T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇ LENDİRİLMES İ PROJESİ) METAL TEKNOLOJİSİ ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA ANKARA 2005

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Not larıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...i AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1...3 1. ÖLÇME...3 1.1. Ölçmenin Tanımı ve Önemi...3 1.2. Ölçme Çeşitleri...3 1.3. Ölçmeyi Etkileyen Faktörler...3 1.4. Uzunluk Ölçü Sistemleri...4 1.4.1. Metrik Sistem...4 1.4.2. Inch (parmak) Sistemi...4 1.4.3. Uzunluk Ölçü Sistemlerinin Birbirine Çevrilmesi...4 1.4.4. Ölçmede Kullanılan Aletler ve Bu Aletlerin Kullanılması...5 1.4.5. Uzunluk Ölçü Aletlerinin Gruplandırılması...5 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...17 ÖĞRENME FAALİYETİ-2...21 2. KONTROL...21 2.1. Kontrolün Tanımı ve Önemi...21 2.2. Kontrol Aletleri ve Bu Aletlerin Kullanılması...21 2.2.1. Gönyeler...21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...29 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...31 ÖĞRENME FAALİYETİ-3...32 3. MARKALAMA...32 3.1. Markalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi...32 3.2. Markalama Takımları...32 3.2.1.Metre, Çelik Cetvel:...33 3.2.2.Markalama Pleytleri...33 3.2.3. Çizecekler...34 3.2.4. Mihengirler...34 3.2.5. Pergeller...35 3.2.6. Nokta...35 3.2.7. Çekiç...36 3.2.8. Şapkalı Gönyeler, Ayarlı Gönyeler...36 3.2.9. V Yatakları...37 3.2.10. Merkezleme Gönyesi ve Çanı...37 3.2.11. Yüzey Boyama Araçları...38 3.3. Markalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması...38 3.4. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme...38 3.5. Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma...38 i

UYGULAMA FAALİYETİ...39 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...40 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...42 CEVAP ANAHTARI...43 MODÜL DEĞERLENDİRME...44 KAYNAKLAR...46 ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KO D ALAN DAL/MESLEK MO DÜLÜN ADI MO DÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİK MO DÜLÜN AMACI EĞİTİM Ö ĞRETİM O RTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞ ERLENDİRME 521MMI037 Metal Teknolojisi Ortak Alan Ölçme Kontrol ve Markalama Ölçme ve kontrol takımlarının tanıtıldığı ve markalamanın yapılmasını içeren öğrenim materyalidir. 40/24 Uzunluk ölçü birimlerini bilmek, temel geometrik çizimleri yapmak Markalama yapmak Ge nel Amaç Bu modülde gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak ölçme işlemi yaparak markalama yapabileceksiniz Amaçlar Hatasız olarak ölçme aletleri ile ölçme yapabileceksiniz. Hatasız olarak kontrol aletleri ile kontrol yapabileceksiniz. Hatasız olarak istenilen ölçü ve resmi iş parçası üzerine markalayabileceksiniz. Ortam: Metal teknolojileri atelyesi Donanım: Ölçme kontrol takımları, markalama takımları ve iş parçası Modülün içerisinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ve uygulama parçaları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda bigi ve beceri bakımından öğretmen tarafından yapılacak yazılı veya çoktan seçmeli test ile değerlendirileceksiniz. iii

iv

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili öğrenci, Metal teknolojileri alanında yapılan işlerin ilk basamağında ölçme kontrol ve markalama işlemleri yer alır. İstenilen özellikte üretim yapabilmek için ölçme kontrol ve markalama işlemlerini hatasız yapmanız gerekmektedir. Sizler bu modülü öğrendiğinizde, alanınızda size gerekli olan bütün ölçme, konrol ve markalama takımlarını tanıyıp bu takımları uygun yerlerde en yüksek verimde kullanabileceksiniz. Doğru bir ölçme ve konrolün yapacağınız işlerde ne kadar önemli olduğunu bu modülde göreceksiniz. Yapacağınız işlerde malzeme sarfiyatını en aza indirebileceğiniz gibi; ölçme kontrol ve markalama takımlarının seri imalatta sağladığı kolaylıklardan faydalanarak zamanı da en ekonomik şekilde kullanabileceksiniz. Bu modül sonunda alanınızda yeterli teknoloji donanınımına sahip ölçme kontrol yapabilecek, işlerin başlangıcı olan markalama işlemlerini hatasız yapabileceksiniz. Başarılar 1

2

AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Ölçme araçları ve atelye ortamı sağlandığında ölçme aletlerini okumayı öğrenerek tekniğe uygun ölçme yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Uzunluk ölçü birimleri ve birbirlerine çevrimlerini araştırarak sınıfa sunu hazırlayınız. Uzunluk ölçü sistemlerini araştırarak kıyaslanmasını yapıp sınıfa sunu hazırlayınız. 1.1. Ölçmenin Tanımı ve Önemi 1. ÖLÇME Bilinen bir değerle bilinmeyen bir değerin kıyaslanmasına ölçme adı verilir. Makine parçalarının veya yapılan herhangi işin görevini yapabilmesi için istenen ölçülerde olması gerekir. Bu amacın gerçekleşmesi içinde imalat sırasında ve sonrasında parçaların ölçülmesi gerekir. 1.2. Ölçme Çeşitleri Doğrudan (direkt) Ölçme: Ölçü takımları ile yapılan ölçmedir. Bu ölçme işleminde ölçü, ölçme takımından doğrudan okunur. Dolaylı Ölçme: Bu işlemde ölçü aleti belli bir kıyaslama parçasına ayarlanır. Ölçme kıyaslama parçasına göre yapılır. Örneğin pergel ile iç ve dış çap kumpasları ile mastarlar ile ölçme gibi. 1.3. Ölçmeyi Etkileyen Faktörler Ölçü aletinin hassasiyeti Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı İşin hassasiyeti Ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği Ölçme yapılan yerin ışık durumu Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler Ölçme yapan kişinin bigisi Bakış açısı Ölçme yapan kişinin ruhsal durumu 3

1.4. Uzunluk Ölçü Sistemleri 1.4.1. Metrik Sistem Bu ölçü sisteminde birim metredir. (m) harfi ile simgelendirilir. Makina ve metal teknolojilerinde metrenin as katları kullanılır. 10 m,100 cm,10 mm gibi gösterilir. Uzunluk As Katları Ölçüleri m dm cm mm µ 1 Metre (m) 1 10 100 1000 1.000.000 1 Desimetre (dm) 0.1 1 10 100 100.000 1 Santimetre (cm) 0.01 0.1 1 10 10.000 1 Milimetre (mm) 0.001 0.01 0.1 1 1.000 1 Mikron (µ) 0.000001 0.00001 0.0001 0.001 1 Tablo1: Metrenin As Katlarının Birbirine Çevrilmesi Metal Teknolojilerinde ölçüler (mm) olarak verilir. Ancak büyük boyutlu işlerin ölçülerinde (m) kullanılır.örneğin ; 40 mm, gereç boyutlarında 10x10, 30x30x2,5 gibi gösterilir. 1.4.2. Inch (parmak) Sistemi Bu ölçü sisteminde birim YARDA dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. Makina ve metal teknolojilerinde yardanın as katlarından parmak ve bölüntüleri kullanılır. Parmak ( ) işareti ile ifade edilir. 1, 2, 1/2, 5/16, 3/8 gibi gösterilir. ÖNEMLİ: 1 = 25.4 mm dir. 1.4.3. Uzunluk Ölçü Sistemlerinin Birbirine Çevrilmesi 1-3 / 8 kaç mm eder hesaplayalım. 2-1 /4" kaç mm eder hesaplayalım. 1 " = 25,4 mm ise 1 " = 25,4 mm ise 3 / 8" = X eder. 1 / 4 " = X eder. X = 3 x 25,4 / 8 X = 1 x 25,4 / 4 X = 76,2 / 8 X = 9,52 mm eder. X = 25,4 / 4 X = 6,35 mm eder. 3-5 / 16 " kaç mm eder hesaplayalım 4-57,15 mm kaç parmak (") eder hesaplayalım. 1 " = 25,4 mm ise 25,4 mm = 1" ise 5 / 16 " = X eder. 57,15 = X eder X = 5 x 25,4 / 16 X = 57,15 / 25,4 X = 127 / 16 X = 7,93 mm eder. X = 2 ¼ "eder. 4

1.4.4. Ölçmede Kullanılan Aletler ve Bu Aletlerin Kullanılması Ölçmede kullanılan uzunluk ölçü aletleri aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar: Bölüntülü ölçü aletleri Metreler Çelik cetveller Ölçü taşıma aletleri Pergeller, İç ve dış çap kumpasları Ayarlanabilir ölçü aletleri Sürmeli kumpaslar Mikrometreler Sabit ölçü aletleri Şablonlar Mastarlar 1.4.5. Uzunluk Ölçü Aletlerinin Gruplandırılması Bölüntülü Ölçü Aletleri Metreler Ölçmede en çok kullanılan çizgisel bölüntülü ölçü aletleridir. Metreler büyük boyutlu parçaların ölçülmesinde ve hassasiyet istenmeyen küçük parçaların ölçülmesinde kullanılır. Metrelerin ölçü hassasiyeti 1mm ve 0,5 mm dir. Metreler kullanım amaçlarına göre şerit metreler ve katlanır metreler olmak üzere iki gruba ayrılır. Şekil- 1.1 Şerit metreler büyük uzunlukların ölçülmesinde kullanılırlar. Uzunlukları 2, 3, 5, 10, 20, 30 ve 50 metre genişlikleri ise 12 16 mm olarak paslanmaz yay çeliklerinden üretilirler. Metreler ile ölçüm yaparken metrenin uç kısmı ölçülecek parçanın esas alınan yüzeyine tam temas etmelidir. Resim 1.1 Metrenin 0 çizfisine dikkat et hareketli olmalı Şekil 1.1: Şerit Metre Resim1.1: Metre İle Köşegen Ölçme 5

Katlanır metreler hassas olmayan uzunluk ölçümlerinde kullanılırlar. Ölçü hassasiyetleri 1 mm dir. Ahşap malzemelerden, çelik malzeme ve alüminyum malzemeden yapılırlar. Uzunlukları 1 metredir. Çelik Cetveller Makine ve metal teknolojileri atelyelerinde ölçme ve markalama işlemlerinde kullanılan ölçü aletleridir. Çelik cetveller yay çeliğinden 20 mm genişlikte 100 1000 mm boylarında ve 0,5 mm kalınlıkta üretilirler. Bölüntüleri 0,5mm aralıklı olabileceği gibi 1 mm olabilir. Resim 1.2 Bazı çelik cetvelleri bir tarafı mm bölüntülü diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olabilir. Çelik cetvellerin bazılarının arkasında parmak ölçülerinin metrik değerleri yazılı olarak verilmiştir. Resim 1.2: Çelik Cetvel ÖNEMLİ: Çelik cetveller tornavida gibi kullanılmamalıdır, kullanım sırasında nokta, çizecek, eğe ve pergel gibi araçlardan zedelenmemelidir, keskin köşelerden korunmalıdır. Ölçü Taşıma Aletleri Pergeller Makine ve metal teknolojisinde markalama işleminde kullanılan pergeller, aynı zamanda, ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü taşıma işleminde de kullanılır. Resim 1.3 ÖNEMLİ : Pergelleri nokta ve çizecek gibi kullanmayınız. Resim 1.3: Pergel 6

İç ve Dış Çap Kumpasları Bu kumpaslar sıcak şekillendirme işlemlerinde kullanılırlar. Ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü taşıma işleminde kullanıldıkları gibi iç ve dış çap ölçmede de kullanılırl. Resim 1.4-1.5 kumpaslar ve ölçme şekli verilmiştir. Resim 1.4: İç ve Dış Çap Kumpasları Resim 1.5: Dış Çap Kumpası ile Ölçme İşlemi ÖNEMLİ: İç ve dış çap kumpasları ile ölçme yaparken istenen ölçü muhafaza edilmelidir. Ayarlanabilir Ölçü Aletleri Sürmeli Kumpaslar Ayarlanablen bölüntülü ölçü aletleridir. Kumpaslar uzunluk ölçülerini, iç çap, dış çap, derinlik ve kanal ölçülerini ölçmede kullanılır. Kumpaslar cetvel ve sürgü olmak üzere iki esas parçadan meydana gelmiştir. Sabit çene cetvelle, hareketli çene ise sürgü ile tek parça halinde yapılmıştır. Sürgü üzerinde verniyer bölüntüsü vardır. Cetvelin bir tarafı (mm), diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olarak yapılır. Kumpaslar paslanmaz çelikten yapılırlar. Şekil 1.2. Cetvellere göre ölçme hassasiyetleri daha yüksektir. Ölçüyü dijital ve saatli olarak otamatik gösteren kumpaslarda vardır. Resim 1.6-1.7 Sabit iç çap çenesi Hareketli iç çap çenesi Sabitleme vidası Sürgü Cetvel Kılıç Sabit çene Verniyer Cetvel bölüntüsü Hareketli çene Şekil 1.2 : Sürmeli Kumpasın Kısımları 7 Derinlik ölçme yüzeyi

Resim 1.6: Saat Kadranlı Sürmeli Kumpas Resim 1.7: Dijital Göstergeli Kumpaslar Kumpaslar ölçü sistemleri ve kullanım alanlarına göre aşağıdaki gibi gruplandırılır Ölçü Siste mleri ne Göre Metrik ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar 1/10 mm verniyer taksimatlı kumpaslar 1/20 mm verniyer taksimatlı kumpaslar 1/50 mm verniyer taksimatlı kumpaslar Parmak ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar 1/32 " verniyer taksimatlı kumpaslar 1/64 " verniyer taksimatlı kumpaslar 1/128 verniyer taksimatlı kumpaslar 1/192 verniyer taksimatlı kumpaslar 1/1000" verniyer taksimatlı kumpaslar Kullanım Alanlarına Göre Kumpaslar İç ve dış çap kumpasları Derinlik kumpasları Özel kumpaslar Modül kumpasları 8

Metrik Ölçü Sistemine Göre Yapılan Kumpaslar 1/10 mm Verniyer Taksimatlı Ku m pas lar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 9 mm lik kısım verniyer üzerinde 10 eşit parçaya bölünmüştür. Cetvelin üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzerindeki çizgi aralığı 9 / 10 = 0,9 mm dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 0,9 = 0,1 mm dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,1 olarak okunur. Şekil 1.3 Şekil-1. 3 :1 / 10 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri 1 / 10 mm Verniyer Taksimatlı Kumpaslarda Ölçü Okuma Örnek 1. 1 Verniyerin 0 (sıfır) çizgisi cetveldeki 7. çizgi ile çakışmıştır. Buna göre okunan ölçü 7 mm ve 8 mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 10. çizgisi çakıştığı için buna göre ölçülen değer: 7 mm dir. Örnek 1. 2 Verniyerin 0 (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 62 mm yi geçmiştir. Verniyerin 4. çizgisi cetvel üzerindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmıştır. Buna göre ölçülen değer; 62 + 0,4 = 62,4 mm dir. 9

1/20 mm Verniyer Taksimatlı Ku m pas lar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 19 mm lik kısım sürgü üzerinde 20 eşit parçaya bölünmüştür. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzerindeki çizgi aralığı 19 / 20 = 0,95 mm dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 0,95 = 0,05 mm dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,05 olarak okunur. Şekil 1. 4 Şekil 1.4 : 1 / 20 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri 1 / 20 mm Verniyer Taksimatlı Kumpaslarda Ölçü Okuma Örnek 1.3 Verniyerin 0 (sıfır) çizgisi cetveldeki 7. çizgiyi geçmiştir. Buna göre okunan ölçü 7 mm ve 8 mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 10. çizgisi çakıştığı için ölçülen değer: 7 + ( 0,05 x 10 ) = 7,50 mm dir. Örnek 1. 4 Verniyerin 0 (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 51 mm yi geçmiştir. Verniyerin 7. çizgisi cetvel üzeindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmıştır. Buna göre okunan değer: 51 + ( 0,05 x 7) = 51,35 mm dir. 10

1/50 mm Verniyer Taksimatlı Ku m pas lar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 49 mm lik kısım sürgü üzerinde 50 eşit parçaya bölünmüştür. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzeindeki çizgi aralığı 49 / 50 = 0,98 mm dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 0,98 = 0,02 mm dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,02 olarak okunur Şekil 1.5 Şekil 1.5 : 1 / 50 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri 1 / 50 mm Verniyer Taksimatlı Kumpaslarda Ölçü Okuma Örnek 1.5 Verniyerin 0 (sıfır) çizgisi cetveldeki 40. çizgiyi geçmiştir. Buna göre okunan ölçü 40 mm ve 41mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 40. çizgisi çakıştığı için; ölçülen değer: 40 + (0,02 x 40) = 40,80 mm dir. Örnek 1.6 Verniyerin 0 (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 61 mm yi geçmiştir. Verniyerin 17. çizgisi cetvel üzeindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmıştır. Buna göre okunan değer: 61 + (0,02 x 17) = 61,34 mm dir. Kullanım Alanlarına Göre Kumpaslar İç ve Dış Çap Kumpasları Bu kumpaslar daha önceki sürmeli kumpaslar ile aynı kumpaslardır. 11

Derinlik Kumpasları Bu kumpaslarla kademeli kanal, delik derinlikleri ölçülür. Ölçülecek gerecin özelliğine göre değişik çeşitleri vardır. Resim 1.7: Derinlik kumpası, Şekil 1.6 Derinlik ölçme uyg. Resim 1.7 : Derinlik Kumpası Özel Kumpaslar Değişik biçimli ve konumlu parçaların boyutlarını ölçmek veya kontrol etmek amacı ile kullanılır. Modül Kumpasları Dişli çarkların diş genişliği ve diş üstü yüksekliğinin ölçülmesinde kullanılır. Kumpasların Kullanılması, Bakımı ve Korun ması Şekil 1..6 : Derinlik Ölçme Ölçü hassasiyetine uygun kumpas seçilmelidir Kumpas sürgüsünün cetvel üzerinde boşluksuz çalışıp çalışmadığına bakılmalıdır Çeneler kapalı durumda iken sıfır çizgileri çakışır durumda ve çeneler birbirine yapışık olmalıdır Ölçüm sırasında sürgüye fazla basma kuvveti uygulanmamalıdır İş parçasına önce sabit çene temas ettirilmeli, daha sonra hareketli çene sürülerek temas etmelidir Sıcak parça ve çapaklı parça kesinlikle ölçülmemelidir Kumpaslar kesici ve darbe aletlerinden uzak tutulmalıdır Kumpasların çeneleri pergel gibi veya cetvel kısmı çelik cetvel gibi kullanılmamalıdır 12

Ölçme işlemi bittikten sonra kumpas çeneleri kapatılıp özel kutularına konulmalıdır Uzun süre kullanılmayacak kumpaslar asitsiz yağlar (vaselin) ile yağlanıp kutularında saklanmalıdır. Şekil 1.7 de kumpas okuma hataları verilmiştir Şekil 1.7 : Kumpas Okuma ve Hatalar Mikrometreler Sürmeli kumpaslarda gereçleri 0,02 mm ölçme hassasiyeti ile ölçebilmekteydik. Bu hassasiyet değeri makine parçalarının yapımında yeterli değildir. Daha hassas ölçümlerde mikrometrelerden yararlanılır. Mikrometreler 0,01, 0,001 ve 0,0001 mm hassasiyette ölçüm yapabilir. Mikrometreler de gövdenin bir ucunda sabit ölçme çenesi diğer uçta ise somun içinde çalışan vidalı bir mil ve bu mile bağlı hareketli çene vardır. Milin somun içerisinde döndürülmesiyle hareketli çene ileri-geri hareket ederek ölçme işlemi gerçekleştirilir.ş.1.8 Mikrometrelerde ölçme alanı ile ölçme aralığı farklı şeylerdir.ölçme alanları 0 25 mm, 25 50 mm, 50 75 mm dir. Ölçme aralığı ise metrik mikrometrelerde 25 mm parmak ( ) sistemli mikrometrelerde ise 1 dır. Ölçü çeneleri arasındaki boşluk ölçme alanı, ölçüm milinin hareket mesafesi ise ölçme aralığıdır. Mikrometrelerde ölçme baskısı 250 gr olacak şekilde ayarlanmıştır. Bunu anlamak için mikrometre çeneleri iş parçasına temas ettikten sonra cırcır vidası ses çıkarana kadar döndürülür.(cıcır vidası ses çıkarmaya başladığı an ölçme baskısı 250 gr a ulaşmış olur). Mikrometre Çeşitleri Ölçü sistemlerine göre mikrometreler Metrik mikrometreler Parmak (") mikrometreler Kullanım alanlarına göre mikrometreler Dış çap mikrometreleri İç çap mikrometreleri Derinlik mikrometreleri Modül mikrometreleri Vida mikrometreleri Özel mikrometreler Resim 1.8 :0 25 mm Aralığıda 0,01mm Hassasiyetinde Mikrometre 13

Ölçü Siste mleri ne Göre Mikrometrele r Metrik Mikrometreler 0,01 Hassasiyette Ölçüm Yapan Mikrometreler Vi dalı mil ile hareket eden tambur tam tur yaptığında hareketli çene mil adımına bağlı olarak 0,5 mm ileri veya geri hareket eder. Kovan yatay çizgisi üzerinde birer milimetrelik bölüntüler, çizginin alt kısmında ise 0,5 mm lik bölüntüler vardır. T ambur ise 50 eşit parçaya bölünmüştür. Tamburun tam devri sonunda hareketli çene 0,5 mm hareket ettiğine göre tambur çevresindeki 50 eşit aralıkta bir devir yapmış olur. Buna göre mikrometre hassasiyeti 0,5 / 50 = 0,01 mm olur. Resim 1.8 Aşağıdaki şekillerde 0-25 mm aralığında ve 0,01 mm hassasiyetinde ölçme yapan mikrometrelerden ölçü okuma örnekleri verilmiştir. Scala kovanında üstteki her çizgi 1 mm yi alttaki her çizgi ise üstteki her çizgiden sonra o ölçüye artı olarak 0,50 mm yi ifade eder. Örnek 1.7 Örnek 1.8 Okunan Değer; 6 + 0,50 + 0,33 = 6,83 mm dir. Okunan Değer; 9 + 0,50 + 43 = 9,93 mm dir. 14

Sabit Öl çü Aletle ri Şablonlar: Seri üretimde hataları en aza indirmek ve ölçme tekrarını ortadan kaldırmak için hazırlanmış örnek ölçme ve imalat parçalarına şablon denir. Şablonlar ile karmasık işler kalifiye olmayan kişiler tarafından bile kolayca yapılabilir. Bu sayede hem zamandan tasarruf edilir hemde ölçme hataları enaza indirilir. Şekil 1.19 Resim 1.9 :Yandaki Şekilde Kül Tablası ve Yapımında Kullanılan Şablon Resmi Verilmiştir. Mastarlar: Makine ve metal teknolojilerinde iş parçalarının istenilen ölçülerde üretilmeleri sırasında ölçme işlemini ortadan kaldırmak, ölçme yapan kişiye prat ik ölçme sağlamak için kullanılan sabit ölçü aletleridir. Resim 1.10 da mastar ile ölçme Resim 1.11 de ise kalınlık mastarı resmi verilmiştir. Resim 1.10 : Kalınlık Kontrol Mastarı ile Kalınlık Kontrolü Resim 1.11 : Kalınlık Mastarları 15

UYGULAMA FAALİYETİ 1 Değişik çap ve ölçüdeki parçaların atelye ortamda metre, çelik cetvel ve sürmeli kumpaslar ile ölçme işlemlerini yapınız. 2 Öğretmeniniz veya arkadaşlarınız ile yardımlaşarak herhangi bir ölçüye ayarlanmış sürmeli kumpaslar üzerinden ölçü okuma çalışması yapınız. 3 0-25 mm ve 25-50 mm aralığında ölçüm yapan mikrometreler ile değişik parçaları ölçünüz. 4 Öğretmeniniz veya arkadaşlarınız ile yardımlaşarak herhangi bir ölçüye ayarlanmış mikrometreler üzerinden ölçü okuma çalışması yapınız. Yukarıdaki beceriler bilgi devamında aşağıdaki işlem basamakları doğrultusunda yapılacaktır. İşlem Basamakları 1- Ölçme yapmak için uygun aleti seçiniz 2- Ölçülecek iş parçasını/malzemeyi ölçü aleti ile kıyaslayınız 3- Ölçü aletinin numaratöründen / kadranından / bölüntüsünden ölçüyü okuyunuz. Öneriler 1- Ölçülecek malzemenin temiz ve çapaksız olmasına dikkat ediniz. 2- Ölçü aletini amacına uygun kullanınız 3- Ölçme yaptıktan sonra ölçü aletini kutusuna koyunuz 4- Ölçü aletini darbelerden koruyunuz 5- Sıcak malzemenin ölçümünü yapmayınız 6- Ölçü aletinin bakımını yap yerine kaldırınız 16

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. ÇO KTAN SEÇMELİ SO RULAR 1- Seri üretimde hataları enaza indirmek ve ölçme tekrarını ortadan kaldırmak için ne yapılmalıdır? A) Parçalar birer birer ölçülmelidir B) Parçalar yan yana konulup kıyaslanmalıdır C) Şablon ve mastar kullanılmalıdır D) Parçalar önce markalanmalıdır 2-Aşağıdakilerden hangisi 1/20 verniyel taksimatlı sürmeli kumpasın özelliklerindendir? A) A)Ölçüm hassasiyeti 0,1 mm dir B) B)Ölçüm hassasiyeti 0,05 mm dir C) C)Cetvelin 9 mm lik kısmı verniyerde 10 eşit parçaya bölünmüştür D) D)Ölçüm hassasiyeti 0,02 mm dir 3-Aşağıdakilerden hagisi ölçmeyi etkilemez? A) A)Isı sıcaklık B) B)Işık C) C)Bakış açısı D) D)Ölçülecek malzemenin cinsi 4- Aşağıdakilerden hangisi bölüntülü ölçü aletlerindendir? A) Şablonlar B) Pergeller C) Çelik cetveller D) Mastarlar 5-3/8" ın mm karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) 9,52 mm B) 7,92 mm C) 7,22 mm D) 6,76 mm 6-5 / 16" ın mm karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) 8,52 mm B) 7,93 mm C) 7,50 mm D) 6,25 mm 17

7 Sürmeli kumpaslarda aşağıdakilerden hangisi derinlikölçer? A) Kılıç B) Cetvel kısmı C) Sabit çene D) İç çap çenesi 8- Gerecin ölçü aleti ile kıyaslanması aşağıdakilerden hangisini ifade eder? A) Dolaylı ölçme B) Mutlak ölçme C) Uzunluk D) Doğrudan ölçme 9-76,42 mm yi hangi kumpas çeşidiyle ölçebiliriz? A) 1/50 verniyerli kumpas B) 1/20 verniyerli kumpas C) 1/10 verniyerli kumpas D) Hepsi 10-1 kaç mm eder? A) 1"=20,4mm B) 1"= 22,4mm C) 1"=25,4mm D) 1"= 24,5mm 11-1/100 Hassasiyette ölçüm yapabilmek için aşağıdakilerden hangi ölçü takımını kullanırız? A) Metreler B) Kumpaslar C) Mikrometreler D) Çelik cetveller KISA CEVAPLI SO RULAR Aşağıdaki soruları çizerek cevaplayınız 1 74,7 mm yi 1 / 10 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz? 18

2-80,24 mm yi 1 / 50 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz? 3-75,25 mm yi 1 / 20 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz? 4 Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz. 5 Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz. 6 Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz. 19

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR Evet Hayır Uygun ölçme aletini seçtiniz mi? Ölçülecek malzemenin temizliğini kontrol ettiniz mi? Malzemenin ölçüm sıcaklığı uygun mu? Ölçüyü doğru okudunuz mu? Ölçü aletini amacına uygun kullandınız mı? Ölçü aletini darbelerden korudunuz mu? Ölçme yaptıktan sonra ölçü aletini kutusuna koydunuz mu? Ölçü aletinin bakımını yapıp yerine kaldırdınız mı? Zamanı uygun kullandınız mı? TO PLAM DEĞ ERLENDİRME Farklı gereçlerde yaptığınız ölçmeleri arkadaşlarnızla karşılaştırınız. Doğru yaptığınızı önce arkadaşlarınıza sonra öğretmeninize teyit ettiriniz. Kontrol uygulamalarında hatalarınız var ise bilgilerinizi tekrar ederek öğretmeninizden yardım alınız. 20

AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Kontrol araçları ve atelye ortamı sağlandığında kontrol yapmayı öğrenerek tekniğe uygun kontrol işlemini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Kontrol takımlarını araştırarak sınıfa sunu hazırlayınız. 2.1. Kontrolün Tanımı ve Önemi 2. KONTROL Makine ve metal teknolojilerinde parçaların belirli sınırlar içinde yapım resmine uygun olarak yapılıp yapılmadığının araştırılmasına kontrol adı verilir. İşletmelerde işin konrol edilmesi amacıyla ölçme kontrol ve kalite kontrol birimleri vardır bu birimler yapılan işin istenen sınırlar içinde olup olmadığını araştırırlar. Maliyet, kullanım süresi, müşteri memnuniyeti açısından kontrolün önemi büyüktür. 2.2. Kontrol Aletleri ve Bu Aletlerin Kullanılması NOT: Bir önceki faaliyette anlatılan ölçme takımları aynı zamanda kontrol takımı olarak kullanılır. Gönyeler Kıl gönyeler Sa bit açılı gönyeler ( 90, 45, 135, 120 ) Şapkalı gönyeler Taşçı gönyeleri Ayarlı gönyeler Üniversal gönyeler Kalınlık kontrol mastarları Su terazileri Kontrol pleytleri 2.2.1. Gönyeler ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Yüzey düzgünlüklerinin ve açılarının kontrolünün yapılmasında kullanılan kontrol takımlarına gönye denir. Gönyeler aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar. 21

Kıl (Tesviyeci) Gönyeler Yüzeylerin düzgünlüklerinin ve dikliklerinin kontrolünde kullanılırlar. Gönyelerin uç kısımları konik (keskin ) olduğundan hassas bir şekilde kontrol yapılabilir. Resim 2. 1 Resim 2. 1 : Tesviyeci (Kıl) Gönyesi Resim 2. 2 : Tesviyeci Gönyesi İle Yüzey Kontrolü Resim 2.3: :Tesviyeci Gönyesiiİle Yüzey Kontrolü Resim 2.4 :Tsv. Gönyesi ile Diklik Kontrolü ÖNEMLİ : Bu gönyeler ile yüzey kontrolü ve diklik kontrolü yapılırken kontrol edilen parça ışığın geldiği yöne doğru tutulmalıdır. Parça ile gönye arasından ışık sızıyor ise iş parçasının yüzey düzgünlüğü ve dikliği hatalıdır. Işık sızan kısımlar düşüktür (çukurdur). Bu konu eğeleme modülünde tekrar anlatılıp uygulama yaptırılacaktır. Resim 2.3 2.4 22

Sabit Açılı Gönyeler ( 90, 45, 135, 120 ) Bu gönyeler yüzey düzgünlüklerinin ve yüzeylerin aralarındaki açıların kontrolünde kullanılırlar. Düz, konik (keskin) ve değişik açıları kontrol için 90º, 45º, 135º, 120º açılı olarak üretilirler Resim 2.5 de 90 sabit açılı, Resim 2. 6 da 120 sabit açılı gönye görülmektedir. Resim 2. 5 : 90º Sabit Açılı Gönye Resim 2. 6 : 120º Sabit Açılı Gönye Şapkalı Gönyele r Markalamada kullanılan gönye çeşitleridir. Bölüntülü veya bölüntüsüz olarak yapılabilir. Resim 2. 7. 23

Taşçı Gönyeleri Resim 2. 7 : Bölüntüsüz Şapkalı Gönye Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90 lik birleştirilmelerinin kontrolünde kullanılırlar. Resim 2. 8 de taşçı gönyesi ile kontro görülmektedir. Resim 2. 8 : Taşçı Gönyesi ile Parçanın Dikliğinin ve 90º Olduğunun Kontrol Edilmesi Kontrol edilen gerecin her iki yüzeyininde gönye yüzeyleri ile tam temas ettiğine dikkat ediniz.birleştirmelerde elektrik arkı ve çapaklarından koruyunuz, çekiç gibi kullanmayınız. 24

Ayarlı Gönyeler Ayarlı gönyeler derece bölüntülü olduğu gibi derece bölüntüsüzde yapılabilir. Açı bölüntüsüz gönyeler istenen açıya ayarlandıktan sonra sabitleme vidası sıkılarak açıların kontrolünde ve markalamada kullanılır. Açı bölüntülü olanlarda ise açı ayarı üzerindeki bölüntülerden ayarlanıp kontrol ve markalama işlerinde kullanılır. Şekil -2. 9 ÖNEMLİ: Hareketli parçaları ve bağlantı elemanlarını kaybetmeyiniz. Aksi halde kullanım amacını yerine getiremez. Üniversal Gönyeler Şekil 2. 9 :Ayarlı Gönye Makine ve metal teknolojilerinde hassas açıların kontrol ve markalama işlemlerinde kullanılırlar. Üniversal açı gönyeleri çok hassas oldukları için dakika cinsinden açı değerinin okunabilmesini de sağlarlar. Resim 2.10 Üniversal açı gönyesinin esas derece bölüntü dairesi 0-10 -20.. ve 90 ye kadar ve tekrar 80-70 -60. 0 olmak üzere birbirinin devamı olacak şekilde 4x90 =360 bölüntülüdür. Resim 10 Üniversal açı gönyeleri bölüntülü, saat kadranlı ve dijital olarak üretilmektedir. Resim 2. 10: Bölüntülü Üniversal Gönye 25

2.2.2. Kalınlık Kontrol Mastarları Seri üretimde parçaların seri olarak kalınlıklarının kontrolünde kullanılır. Bir önceki faaliyette gerekli bilgi verilmiştir. 2.2.3. Su (düzeci) Terazileri Metal teknolojilerinde yapılmış iş parçalarının (metal doğramalar) montajında çelik konstruksiyon yapımında gereç veya işin yüzeylerinin yatay ve düşey konumlarının ayarlanması ve kontrollerinde kullanılan kontrol aletleridir. Resim 2.11 Su terazileri ağaçtan, plastik veya metal bir gövden oluşur. Bazıları üzerinde ölçü için bölüntü mevcuttur. Terazi gövdesi üzerinde yataya parelellik, diklik ve belli açıları kontrol için konulmuş bombeli bir cam tüp vardır. Cam tüpün içinde eterli ya da ispirtolu su bulunur. Su hava kabarcığı oluşturur kaparcığın sınır çizgileri içinde olması ile kontrol yapılır. Hava kabarcığı cam tüpün ortasında ise yataylık veya dikeylik kontrolü tamdır. 2.2.4. Kontrol Pleytleri Resim 2. 11: Su Terazisi ile Tataylık ve Diklik Kontrolü Hassas işlenmiş, dikdötgen veya kare şeklinde yüzey düzgünlüğü ve markalamada kullanılan, dökme demir, granit, seramik ve mermerden yapılmış kontrol takımlarıdır. Pleytler kullanım alanlarına göre aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar. Kontrol pleytleri Markacı pleytleri Doğrultma pleytleri (*) (*) Doğrultma pleytleri ileride doğrultma modülünde anlatılacaktır. 26

Markacı pleytleri ise, markalama işleminin yapılmasında kullanılır. Kontrol pleytleri iş parçalarının düzlem yüzeylerinin doğruluğunun kontrolünde kullanılır. Resim 2. 12 ÖNEMLİ : Kontrol edilen parçanın bütün ayaklarının pleyt yüzeyine basması yapılan işin düzgün olduğunu gösterir. Tol e rans Tan ımı ve Endüstrideki Önemi Parçaların düzenli çalışmalarını aksatmayacak şekilde üretim esnasında meydana gelebilecek küçük ölçü hata paylarına tolerans denir. Metal Tenolojilerinde imalat sırasında ölçüler toleranslı olarak alınır ve üretilirse montaj kolaylığı sağlayacağından önemlidir. Resim 2. 12 :Kontrol Pleyti ile Masa Ayaklarının Düzlük Kontrolü 27