Engelli Öğrencilerin İhmal ve İstismarı Dr.Yaşar Barut (1) Mustafa Kemal Çayıroğlu (2) Cengiz Çelik (2) Rumeysa Hoşoğlu (1) Seher Kartal (2) Çocuk kavramı toplumların yapılarına, inançlarına, ekonomilerine ve kültürlerine göre değişen bir kavramdır. Çocuk hakları sözleşmesine göre ise on sekiz yaşın altındaki her insan çocuk sayılır. Toplumların geleceği olan çocuk ve gençlerin her yönden sağlıklı yetiştirilmeleri kişilik gelişimleri için de çok önemlidir. Çocuğun ihmal ve istismarı ise onun duygusal yaşantısını ve kişiliğini doğrudan etkilemekte ve ileriki yaşantısında sağlıksız bir kişilik geliştirmesine neden olabilmektedir. Çocukta, zihinsel ya da kronik bir rahatsızlık varsa ya da doğuştan gelen bir engeli bulunuyorsa anne babanın çocuğu kabul etmeleri de güçleşmektedir. Bu ise daha sonra anne babanın çocuğu örselemesine neden olmaktadır. Çocuk istismarı denildiğinde çocuğun sağlığını, fiziksel ve psikolojik gelişimini olumsuz etkileyen bir yetişken, toplum ya da devlet tarafından bilerek ya da bilmeyerek yapılan hareket ya da davranışlar olarak tanımlanmaktadır. Çocuk ihmali ise çocuğun sağlığı, fiziksel ve psikolojik gelişimi için gerekli ihtiyaçlarının karşılanmaması durumudur. Engelli ise doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılamada güçlükleri olan kişidir. Fiziksek İhmal: Çocuğun beslenme, barınma, sağlık, giyinme, eğitim, giyim gibi temel ihtiyaçlarını karşılamada ihmal göstermeye denilir. Fiziksel ihmalin belirlenmesi kolaydır. Aile, çocuğun dengeli ve düzenli beslenmesine ve giyimine gerekli önemi vermez. Öğrenciler genellikle kendi çabalarıyla beslenmeye çalışır. Kirli, eski ve mevsim şartlarına uymayan giysiler giyerler. Fiziki açıdan yetersiz bir ortamda yaşaması, barınmadaki problemler şeklinde kendini gösterir. Genellikle ana-baba, çocuğun sağlıklı yaşaması için koruyucu önlemleri almazlar ve hasta olduğu zaman da gerekli tedaviyi sağlamazlar. Dikkatsizlik sonucu çocuk, herhangi bir tehlikeye maruz kalabilir veya yaralanabilir. Çocuğun eğitimine gereken önem verilmez. Okula gönderilmez, gönderilseler bile okuldaki durumları ile ilgilenilmez. Çocuğun gece veya gündüz uzun süre evde yalnız bırakılması ya da çocuğun geç saatlere kadar evin dışında gözetimsiz kalması onun fiziksel ihmale uğradığının bir başka kanıtıdır. Çoğu zaman fiziksel ihmal, fiziksel istismardan çok daha tehlikeli olabilir. Türkiye de ihmal sonucu çocuk
yaralanmaları ve ölümlerine çok sıkça rastlanmaktadır. Yapılan çalışmalarda, yoksulluk ile fiziksel ihmal arasında büyük bir ilişki olduğu belirtilmektedir. Duygusal İhmal: Duygusal ihmali tanımlamak oldukça zordur. Anne babanın çocuktan uzak durduğu, olumlu veya olumsuz davranışlarına aldırış etmediği tüm durumlarda duygusal ihmalden söz edilebilir. Çocuğun ihtiyaç duyduğu sevgi, ilgi ve yakınlığın gösterilmemesidir. Çocuğa yeterli sevgi göstermeme, önem vermeme duygusal ihmalde en çok karşılaşılan durumlardır. Duygusal ihmale maruz kalan, ilgi ve sevgi gösterilmeyen, çok erken yaşta bulunduğu ortamda kendi sorunlarıyla yalnız bırakılan ve bu sorunların üstesinden kendisinin gelmesinin beklenen çocuklar kendinden emin olmayarak yetişir, çoğu zaman evden kaçma eğilimi gösterirler. Gülümseme gibi yakın davranışları anne babalardan göremeyen çocuklar, duygusal ihmale maruz kalmışlardır. Bunun yanında anne babaları kendilerinden uzak durmakta, olumlu ve olumsuz davranışlarına kayıtsız kalmakta ve gerekli danışmanlık görevlerini yerine getirmemektedirler. Cinsel İhmal: Çocuğun cinsel sömürüye karşı yeterince korunamamasına cinsel ihmal denir. Çocukların doğuştan ergenliğe doğru fizyolojik ve psikolojik gelişmeleri hakkında bilgi vermek gerekmektedir. Birçok anne baba bu konuda bilgileri olmadığı veya yetersiz olduğu için çocuklarıyla konuşamamakta, bunun gereksiz ve zararlı olduklarını düşünmektedirler. Bu nedenle çocuklar, bu konudaki bilgilerini yanlış ve tehlikeli şekillerde öğrenmektedirler. Fiziksel İstismar: Çocuğa yönelik istismar kapsamında fiziksel istismar daha çok görülmektedir. Bu oran, %65 ten fazla olabilmektedir. UNICEF, fiziksel istismarı kazara olmayan, yasaklanmış, çocuğa acı veren, gelişme ve işlevselliğinde sürekli zarara yol açabilecek, şiddet hareketlerinin yapılması olarak tanımlanmıştır. Yaralanmalar, rastlantısal olgular olmayıp, ayırt edilebilen risk faktörleri ile belirlenen öngörülebilir biçimlerde oluşurlar. Fiziksel istismar hafif, orta ya da ciddi olabilir. Hafif dereceli çocuk istismarında fiziksel olarak şiddet uygulanır ancak çocukta herhangi bir yaralanma oluşmaz. Orta dereceli fiziksel istismarda çocuğa uygulanan şiddet sonucunda herhangi bir işlev kaybına neden olmayacak düzeyde yaralanma oluşur. Ciddi derecede fiziksel istismarda ise çocuğun vücudunda işlev kaybı meydana gelir. Eğer orta dereceli fiziksel istismar süreklilik gösteriyorsa bu durum ciddi derecede istismar olarak kabul edilebilir. Duygusal İstismar: İlk kez 1974 yılında ABD de çocuk istismarı önlenmesi ve sağaltımı isimli yasada mental hasar terimi ile dikkat çekmiştir. Duygusal istismar, çocukta özsaygıyı ve insanlar arası ilişki becerisinin önlenmesi ya da cezalandırılması, psikolojik benliğin yara alması çocuğun doğal etkinlik sınırları içinde girişiminin zedelenmesi gibi geniş ve belirsiz kavramlarla açıklanmaya çalışılmıştır.
Duygusal istismarın teorik olarak oluşturulan ve daha sonra üzerinde çalışmalar yapılan alt boyutları şunlardır. 1. Reddetme 2. Tek başına bırakma 3. Yıldırma 4. Vaktinden önce yetişkin rolü verme 5. Kendi çıkarlarına kullanma 6. Aşağılama 7. Duygusal tepkiyi göstermeme 8. Suça yöneltme Duygusal istismar sonucu çocuklarda parmak emme, tırnak yeme, ısırma, sallanma, altını ıslatma, yeme bozuklukları, aşırı hareketlilik, aşırı içe dönüklük, güçsüzlük duygusu, saldırganlık, aşırı pasiflik, hırsızlık, dış kontrol odaklı olma, yalan söyleme gibi anti sosyal davranışlar; olumsuz benlik kavramı, depresyon, uyku bozuklukları, aşırı kaygılar, fobiler gibi nevrotik reaksiyonlar; intihar girişimi, duygusal gelişimde duraklama, hafıza bozukluğu, dikkati bir yerde toplayamama, uyum bozukluğu, güdü azlığı, aşırı bağımlılık, başarısızlık, yapay olgunluk gibi bozukluklar görülür. Duygusal yönden istismar edilen çocuk, çevresindeki sıkıntılardan kurtulmak için bir hayal dünyası geliştirir. Cinsel İstismar: Dünya sağlık örgütü cinsel istismarı çocuğun tamamen kavrayamadığı, rızasının mümkün olamayacağı, gelişimsel olarak hazır olmadığı, yasalara aykırı veya içinde yaşanılan toplumun tabu gördüğü cinsel bir eylem için sokulması olarak tanımlanmaktadır. Bir başka tanıma göre, bir yetişkinin cinsel doyum sağlama amacı ile çocuğa yaklaşması ve onu kullanması olarak ifade edilmiştir. Değişik kaynaklarda engelli öğrencilerin cinsel istismara uğrama oranlarının birbirinden farklı olduğu görülmektedir. Bazı kaynaklarda bu oran %70 e kadar çıkmaktadır. Engelli Öğrencilerin İstismarı: Engelli öğrencilere karşı çok eski çağlardan beri olumsuz tutum ve davranışların olduğu bilinmektedir. Engelli çocuklar burada sadece istismar edilmekle kalmamış, hayatlarına da son verilmiştir. Eski çağlarda bu çocukların öldürülmesi için üç temel neden söz konusudur. Bunlar; Faydacılık Toplumsal değer sistemleri Doğaüstü güçlere inanç
Faydacılık ilkesine göre engelliler ilkel toplumlarda sorumluluk anlamına geliyordu. Sürekli birilerine bağımlı olduklarından bu kişilerinde topluma katkısını engelliyorlardı. Toplumsal değer sistemleri açısından ise Aristo nun, M.Ö 355 yıllarında mükemmel olmayan hiçbir şeyin gelişmesine izin verilmemesi gerektiğini ilan etmesi ile Yunan ve Roma kültürleri güzellik, güç ve zekayı desteklemişler, engellilerin de ölümüne yol açmışlardır. Romalılar uygulamaları sonucu engelli olan çocukları öldürülmüş, terk etmiş, köle olarak satmış ve dilendirmişlerdir. Doğaüstü güçlere olan inanç, engelli çocukların istismarı için bir başka nedendir. Engelli çocuğun, ebeveynleri cezalandırmak için gönderildiği ya da tanrıdan bir işaret olarak geldiğine inanılırdı. Bazı toplumlarda ise çocuğun içindeki kötü ruhları kovmak için çocuk düzenli olarak dövülürdü. Engelli ya da kronik hasta olanları tek başlarına orman, çöl ya da dağlarda ölüme terk etmek ilkel toplumlarda kullanılan bir yoldu. Doğumu ile birlikte onu silahla öldürmek, vadiden aşağıya ya da nehre atmak, canlı canlı gömmek ya da vahşi hayvanlara yem olarak atmak ilkel toplumlarda görülen uygulamalardandı. Antik çağlarda uygulanan bu yöntemler, günümüz toplumlarında da tamamen yok olmamış, az da olsa halen devam etmektedir. Pek çok engelli aşağılanmaya, insanlık dışı davranışlara, kötü statülere, reddetmeye ya da ayrımcılığa maruz kalmaktadırlar. Engelli öğrencilerin yüzde altmışının bu durumlarını doğumdan sonra hastalık, kaza veya kötü muamele ya da istismar gibi nedenlerle edindikleri bildirilmektedir. Engelli öğrenciler, her tür istismara açıktır. Bunlar fiziksel, duygusal, cinsel istismar biçiminde olabilir. Engelli öğrencileri istismara uygun hale getiren bazı koşulların varlığı söz konusudur. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz. 1: Temel ve sosyal gereksinimleri için başkalarına ihtiyaç duymaları 2: Kendi yaşamları üzerinde denetim ve seçme olanağından mahrum bulunmaları. 3: Boyun eğmeyi ve itaat etmeyi bir davranış olarak bilmeleri. 4: Cinsiyet hakkında bilgilerinin olmaması ya da cinsel yaklaşımları doğru olarak anlayamamaları. 5: İlgi ve sevgiye açık olmalarını arttıran yalıtılmış ve reddedilmiş olma duygularına sahip olmaları. 6: Farklı tipteki dokunmalar arasında ayrım yapamamaları ve yaşantıları ile ilgili iletişimde bulunamamaları. Bunların dışında çocuksu halleri, eylemlerinin sonuçlarını tahmin edememeleri, içtepilerini kontrol etmede yetersizlikleri, istismara müsait olmalarına yol açan nedenler arasında sayılmaktadır. 1- OMÜ Eğitim Fakültesi 2- OMÜ Sağlık Kültür ve Spor Daire Başkanlığı
Kaynakça: Topçu, Sedat. 1997. Çocuk ve Gençlerin Cinsel İstismarı. Ankara, Doruk Yayımcılık. Yörükoğlu, Atalay. 1992. Değişen Toplumda Aile ve Çocuk. İstanbul, Özgür Yayınları. Kurtay, Derya. 2004. Çocuk İhmal ve İstismarının Önlenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi. Mart 2008. Aral, Neriman; Figen, Gürsoy. 2001. Çocuk Hakları Çerçevesinde Çocuk İhmal ve İstismarı. Milli Eğitim Dergisi 2008. Akdaş, Aslı. 2005. Çocuk İstismarı Tarama Anketi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi. Kars, Özcan. 1994. Çocuk İstismarı ve İhmalinin Nedenleri ve Okul Başarısına Etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara Hacettepe Üniversitesi. Mangalcı, Burcu. 2002. Lise 2. Sınıf Öğrencilerinin Ailede Çocuk İstismarı ve İhmaline İlişkin Görüşleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara Hacettepe Üniversitesi. Karaman, Yasemin. 1993. İlkokul Öğretmenlerinin Gözlemlerine Göre Çocukların Aileleri Tarafından İstismarı ve İhmali. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara Hacettepe Üniversitesi. Tercan, Meltem. 1995. Çocuğun Ana Babası Tarafından Fiziksel İstismarı ve İhmali. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara Üniversitesi. Kutsal, Ebru. 2004. Fiziksel Çocuk İstismarının Sosyodemografik Özellikleri. Yayımlanmamış uzmanlık tezi. Ankara Gazi Üniversitesi.