ULUSLARARASI ÇEVRE MEVZUATI 1. Viyana Anlaşmalar Hukuku Sözleşmesi (1969) Viyana Anlaşmalar Hukuku Sözleşmesi (The Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969 (VCLT)), uluslararası hukuk araçlarının biçimlerini ve ilkelerini belirleyen Sözleşmedir. Sözleşme, 1980 yılında yürürlüğe girmiştir. Halen, 94 ülke bu Sözleşmeye taraftır, ancak, Amerika Birleşik Devletleri gibi bazı kilit ülkeler Sözleşmeye henüz taraf değildir. 2. Çok Taraflı Çevre Anlaşması 2.1. Tanımı Devletler arasında çevre ile ilgili imzalanmış olan Yasal Olarak Bağlayıcı Anlaşma dır. Bu Anlaşmalar da uluslararası hukuk kuralları tarafından düzenlenir. 2.2. Tarihi ve Bağlamı a) Büyük Uluslararası Konferanslar Çok Taraflı Çevre Anlaşmaları; Birleşmiş Milletler tarafından düzenlenen büyük Uluslararası Konferansların sonucunda yaygınlaştırılmıştır. Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulan süreçler sonucunda hazırlanır. Bunun istisnaları da vardır: Örneğin: The Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (known as CITES - adopted in 1973). b) Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevre (Stockholm) Konferansı, 1972 1972 yılında İsveç in Stockholm kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevre Konferansı sonucunda Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) in kurulmasına karar verilmiştir. Stockholm Konferansı nın sonucunda Stockholm Bildirgesi de kabul edilmiştir. Stockholm Bildirgesi İlkeleri Stockholm Bildirgesi nin 26 ilkesi daha sonra birçok Uluslararası Çevre Sözleşmesi içinde yer almıştır. Bu ilkelerin bazıları aşağıda sıralanmaktadır: Şimdiki ve gelecek nesillerin çıkarı (İlke 1), Yenilenemez kaynaklara karşı yenilenebilir kaynaklar (İlke 2-5), Ekosistemler (İlke 2 ve 6), Ciddi veya dönüşü olmayan zarar (İlke 6), Ekonomik ve sosyal gelişme (İlke 8), 1
Gelişmekte olan ülkelere finansal ve teknolojik yardım yapılması (İlke 9 ve 12), Kalkınmanın çevreye entegre edilmesi (İlke 13 ve 14), Uluslararası işbirliği ihtiyacı (İlke 24 ve 25). c) Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma (Rio) Konferansı, 1992 1992 yılında Brezilya nın Rio kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma (Rio) Konferansı sonucunda; Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC); Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (UNCBD); Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (UNFCCD) için müzakere kararı alınmıştır. Rio Konferansı sonucunda Gündem 21 Eylem Planı ve Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu oluşturulması kararı da alınmıştır. Rio Konferansı nın sonucunda ayrıca Rio Bildirgesi yayımlanmıştır. Rio Bildirgesi çerçevesinde: Ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar (İlke 7), Kamuoyu bilgilendirilmesi ve katılımı (İlke 10), İhtiyatlılık prensibi (precaution) (İlke 15), Kirleten öder ilkesi (İlke 16), Çevresel etki değerlendirmesi (İlke 17), Devletlerin sürdürülebilir kalkınması için uluslararası hukukun geliştirilmesi (İlke 27), konusunda işbirliği yapılması öngörülmüştür. d) Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi, 2002 2002 yılında, Güney Afrika nın Johannesburg kentinde düzenlenen Zirvede; temel konu olarak yoksulluğun azaltılması ve sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilmesi ele alınmıştır. Zirve sonucunda; sürdürülebilir kalkınmanın üç (3) temel sütununun belirtildiği bir Siyasi Bildirge yayınlanmıştır. Bu üç (3) sütun; ekonomik gelişme, sosyal gelişme ve çevrenin korunması olarak belirlenmiştir. Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi nin sonucunda Johannesburg Uygulama Planı kabul edilmiştir. 2
3. Soft Law ve Hard Law hard law ve soft law değişik anlaşmaların doğasını ifade etmek için kullanılır. hard law özel ve yasal olarak bağlayıcı şartları içerir. soft law yasal olarak bağlayıcı olmayan veya şartları esnek ve özel olmayan araçları ifade etmek için kullanılır. 4. Çok Taraflı Anlaşma Biçim, Doğa, İlke ve Öğeleri a) Biçim ve Doğa Çok Taraflı Anlaşma: birden fazla devlet arasında çevre alanında yapılan bağlayıcı bir Anlaşma dır. Çok Taraflı Anlaşma için; Kurucu Anlaşma (Treaty), Sözleşme (Convention), Anlaşma (Agreement), Protokol, Ahitname (Covenant) gibi değişik isim türü kullanılır. Bazı Anlaşmalar daha sonra yapılacak Anlaşmaların kabulü için gerekli örgütsel ve karar alma çerçevesini oluşturmak için yapılır. Bu tür Anlaşmalara Çerçeve Sözleşme denilir. Örneğin: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi. Protokol: Çerçeve Sözleşme altında oluşturulan ayrı ve bağlayıcı bir Anlaşma dır. Protokol, Çerçeve Sözleşmeyi işlevsel hale getirmeyi sağlayacak ayrıntılı maddeleri içerir. Örneğin: Kyoto Protokolü Protokol, Çerçeve Sözleşme olmayan bir Anlaşma altında da oluşturulabilir. Örneğin: Uzun Menzilli Sınıraşan Hava Kirliliği Sözleşmesi altında Dayanıklı Organik Kirleticiler Protokolü (POPs), Ozon Tabakasının Korunması Üzerine Viyana Sözleşmesi altında Ozon Tabakasını İncelten Maddelere İlişkin Montreal Protokolü mevcuttur. Sözleşmeye taraf olan ülkeler Protokole de taraf olabilir. Bu durum genellikle Sözleşme içinde belirtilir. Sözleşme altında kabul edilecek Protokol sayısında herhangi bir sınır yoktur. b) İlke Çok Taraflı Çevre Anlaşma sının coğrafi içeriği değişkenlik gösterir. Çok Taraflı Çevre Anlaşması, genel olarak küresel bir özellik göstermektedir ancak; bazıları bölgesel (UNECE Anlaşmaları) veya alt bölgesel özellikte gösterir. (Karpatlar Sözleşmesi). 3
Çok Taraflı Çevre Anlaşması nın temel ilkeleri aşağıda sıralanmaktadır: Taraflar, İmza, Devletlere imza için genellikle belli bir süre tanınır. Bu süre Sözleşme içinde yer alır. Örneğin: Birleşmiş Milletler Çölleşme İle Mücadele Sözleşmesi (UNCCD); Sözleşme nin 33. maddesi gereğince kabul edilmesinin ardından bir (1) yıl imzaya açık kalmıştır. İstisnai olarak, RAMSAR gibi bazı Sözleşmeler, süresiz imzaya açıktır. Onaylama, katılım, kabul, onay veya kesin imza, Yetki belgesi, Yürürlüğe giriş, Rezervasyon, Yorumlayıcı bildirge (Interpretative declarations), Geçici uygulama, Mekansal uygulama, Düzeltmeler (Amendments), Ayarlamalar, Geri çekilme. c) Temel Öğeler Çok Taraflı Anlaşmalar yapı olarak birbirine benzer. Genel olarak Sözleşme dispozisyonu şu şekildedir: Giriş, Kavramların tanımlanması, Amaçlar ve ilkeler, Genel koşullar / kapsam, Esas taahhütler, Finans ve teknik yardım, Eğitim, öğretim ve kamu bilinçlendirilmesi, Araştırma ve izleme, Taraflar Konferansı (COP) / Taraflar Toplantısı (MOP), 4
Taraflar Konferansı (COP) genel olarak Sözleşmeler için geçerlidir, Protokol için ise Taraflar Toplantısı (MOP) geçerlidir, Yardımcı organlar, Sekretarya, odak noktaları ve yetkili temsilciler, Uygulama, haberleşme ve raporlama, Etkinliğin değerlendirilmesi, Anlaşmazlıkların halli, Anlaşma mekanizmaları, Ekler, Onaylama, Katılım. 5