasında Fransa ile yapılan görüşmelerden de umutlu olduklarını şu sözlerle ifade etmiştir: İngilizlerle şimdi arz ettiğim itilaf ve bunu takip edecek olan nihai mukavele Fransa ile de aramıza dostane 10 TBMM Z.C. Devre: 6, İçtima: F., Cilt:2, 11.İnikad, (12.05.1939), 68. İsmail SOYSAL: Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye nin Siyasal Andlaşmaları I.cilt (1920-1945), (Ankara, 1989), 592-593. 11 TBMM Z.C. Devre: 6, İçtima: F., Cilt:2, 11.inikad, (12.05.1939), 72. 12 TBMM Z.C. Devre: 6, İçtima: F., Cilt:2, 11.inikad, (12.05.1939), 69.

22 müzakerelere mevzu teşkil etmektedir. Bu görüşmelerin yakında iyi bir neticeye varacağından ümitvarız. 13 Türkiye ve İngiltere arasında imzalanan ortak beyannameye Mihver devletler tepki göstermişler ve İngiltere ile olan ilişkilerin daha fazla gelişmesini önlemeye çalışmışlardır. Alman Büyükelçisi Von Papen bu beyannamenin bir ittifaka dönüşmesini engellemek için hükümete baskı yapmış ve Türkiye nin İngiltere yle yakınlaşmasının sakıncalarını belirtmiştir. 14 1.4. Türk-Fransız İlişkileri 1.4.1. Hatay Meselesi Bu dönemde Türkiye ve Fransa arasındaki en önemli sorun Atatürk döneminde de Türk dış politikasını meşgul eden İskenderun Sancağı (Hatay) meselesi olmuştur. Bu bölge Misak-ı Milli sınırları içinde olmasına rağmen Milli Mücadele sırasında Ankara Hükümeti Fransa yla silahlı çatışmanın durdurulması için 20 Ekim 1921 de imzaladığı Ankara Antlaşması gereği sancak Türkiye sınırları dışında kalmıştır. 15 Fransa nın idaresi altındaki Suriye topraklarında kalan Hatay Sancağındaki Türklerle ilgili olarak Ankara Antlaşmasına çeşitli hükümler konmuştur. Antlaşmanın 7. maddesi şöyledir: İskenderun arazisi için yeni bir idare sistemi takip edilecektir. Bu arazideki Türk ırkına mensup halk, 13 TBMM Zabıt Ceridesi. Devre: 6, İçtima: F., Cilt:2, 11.İnikad, (12.05.1939), 69. 14 Ahmet Şükrü ESMER-Oral SANDER: İkinci Dünya Savaşında Türk Dış Politikası,Olaylarla Türk Dış Politikası (Ankara, 1996), 139 140. 15 Mehmet GÖNLÜBOL-Cem SAR: 1919 1938 Yılları Arasında Türk Dış Politikası Olaylarla Türk Dış Politikası (1991 1995) (Ankara, 1996), 127.

23 kültürlerinin inkişafı için her türlü teshilata nail olacaktır. Türkçe resmi dil mahiyetini haiz bulunacaktır. 16 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlaşması nın 3. maddesi ile 20 Ekim 1921 de imzalanan Ankara İtilafnamesinin sınırlarla ilgili hükümleri teyit edilmiştir. Bölgedeki Fransız mandası Milletler Cemiyeti tarafından 23 Eylül 1923 te tasdik edilmiştir. 17 Fransa 9 Eylül 1936 tarihinde Suriye ye bağımsızlık verilmesi yönünde bir antlaşma yapmıştır. Bunun üzerine Suriye sınırları içinde yer alan Hatay meselesi yeniden gündeme gelmiştir. Türkiye nin 9 Ekim 1936 da Hatay a da bağımsızlık verilmesini istemesi üzerine Fransa konuyu Milletler Cemiyeti ne havale etmeyi önermiş Türkiye de bu teklifi kabul etmiştir. 18 Milletler Cemiyeti Hatay Meselesini görüşmek için 14 16 Aralık 1936 da toplanmış ve meselenin çözümü için başkanı İsveçli Sandler olan üç kişilik bir gözlemci heyet tayin edilmiştir. 20 Ocak 1937 de tekrar toplanan konsey 27 Ocak ta Sandler Rapor unu kabul etmiştir. Bu rapora göre Hatay Sancağında ayrı bir statünün oluşturulması kararlaştırılmış, iç işlerinde tam bağımsız, dış işlerinde Suriye Hükümeti ne bağlı kalmıştır. Ayrıca ayrı bir anayasası ve resmi dili de Türkçe olarak kabul edilmiştir. Gümrük ve para işleri Suriye ile ortak bir yönetime bağlanmıştır. 19 Türkiye ile Fransa arasında doğrudan görüşmelerin yapıldığı ve Hatay Sancağı nın milli bütünlüğünü teminat altına alan bir antlaşma yapılmıştır. 29 16 Ayla KUTLU: Hatay Devleti nden Hatay İline Tarih ve Toplum, sayı:43, cilt:8, (İstanbul, 1987), 20. 17 Mehmet GÖNLÜBOL-Cem SAR: a.g.m., 127 18 Yaşar AKBIYIK: Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmuş Yalçın V.d., (Ankara, 2002), 439. 19 Ayla KUTLU: Hatay Devleti nden Hatay İline Tarih ve Toplum, sayı:43, cilt:8, (İstanbul, 1987), 23.

24 Mayıs 1937 de Cenevre de yapılan bu antlaşma ile birçok noktada iki devlet arasında uzlaşma sağlanmıştır. 20 Atatürk Hatay meselesi ile yakından alâkadar olmuş, Hatay ın bağımsızlığını sevinçle karşılamış ve ölümüne kadar Hatay ın Türkiye Cumhuriyeti ne katılması için çalışmıştır. Atatürk ün bu konuya olan duyarlılığına Asım Us un hatıralarından şöyle bir misal gösterilebilir: 1937 senesinde Atatürk Büyük Millet Meclisinin kış tatili esnasında İstanbul da bulunurken Hatay meselesi Türkiye ile Fransa arasında şiddetli bir münakaşa mevzuu idi. Bir akşam Atatürk tarafından Dolmabahçe Sayrına çağrılmıştım. İptida bu daveti o akşam Atatürk ün sofrasında mevki alan misafirleri arasında bulunmaktan ibaret bir şahsi iltifat gibi telakki ettim. Meğer bu davette şahsi iltifat olmaktan fazla bir sebep varmış. Atatürk o gün Hatay hakkında makale yazmak kararı vermiş imiş. Sofraya oturup da Atatürk ün maksadını anlayınca böyle hayırlı bir hizmete Vakit i tavsit etmesinden dolayı teşekkür ettim. Yazı kâğıtlarını hazırladım. Kalemi elime aldım. Atatürk kendine mahsus olan süratli ifadesi ile söyledi. Ben olduğu gibi söylediklerini not ettim. Makale bittikten sonra altına kendi imzamı koyarak ertesi gün çıkacak Vakit te neşretmek emrini aldım. Atatürk ün Vakit sütunlarında Hatay davasını cihan efkâr-ı umumiyesine karşı müdafaa etmesi, böyle bir güne bir defaya mahsus kalmadı. Beş gün sırası ile bu sahne tekerrür etti ve her sabah çıkan Vakit nüshalarının ilk sayfasında Asım Us imzası ile fakat Atatürk tarafından not ettirilmiş birer başmakale çıktı. 21 İmzalanan Türk-Fransız Anlaşması ve Milletler Cemiyeti Meclisi nin kararı Sancak sorununa tam bir çözüm getirememiştir. Türkiye Sancak ta yeni rejimin hemen uygulanmasını istemiş buna karşın Suriye Hatay a bağımsızlık verilmesini protesto etmiştir. Fransa nın bölgedeki Arapları ve diğer azınlıkları 20 Mehmet GÖNLÜBOL-Cem SAR: a.g.m.,131. 21 Asım US: Gördüklerim, Duyduklarım, Duygularım (İstanbul, 1964), 152.

25 kışkırtıcı davranışları bölgedeki huzursuzluğu artırmış ve 1937 yılında yapılması gereken seçimler yapılamamıştır. Ayrıca Milletler Cemiyeti nin görevlendirdiği komisyonun hazırladığı seçim sistemi de Türkler aleyhine sonuçlar verecek şekilde düzenlendiği için Türk Hükümeti tarafından protesto edilmiştir. Bunun üzerine Milletler Cemiyeti Meclisi nce seçim sistemi Ocak 1938 de Türkiye yi tatmin edecek şekilde değiştirilmiştir. Sancak ta seçimlere nezaret etmek ve bu bölgede Fransa ve Türkiye tarafından ortaklaşa emniyet ve asayişin sağlanması konusu iki devlet arasında yeniden bir gerginlik yaratmıştır. Bunun içinde Haziran 1938 den itibaren Antakya da ve Paris te ikili görüşmeler yapılmıştır ve bu görüşmeler sonucunda Antakya da Türk- Fransız askeri temsilcileri arasında 3 Temmuz 1938 de Sancak ın mülki bütünlüğünün ve siyasi statüsünün müştereken korunması hakkında askeri bir antlaşma yapılmıştır. Bu anlaşma gereğince Sancak ta sükûn ve asayişin sağlanması için 6.000 kişilik kuvvetin 1.000 kişisi Sancak tan geriye kalan kısmı da yarı yarıya Türk ve Fransız kuvvetlerinden oluşacaktır. Anlaşmadan iki gün sonra 5 Temmuz 1938 de Türk kuvvetleri Sancak a girmişlerdir. 22 Diğer taraftan Türkiye ile Fransa arasında Paris te başlayan ve Ankara da devam eden görüşmeler sonucunda 4 Temmuz 1938 tarihinde Ankara da Türk Dış İşleri Bakanı ile Fransa nın Ankara Büyük Elçisi arasında bir Dostluk Antlaşması parafe edilmiştir. Anlaşmaya göre taraflar içlerinden birine yöneltilen siyasi ve iktisadi hiçbir anlaşmaya ve oluşum içinde yer almayacaklar, taraflardan biri saldırıya uğrarsa diğer taraf saldırana yardımda bulunmayacaktır. Bu antlaşmanın hükümleri 29 Mayıs 1937 tarihli antlaşma ile teminat altına alınmıştır. 23 Türkiye ve Fransa arsında yapılan antlaşmalarla uzlaşman sağlanması üzerine 22 Temmuz 1938 tarihinden itibaren Hatay Sancak ında seçim işlemleri başlamıştır. 24 Ağustos 1938 de yapılan seçimlerde 40 22 Mehmet GÖNLÜBOL-Cem SAR: a.g.m., 131-132. 23 Mehmet GÖNLÜBOL-Cem SAR: a.g.m.,132. 24 Abdurrahman MELEK: Hatay Nasıl Kurtuldu (Ankara, 1991), 59.

26 milletvekilliğinden Türklerden 22, Alevilerden 9, Ermenilerden 5, Araplardan 2, Ortodokslardan 2 milletvekili meclise girmiştir. 25 2 Eylül 1938 tarihinde Hatay Millet Meclisi ilk toplantısını yapmış, Hatay Devleti kurulmuş ve Hatay Bayrağı resmen çekilmiştir. 26 Yeni kurulan Hatay devleti bağımsız kaldığı bir sene boyunca Türkiye ile çok sıkı işbirliği yapmış, Türkiye Cumhuriyeti ne bağlılıklarını her zaman bildirmiş ve Hatay ın Türkiye ye katılma isteğini birçok kez belirtmiştir. Hatay Meclisi Türkiye Cumhuriyeti Kanunlarını toptan Hatay kanunları olarak kabul etmiştir. 27 23 Haziran 1939 tarihinde Türkiye ve Fransa arasında Türkiye ile Suriye Arasında Arazi Mesailinin Kati Surette Hallini Muntazamın Anlaşma imzalanmıştır. Ankara da imzalanan anlaşma Dış işleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu ve Fransa nın Ankara Büyükelçisi Rene Massigli arasında imzalanmıştır. Fransa belirtilen sınırlar dâhilindeki toprakları 23 Temmuz 1939 tarihine kadar boşaltmayı ve Hatay ın Türkiye ye katılmasını kabul etmiştir. 28 Başbakan Refik Saydam ın İnönü ye Hatay ın Anavatana ilhakı münasebetiyle gönderdiği telgraf şöyledir: Şimdi toplanan İcra vekilleri Heyeti büyük ve aziz şeflerinin gösterdiği yolda ve yüksek direktifleri dairesinde Hatay davasını Türkiye Cumhuriyeti lehine nihayet bularak, yirmi senelik bir ayrılıktan sonra yine büyük Türk vatanına kavuşmasını intaç eden müzakerelerin neticelendiğini ve hazırlanan mukavelenin ve merbutatının yüksek tasviplerine iktiran eden şekilde Fransa büyük elçisi ile imzaladığını sevinçle arza beni memur etti Hayatımın en mesud bir hatırası olarak 25 Abdurrahman MELEK:a.g.e.,61. 26 Abdurrahman MELEK:a.g.e.,65. 27 Ayla KUTLU:a.g.m., 26.Abdurrahman MELEK:a.g.e., 77. 28 İsmail SOYSAL: Türkiye nin Dış Münasebetleriyle İlgili Başlıca Siyasi Andlaşmalar (Ankara 1965), 271 272.

27 yaptığım bu vazifeden dolayı duyduğum bu şeref ve huzura nihayet yoktur 29 İnönü nün gönderdiği cevabi telgrafta: Hatay ın anavatana iltihakını ahden ifade eden mukaveleyi imza etmeye muvaffak olduğu için Cumhuriyet Hükümetini hararetle tebrik ederim. Milletler arası sulh ve emniyet teminatını, milli şeref ve menfaatle birleştirmek gibi sağlam bir siyaset sayesinde reislik ettiğiniz değerli hükümet büyük milletimizin takdirine hak kazanmıştır. 30 Hatay Meclisi 29 Haziran 1939 tarihinde son toplantısını yapmış ve oy birliği ile Anavatana katılmaya karar vermiştir. 31 Türkiye Büyük Millet Meclisi 30 Haziran 1939 tarihinde Hatay Anlaşmasını oy birliği ile kabul etmiş 32 ve 7 Temmuz 1939 tarihinde 3711 sayılı kanunla Hatay Vilayeti kurulmuştur. 33 1.4.2. Türk-Fransız Ortak Deklarasyonu Türkiye ve Fransa arasında Lozan Barış Antlaşmasından süre gelen Hatay Sancağı sorunu uzun süre iki devlet arasındaki ilişkileri etkilemiştir. 23 Haziran 1939 tarihinde Türkiye ve Fransa arasında imzalan antlaşma ile Hatay konusu çözüme kavuşunca Türkiye ile İngiltere Deklarasyonu ile aynı özellikleri taşıyan Türk-Fransız Deklarasyonu 23 Haziran 1939 da ilan edilmiştir. 29 Akşam (24 Haziran 1939), 1. 30 Akşam (24 Haziran 1939), 1. 31 Abdurrahman MELEK:a.g.e.,84. 32 TBMM Zabıt Ceridesi Devre:6, İçtima: Fevkalade, Cilt: 3, 23.İnikad, (30.06.1939), 430 437. Akşam (1 Temmuz 1939), 1. 33 TBMM Zabıt Ceridesi Devre:6, İçtima: Fevkalade, Cilt: 4, 37.İnikad, (07.07.1939), 190 199.