KIZILIRMAK DELTASI NDA DOĞAL KAYNAK KULLANIMI

KIZILIRMAK DELTASI NDA DOĞAL KAYNAK KULLANIMI Doç. Dr Ali Kemal AYAN Mart 2007

İÇİNDEKİLER 1.1. Toprak Kullanımı 1.1.1. Tarım 1.1.2. Hayvancılık ve Mera 1.2. Su Kullanımı 1.2.1. Sulama 1.2.2. Su ürünleri 1.2.2.1.Saz kesimi 1.2.2.2.Goga sökümü 1.2.2.3.Balıkçılık 1.3. Maden Çıkarımı 1.3.1. Kum ve çakıl çıkarımı 1.3.2. Karakum çıkarımı 1.3.3. İnşaat kumu çıkarımı 1.3.4. Silis çıkarımı 1.4. Kara Avcılığı ve Toplayıcılık 1.4.1. Avcılık 1.4.2. Toplayıcılık 1.4.2.1. Göl soğanı 1.4.2.2. Yılanyastığı 1.4.2.3.Kurbağa 1.4.2.4.Salyangoz 1.4.2.5.Sülük 1.5. Ormancılık 1.6. Kızılırmak Deltası nda Yürütülen Projeler 1.7. Doğal Kaynak Kullanımının Oluşturduğu Baskılar 1.8. Kaynaklar 2

DOĞAL KAYNAK KULLANIMI Çalışma Yöntemi: Kızılırmak Deltası nda doğal kaynak kullanımı, literatür çalışması, alan araştırması ve danışmanın uzun yıllar alanda bulunma tecrübe ve gözlemlerine dayanılarak hazırlanmıştır. Araştırma esnasında geniş çaplı literatür taramasından sonra her ay en az 10 kez alana giderek bütün ilgi grupları (Belediyeler, Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, Pancar Ekici Kooperatifleri, Yağlı Tohumlar Kooperatifleri, Su Ürünleri Kooperatifleri, ilçe Ziraat Odaları, Köy Muhtarları, Önder çiftçiler, Üretici Birlikleri, Tarım İlçe Müdürlükleri, Tarım İl Müdürlüğü, Çevre ve Orman İl Müdürlüğü, Kaymakamlıklar, Avcı Dernekleri) ve birebir çiftçiler ile alanda yapılan, derinlemesine görüşmeler sonucunda elde edilmiştir. Giriş; Kızılırmak Deltası nda doğal kaynak kullanımının hem ekonomik hem de ekolojik sonuçları muhakkaktır. Kızılırmak Deltası nda toprak ve su kaynaklarının yanı sıra uzun süreden beri geleneksel yöntemler ile doğal kaynaklar kullanılmakta ve doğal ürünler toplanıp satılmaktadır. Bütün bu faaliyetler ürünlerin nereden nasıl geldiği ve bilinçli tüketicilere doğaya saygı duyulmasına ve doğa ile bağlarının oluşmasına yardımcı olacaktır.. Dolayısıyla bu sürdürülebilir toplamacılık faaliyetleri yerelde sulak alanların değerini arttırmaktadır. Eğer Kızılırmak Deltası nda doğal ürünler ile geçimini sağlayan yereldeki insanlar talepteki azalış nedeni ile bundan gelir edemezler ise yaşamlarını kazanmak için ekolojiye zarar verici aktivitelere yönelebilirler. Bu yüzden sürdürülebilir kullanımın teşviki ve faydalandırma gibi aktiviteler talebin devamını sağlamaya yardımcı olur. Burada önemli olan sürdürülebilir doğal kaynak kullanımının arttırılarak devam ettirilmesi ve sürdürülebilir olmayan kaynak kullanımının değiştirilmesi yâda dönüştürülmesidir (Özemsi, 1999). 3

1.1. Toprak Kullanımı Kızılırmak Deltası; Samsun ilinin 25km batısındaki Dereköy mevkiinden başlayıp batıda Alaçam sınırlarındaki Habilli ve Doyran köylerine kadar uzanan yaklaşık 56.000ha büyüklüğündeki ovadır. Ovanın topografyası genellikle düz olup, meyilleri %0,0 ile %2,0 arasında değişmektedir. %0,0 meyile sahip araziler 2m kodu ile sahil kumulları arasında bulunmaktadır. Kızılırmak Deltası nın toprakları taban ve yamaç araziler olmak üzere iki kısımda incelenebilir. Kızılırmak Deltası nın yamaç arazileri ovanın güneyine doğru dar bir şerit halinde Kızılırmak ın her iki yakası boyunca devam eder. Kızılırmak ın her iki sahilinde yer alan taban araziler yeterli eğime sahiptirler (%0,5-%2). Yamaç arazilerin topografyaları ise genellikle dalgalı olup, eğimleri %2 20 arasında değişmektedir. Ovadaki yamaç arazinin toprak profilleri, taban arazilerine oranla daha mütecanistir. Ova topraklarının bünyeleri %62,53 ü ağır ve çok ağır, %8.86 sı orta, %1,72 si hafif, % 7,20 si çok hafif olup; %5,85 i peat-muck, % 14,3 ü ise meyillidir. Kızılırmak Deltası topraklarının ph 6,30 7,50 arasında olup nötr reaksiyonludur. Ovada toprakların organik madde miktarı ovanın yüksek kısımlarında %1-3 arasından başlayarak kuzeye (sahile) doğru gidildikçe artmakta ve 2m kotunun altında en yüksek düzeye ulaşmaktadır (Apan, 1998). Kızılırmak Deltası nda tuzluluk gösteren topraklar genellikle 2m kotunun altındaki topraklarda görülür. Bu kısımlardaki topraklar yılın büyük bir bölümünde yüzeye kadar yükselen ve deniz ile bağlantılı olan yüksek derecede tuz ve sodyum içeren taban suyu ile doygun durumda bulunmaktadır. Kızılırmak Deltası nın toprakları %3,1 i I.sınıf, %35,5 i II.sınıf, %39,6 sı III. sınıf ve %21,8 i ise V. ve VI. sınıf topraklardır (Bayraklı, 1988). Kızılırmak Deltası tarım topraklarının %24,7 si tın, %71,5 killi tın, %3,8 i killidir. Ayrıca genel olarak azot bakımından düşük olan ova topraklarının fosfor kapsamları; %42,8 inde az, %28,6 sında orta, %28,6 sında fazla seviyededir. Kızılırmak Deltasında tarımla uğraşan üreticiler, birim alandan alınan ürün miktarını artırmak amacı ile çok çeşitli kimyasallar kullanmakta ve bunlar içerisinde de gübreler önemli bir yer tutmaktadır. Deltada, toprak analizine dayanmayan kimyasal gübre uygulamalarının bir sonucu olarak, gerek toprakta ve gerekse taban suyunda çok ciddi problemler oluşmuştur. Bunlardan en önemlileri ise, tarım topraklarında özellikle fosforlu gübrelerden kaynaklanan ağır metal kirlenmesi ile azotlu gübrelerin oluşturduğu taban suyunda ve sebzelerdeki nitrat 4

birikimidir. Topraklardaki ağır metal kirlenmesi, ekolojik açıdan çok ciddi sorunlarıda beraberinde getirebilmektedir. Özellikle fosforlu gübrelerden kaynaklanan kadmiyumun topraktaki hareketliliği çok zayıf olmasına karşın, bitkiler tarafından kolaylıkla alınabilmekte ve besin zincirine girerek insanlara kadar ulaşabilmekte ve bunun sonucunda da insanlarda çok ciddi sağlık sorunları oluşturabilmektedir. Bakir toprakların toplam Cd içeriği 0,1 1,0 ppm arasında değişmesine karşın son yıllarda Bafra ovasındaki Cd seviyesi 1,8 2,7 ppm (ortalama 2,3 ppm) seviyelerine ulaşmıştır (Aşkın ve ark. 2006). Ayrıca, söz konusu kadmiyumun çok büyük kısmı ise bitkiler tarafından alınabilir şekil olan değişebilir ve organik bağlı formundadır (Kızılkaya, 2002). Ayrıca, tarımla uğraşan ova üreticilerinin verimi artırma amacına yönelik olarak kimyasal girdilere yönelirken toprakların üretkenliğini ve sürdürülebilirliğini sağlayan toprak organik maddesinin artırılması gibi tarımsal pratikleri de uygulamaları da yapmamaktadırlar. Bunun sonucunda ise, toprakta suyun hareketi yavaşlamakta, toprakların fiziko-kimyasal ve biyolojik özelliklerinde önemli bozulmalar meydana gelmekte, küçük yağışlardan sonra bile arazi yüzeyi suyla kaplı kalmaktadır. Bu durum özellikle yabancı otlara karşı uygulanan herbisitlerin topraktan uzaklaşmasını (parçalanma ve yıkanma) engellemekte, bu suları doğal habitat olarak işgal eden yaban hayatı ve bu suları kullanan kültür canlılarını olumsuz yönde etkilemektedir. 5

1.1.1 Tarım Kızılırmak Deltası nın en yaygın kullanımını tarım oluşturmaktadır. Özellikle sulama ve drenaj sisteminin tamamlanmasından sonra bu tarımsal üretim yoğunluğunun daha da artacağı tahmin edilmektedir. Toplam 56.000ha olan Kızılırmak Deltası nda yoğun girdili entansif tarım uygulanmaktadır. Kızılırmak Nehri üzerinde kurulan Derbent Sulama Barajı yapılmadan önce ova topraklarımızın %31,5 i sulanmakta olup geriye kalan %69,5 lik kısmı sulanamıyordu (Apan, 1987). Günümüzde ise Derbent Barajı nın yapılmasıyla başlayan sulama çalışmalarıyla birlikte sağ sahilin %60 ı sulama kanaletlerinden, %20 si sondaj suyundan ve geriye kalan %20 lik kesimide drenaj kanallarından sulanmaktadır. Sol sahilde ise sulama kanal çalışmaları henüz başlamadığından %90 ı sondaj ve %10 u ırmak sapmasından olan sulama ile gerçekleştirilmektedir (Anon, 2007a). Kızılırmak Deltası nda sağ sahil sulamasının yaklaşık %60 lık bölümünün tamamlanmasıyla sulu tarım alanları artmış ve bunun sonucu yazlık ve kışlık sebze üretimleri gelişerek artmıştır. Kızılırmak Deltası nda yaklaşık 32 köyde toplam 25000 nüfusun hemen hemen tamamı geçimini tarımdan sağlamaktadır(anon., 2007b). Delta üzerinde tarım; tarla ve bahçe tarımı olmak üzere iki önemli üretim dalında yoğunlaşmaktadır. Tarla Tarımı: Çeltik, suya en yakın olan alanlarda yılda yaklaşık 6.735ha ekim alanı ile en yoğun üretimi yapılan ürünlerden biridir. Taban suyu seviyesi yüksek, kısmen tuzlu ve ağır bünyeli topraklarda çok yoğun şekilde çeltik tarımı yapılmaktadır. Kızılırmak Deltası nda geniş parsel tavaları şeklinde ortalama 100-600da arasında değişen çiftliklerde ekilen çeltik, çeşit, iklim ve bakım koşullarına bağlı olarak 750kg/da verim vermektedir. Çeltikte gübre, ilaç, iş gücü ve su kullanımının yoğunluğu delta üzerindeki çevresel baskıyı artırmaktadır. Buğday ise çeltik, sebze, şeker pancarı tarlalarında münavebe ürünü olarak yoğun bir şekilde ekilmektedir. Son yıllarda kullanılan tohumların kalitesindeki artışa bağlı olarak buğdayda verim ortalama 600kg/da a yükselmiştir. Endüstri bitkilerinde ekim alanlarının genişliğine göre sırasıyla şeker pancarı, ayçiçeği ve yaka arazilerde ise çok azda olsa tütün tarımı yapılmaktadır. 6

Bahçe Tarımı: Bahçe tarımı içerisinde özellikle sulama suyu ve drenaj çalışmaları yapıldıktan sonra yazlık ve kışlık sebze üretimi çok yoğun bir şekilde gelişmiştir. Ovada yetiştirilen yazlık ve kışlık sebzelerin ekim alanları ve üretimleri Tablo 1 ve Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 1. Kızılırmak Deltası nda üretilen yazlık sebze ekiliş alanı ve ürün miktarları. ÜRÜN ADI EKİLİŞ (Ha) ÜRETİM (TON) Ç.Biber 100 2.000 D.Biber 150 3.000 Salçalık Biber 2.300 46.000 Domates 1.500 75.000 Taze Fasulye 500 5.000 Kabak(Bal) 50 1.000 Kabak(Sakız) 30 600 Hıyar 150 6.000 Patlıcan 300 6.000 Karpuz 1.300 45.500 Kavun 900 31.500 Bezelye 200 2.000 Barbunya 8 80 Bamya 15 150 Anon, 2007b TOPLAM 7.503 223.830 Kızılırmak deltası nda 2006 yılında toplam 14.997ha alandan 355.620 ton kışlık ve yazlık sebze üretimi gerçekleşmiş ve karşılığında 117.737.500 YTL gelir elde edilmiştir. 1da sebze yetiştiriciliği yapılan alandaki ortalama yıllık brüt gelir 785YTL dir. 1da karpuz yetiştiriciliği yapılan alanda 5 ton ürün karşılığında 1.000 1.250YTL brüt, 600 850YTL net gelir elde edilmektedir. 1da beyaz lahana ekili alandan 4 5 ton ürün elde edilip karşılığında 800,00-1.000YTL brüt, 500,00-600YTL net gelir elde edilmektedir (Anon, 2007b). Kızılırmak deltası nda kapama bahçe olarak tesis edilen standart kiraz, elma, nar ve çilek bahçeleri henüz verim çağında olup yeni tesis edilmektedir. Kızılırmak deltası nda toplam 60 da lık sera alanı bulunmaktadır. Ortalama büyüklükleri 480m 2 olan seralarda yılda kışlık ve yazlık olmak üzere 2 ürün yetiştirilmektedir. Çoğunlukla hıyar, domates, patlıcan, marul yetiştiriciliği yapılan seralarda yılda 4.000,00-5.000,00 YTL brüt gelir elde edilmektedir (Anon, 2007b). 7

Tablo 2. Kızılırmak Deltası nda üretilen kışlık sebze ekiliş alanı ve ürün miktarları ÜRÜN ADI EKİLİŞ(Ha) ÜRETİM(TON) Kırmızı Pancar 50 1.500 Beyaz Lahana 2.400 60.000 Yaprak Lahana 50 500 Kırmızı Lahana 1.900 47.500 Brüksel Lahanası 5 100 Kereviz 2 40 Ispanak 800 8.000 Pırasa 300 10.500 Turp (Kırmızı) 35 1.050 Turp(Bayır) 65 1.950 Marul(Göbekli) 75 750 Marul(Aysberg) 12 120 Kuru Soğan 50 100 Taze Soğan 30 300 Marul(Kıvırcık) 830 8.300 Kuru Sarımsak 7 140 Maydanoz 30 300 Karnabahar 250 5.000 Tere 5 50 Nane 7 70 Brokoli 10 100 Havuç 25 750 Semizotu 2 20 Roka 5 50 Dereotu 5 50 Enginar 30 600 Anon, 2007b TOPLAM 6.980 147.840 Bölgede devlet desteklerinin tarımsal etkinlikleri yönlendirmede etkili olduğu görülmektedir. Yem bitkilerinin desteklenmesi ile ilgili Bakanlar Kurulu kararından sonra 2004 yılı ilk 6 aylık döneminde Bafra genelinde 116 köy ve 4 belde 29 bin 652 dekar alanda fiğ, 60 dekar alanda yonca ekimi olmak üzere toplam 1203 çiftçinin yem bitkisi ektiği saptanmıştır. Çiftçiler; verimliliği, ürün dayanıklılığı, pazarlanabilirliği ve satılabilirliğini arttırabilmek, ürün bakımını kolaylaştırmak için kendi deneyimleri ve öngörüleri çerçevesinde tarım satış kooperatiflerinin desteği ile yeni ürünler denemektedirler. Kalaycılı köyünün bağ 8

ve bahçelerine dikilen bodur elma veya kiraz, Yörgüç köyünde alternatif ürün olarak yetiştirilen sera karanfilleri, 30 köyde 600 üreticinin ürettiği salçalık ve acı biber, Karpuzlu köyünde 30 dekara ekilen deneme karnıbahar, 19 köyün bulunduğu taban arazide Trabzon kaynaklı Trabzon tütünü, taban arazilerde oriantal tütün ve fındığa alternatif olarak gösterilen kanola gibi ürünler yeni arayışlara örnek olarak gösterilebilir. Kızılırmak deltası nda (Bafra ilçesinde) 5200 sayılı Tarımsal Üretici Birlikleri kapsamında 115 üyeli Tahıl Üreticileri Birliği ve 35 üyeli Et Üreticileri Birliği kurulmuştur. Ayrıca Tütün Üretici Birliği ve Sebze Üretici Birliği kurulabilmesi için gerekli alt yapı oluşturulmaya başlanmıştır. Yine Kızılırmak deltası nda 24 adet Tarımsal Kalkınma Kooperatifi vardır. Mevcut kooperatiflerimizden Altınay Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ve İlyaslı Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Süt Sığırcılığını geliştirme Projesi, Bengü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ise Damızlık Koyun Yetiştiriciliği Projesi ni uygulamaya koymuşlardır. Tarım Bakanlığı nın Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğünün kooperatif ve Birlikler için öngördüğü diğer projelere müracaat edilmiştir. Bu kooperatifler içinde Altınay ve Çevre Köyleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 100 x 2 Baş Süt Sığırcılığını Geliştirme Projesini 2001 yılında uygulamıştır. Yine aynı kooperatifte Kırsal Alanda Sosyal Riski Azaltma Projesi kapsamında 113 x 2 Baş Süt Sığırcılığı Projesi 2006 yılı Ocak ayının ilk haftasında uygulanmış, bu kapsamda hayvan dağıtımları yapılmıştır. Bafra ilçesinde Damızlık Sığır Yetiştiricileri ve Arı Yetiştiricileri Birliklerinin şubeleri bulunmaktadır. Ayrıca Bafra da Pancar Ekiciler Kooperatifi ve Karadenizbirlik Yağlı Tohumları nda şubeleri bulunmaktadır. Kızılırmak deltası nda tarımsal sanayi ile ilgili olarak; 20 adet un fabrikası, 8 adet pirinç fabrikası, 1 adet yağ fabrikası, 3 adet süt işleme tesisi, 1 adet şekerleme ve helva üretim tesisi bulunmaktadır(anon, 2007c). Tarımda Kullanılan Gübre ve İlaç Miktarları: Ülkemizin en verimli deltalarından olan Kızılırmak Deltası nda tarımda verimliliği arttırmak için gübre ve ilaç kullanımlarının son derece bilinçsiz olduğu, yeterince bilgi desteği alamadıkları, kendi bilgileri veya kimyasal gübre-ilaç bayilerinin yönlendirmemeleri ile hareket ettikleri gözlenmektedir. 1965 yılından 1984 yıllarına kadar 19 yıl içerisinde Kızılırmak Deltası nda özellikle ticari gübrede uygulanan sübvansiyon ve çiftçi teşvikleri ile kimyasal gübre kullanımı ihtiyaç duyulandan daha fazla miktarda kullanılarak ova topraklarında fosfor birikimi meydana getirmiştir (Bayraklı, 1987). 9

Kızılırmak Deltası köylerinde en fazla kullanılan kimyasal gübreler şunlardır: Taban gübreleri: DAP Kompoze gübreler(15.15.0 20.20.0) Üst Gübreler: Amonyum Sülfat, Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAN %26), Amonyum Nitrat (%33), Üre (%46). Kızılırmak Deltasında en fazla gübre sebze ve çeltik yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Üst gübreler dekara ortalama 50 100 kg arasında, taban gübreleri ise dekara ortalama 50 75 kg arasında kullanılmaktadır. Gübreler taban gübresinde genelde gübre dağıtıcılarla, üst gübrelemede ise sulama ile birlikte serpme ve karığa verme şeklinde yapılmaktadır. Çok az bir alanda ise damla sulama ile gübreleme de yapılmaktadır. Yıllar itibariyle Kızılırmak Deltası nda ticari gübre kullanımları Tablo 3 de görüldüğü gibidir. Tablo 3. Yıllar itibariyle Kızılırmak Deltası nda ticari gübre kullanımı(ton) 1982 1983 1984 1985 1986 1987 2003* 2004* 2005* 2006* 30.805 33.576 37.269 26.683 29.358 35.620 31.749 27.152 25.061 19.788 Bayraklı, 1987 *Anon, 2007d Son yıllarda ticari gübrede sübvansiyonun kaldırılması, çiftçilerin bilinçlenmeye başlaması, toprak tahlillerinin yapılması, yeşil gübrelemenin artması ve benzer nedenlerle kimyasal gübre kullanımındaki bu anormal artış kısmen de olsa durdurulmuştur. Uygulanan ticari gübrenin ancak belli bir kısmı bitkiler tarafından kullanıldığından geriye kalan kısmı akarsulara, içme sularına ve çevreye yayılarak insan, bitki ve hayvan sağlığını tehdit etmektedir. Ticari gübrelerin yoğun olarak kullanıldığı Kızılırmak Deltası nda her yıl önemli miktarda azot göllere birikerek sudaki oksijeni tüketmekte ve sulardaki birincil üretime arttırarak otröfikasyona neden olmaktadır. Su ekosisteminde yaşayan balıklara ve diğer su hayvanlarına nitratın toksite etki sınırı 3 13 g/lt, nitritin ise 20 30 mg/lt dir. Daha yüksek değerler canlılarda olumsuz etkilere neden olarak balık ölümlerine yol açmaktadır. Kızılırmak Deltasında en fazla kullanılan ilaçlar şu şekilde guruplandırılabilir: Fungusitler: Etkili Madde Bakır Sülfat Tebuconazole 10

Bakır oksiklorid Cymoxonil + Mancozeb Captan İprodione Maneb Mancozeb Metirom Complex Propineb Fosetyl-Al Metalaxy + Mancozeb Ziram Benomyl Hymexazol Thirom Kükürt Carbendazim İnsektisitler: Carboryl Azinphos methyl Chlorpyrifos Ethyl Cypermethrin Diazinon Carbosulfan Deltamethrin Deltamethrin Endosulfan İmidacloprid Lambdal Methrocarb Malathron Methomly Parathron Methyl Alphacypermethrin Dichloruos Metaldehyde Diazinon Acephate Primicarb Dimethoate Thiodricarb Herbisitler: Fenoxaprop / Ethyl Clodinafob Propagyl Flora sulam İmaza methabenz / methyl Forom sulforon Atrazine Simazine Bensulforon Proponil Diclofop 2, 4, 0 Amin MCPA Chlorsulforon methyl Cinuron Pyridate + Atrazine Nicosulforon Molinate Thiobencard 11

Molinate + proponil Thiobencard + proponil Buyl 2 4 propinate (Anon., 2007b) Paraguat Bentazon Kızılırmak Deltası nda kullanılan kimyasal ilaç miktarına yönelik herhangi bir kayıt oluşturmak günümüzde imkânsızdır. Ancak deltanın en yoğun olduğu Bafra ilçesindeki kimyasal ilaç kullanımı 2004 yılı itibari ile Tablo 4 de verildiği gibidir. Tablo 4. Bafra ilçesinde kullanılan kimyasal ilaç miktarları Yıllar 2004 2005 2006 Kimyasal ilaç kullanımı (kg) 19.471,30 16.044,90 14.431,81 Anon, 2007d Tablo 4 den de görüldüğü gibi son yıllarda bitki koruma ilaç kullanımındaki eğitim bilinçlendirme çalışmaları ve barkot sistemine geçiş kimyasal ilaç kullanımını kısmende olsa azaltmıştır. Kızılırmak Deltasında zirai mücadele ilaçları küçük alanlarda sırt pülverizatörleri ile, büyük alanlarda traktöre bağlanabilir pülverizatörlerle yapılmaktadır. Yabancı ot ilaçları (herbisitler) bir üretim sezonunda ortalama 1-2 kez, fungusitler 3-5 kez, insektisitler 2-3 kez kullanılmaktadır. Zararlılar ile mücadele ve bitki koruma amacıyla kullanılan her türlü ilaç ve preparatlar hem kullanıldıkları ürün üzerinde hem de toprak ve su kaynakları üzerindeki etkileri çok önemlidir. Pestisitlerin bilinçsiz ve kontrolsüz kullanımı sonucu zararlı organizmalarda dayanıklılık oluşturabilme riskleri yanında kalıntılar yoluyla insan ve çevre sağlığını da olumsuz yönde etkilemektedir. Söz konusu riskler nedeniyle pestisitler daha bilinçli ve kontrollü kullanılmalıdır. Kızılırmak Deltası nda yoğun kimyasal tarım uygulamaları beraberinde çok yoğun pestisit kullanımını gerektirmektedir. Bu yoğun kullanım kendini en fazla sulak alana en yakın noktadaki sebze üretiminde fungusit ve insektisitler, çeltik üretiminde ise herbisitler olarak karşımıza çıkmaktadır. Kızılırmak Deltası drenaj kanalları ile boşaltılan tarımdan dönen kirli suları göllerdeki su kalitesini önemli ölçüde bozarak tehdit etmektedir. Ayrıca sucul yaşamdaki bu kimyasal birikim besin zinciri ile insanlara kadar ulaşarak yöre halkına da zarar verebilmektedir. 12

Pestisitler toprağın fiziksel ve kimyasal yapısını düzenleyen verimlilik için önemli bazı mikroorganizmaların kısmen yada tamamen yok olmasına veya etkilerini kaybetmelerine neden olmaktadır. Ayrıca kalıntılar, toprak verimliliğinde önemli rolü olan toprak faunası, asalak (parazit) ve avcı böceklerin zarar görmesine neden olmaktadır. Ayrıca bazı herbisitler ve insektisitler toprağı zamanla kullanılmaz hale getirebilmektedir. Anız ve saz yakılmaları hatalı sulama gibi bazı tarımsal pratiklerde topraklar üzerinde geriye dönüşü güç tahribatlar yapmaktadır. 1.1.2 Hayvancılık ve Mera Hayvancılık genel olarak yöre halkının geçiminde önemli bir yer tutmaktadır. Proje çalışma alanında hayvancılık genellikle sulak alan çevresindeki köylerde yapılmaktadır. Deltada 1995 yılında 16.679 adet sığır ve 20.426 adet koyun bulunurken, 2007 yılında sığır sayısı 16.551 adet, koyun sayısı ise 16.420 adettir. Ayrıca bölgede 500 yaban atı ile yaklaşık 2 deve bulunmaktadır (Anon, 2007b) Kızılırmak Deltasında hayvanların seceresi ve verimlilik kayıtları yok denecek kadar zayıftır. Deltada iyi hayvancılık işletmeleri olduğu gibi çok kötü ve küçük hayvancılık işletmeleri de vardır. Genelde hayvancılıkta aile içi işletmeler kendi ihtiyaçlarını karşılamak için ekonomik olmayan şekilde 2-3 inekle hayvancılık yapmaktadır. Bazen 10 inek, 10 manda gibi yine çok ekonomik olmayan sayı ve yöntemler ile orta büyüklükteki işletmeler de mevcuttur. Ancak, Kızılırmak deltasında ideal hayvancılık işletmeleri de mevcuttur(ahmet Aydın, Hasan Tokur, Celal Eriş, Sait Karagöl hayvancılık işletmeleri gibi). Sığırların büyük bir çoğunluğu Jersey melezi, yerli kara, siyah alaca ve karışık ırklardan oluşmaktadır. Jersey genotipine bütün işletmelerde belli oranlarda yer verilmektedir. Tüm işletmelerde beslemenin esası meraya ve kurutulmuş çayır otuna dayanmaktadır. Bafra Balık göllerine yakın köylerde sığırlar, göller bölgesi meralarından da yararlanmaktadır. Sulak alanlardan yararlanma genellikle günübirlik olmakla beraber, bazı işletmeler hayvanlarını 4 5 ay bu alanlarda bırakabilmektedirler. Sığır beslemede tarla ve bahçe bitkileri anız ve keslerinden de yararlanılmaktadır. Tarla tarımı içerisinde yem bitkileri yetiştiriciliği oldukça azdır. Kızılırmak Deltasındaki köylerde toplam 24046 da fiğ ve 8302 da silajlık mısır üretimi yapılmaktadır(anon., 2007b). Sığırlardan genellikle süt, yağ, peynir ve et gibi ürünler elde edilirken, küçükbaş hayvanlardan daha çok et, peynir ve yün elde edilmektedir. 13

Deltadaki koyunların tamamına yakını karayaka ırkıdır. Koyun yetiştiriciliği yapılan köylerde tamamen meraya dayalı yetiştiricilik uygulanmaktadır. Bazı yetiştiriciler sürülerini yazın da köyde bırakmakta ve köyün merasından ve Balık gölleri yöresindeki sulak alanlardan yararlanmaktadır. Diğer yetiştiricilerin bir kısmı Mart-Nisan aylarında Giresun un Karagöl yaylasına, bir kısmı ise Tokat ın Erbaa ilçesinin yaylalarına götürmektedirler. Kışın ise işletmeden işletmeye değişmek üzere mısır, arpa kırması, fiğ otu, mısır sapı, saman ve kurutulmuş çayır otu gibi yemlerden birkaçı kullanılmaktadır. Elde edilen koyun sütü genel olarak peynir yapımında kullanılmaktadır. Ülkemizde en büyük manda popülâsyonunun bulunduğu yer olan Kızılırmak Deltası ndaki durum Tablo 5 de görülmektedir. Tablo 5. Deltada manda sayısının 1990 2006 yılları arasındaki değişimi Yıllar 1990 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Manda Sayısı 10.272 5.750 4.950 4.700 4.550 4.100 3.750 3.550 2.800 Anon, 2007b Tablo 5 de de görüldüğü gibi deltada 1999 yılında 10.272 adet olan manda sayısı, 2007 yılında ise 2.800 âdete düşmüştür (Anon, 2007b). Kızılırmak Deltası içerisinde sulak alan çevresinde yürütülen konvansiyonel tarım faaliyetlerinde bilinçsizce kullanılan kimyasal ilaç ve gübre miktarı direkt olarak sulak alanlara bırakılmaktadır ve yılın büyük bir bölümünü bu sulak alanlarda geçiren mandalar, balıklar ve kuşlar bu kalıntılardan olumsuz yönde etkilenerek yörenin ekolojik yapısının da hızla bozulmasına neden olmaktadır. Kızılırmak Deltası nda manda sayısının 1990 2006 yılları arasındaki değişimi Grafik 1 de verilmiştir. Grafik 1. Deltada manda sayısının 1990 2006 yılları arasındaki grafiksel değişimi 10000 9000 8000 7000 Manda Sayıları 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 14

Grafik 1. incelendiğinde yıllar itibarıyla manda sayısının sürekli azaldığı görülmektedir. Her ne kadar azalış oranı son yıllarda bir durgunluk gösterse de manda sayısı önemli bir oranda azalmıştır. Resim 1,2. Mera alanlarında manda otlaması Manda değişik çevre koşullarında tatminkâr verim veren kanaatkâr bir hayvandır. Genellikle kalitesiz kaba ve hacimli yemleri çok iyi değerlendirir. Orta kaliteli meralarda bütün yaz boyunca saz, juncus, diken, çalı ve kaba yemler ile beslenerek yılın 6 ayını dışarıda geçirmektedirler. Sürü duygusuyla hareket eden manda Nisan ayı içerisinde ahırdan balakları ile birlikte meraya çıkarılır. Küçük işletmelerdeki mandalar genelde her akşam eve gelir. Ancak büyük manda işletmelerinin hayvanları (30-100 adet) göllere yakın meralarda çoban eşliğinde geceli gündüzlü kalmaları için ilk 15 gün çadır kurularak dış ortama alıştırılırlar. Aksi takdirde sürü akşamları eve geri döner. Manda 15 günlük bu alışma sürecinden sonra sulak alanda geceli gündüzlü kalmaya alışmıştır. Artık yaz boyunca atlı çobanların mandayı haftada bir kontrol etmesi yeterlidir. Dış ortama alışan mandalar Nisan Mayıs aylarında göllerdeki su soğuk olduğu için suya girmezler. Haziran ayından sonra gündüz saatlerini (saat 10:00 17:00 arası) çoğunlukla suda geçiren mandalar akşamları ise yine sürü duygusuyla mera veya çalılıklarda geçirirler. Yılın 6 ayını dışarıda geçiren mandaların gebelik ve doğumlarında belirli bir zaman dilimi yoktur. Yılın her ayında gebe kalabilir, ahırda veya dışarıda doğum yapabilirler. Merada doğum yapan mandaların yavruları ile aralarında çok sıkı duygusal bir bağ devam etmektedir. Bir yıl boyunca yavrusunu yanından ayırmadan besler ve dış ortamdaki her türlü tehlikelerden korur. Mandaların en tehlikeli ve saldırgan olduğu dönem yavrusunun yanında olduğu dönemdir. Yaz dönemi boyunca dış ortamda geceleyen manda sürüleri sağılmaz. Sütleri ile sadece yavrularını beslerler. Geç sonbaharda (Ekim Kasım) manda sürüleri 15

ahırlara alınarak artık kış boyunca hiç dışarı çıkarılmadan burada beslenirler. Ve sabah akşam olmak üzere günde iki kez veya sadece 1 kez (sabah veya akşam) sağılırlar. Harita 1. Kızılırmak Deltasında mandaların Yayılma Alanları Kızılırmak Deltası içerisindeki sulak alan çevresinde bulunan manda populasyondan gerektiği gibi faydalanılamamaktadır. Manda sütü mükemmel bir besin kaynağıdır. Yağ, protein, laktoz, vitamin, mineral madde ve kuru madde oranları inek sütünden çok fazladır. Manda yoğurdu, Mozerella Peyniri, Manda Kaymağı, Kaymaklı Lokum, Kaymaklı Şeker ve Balkaymak Dondurma gibi birçok ürün manda sütünden yapılmaktadır. Oysaki manda sadece süt ve et ürünleri için değil sulak alan ekosistemi için çok önemlidir. Ayrıca manda Kızılırmak Deltası nda mera vejetasyonu, göl sedimantasyonu, kuşlar ve bütün sulak alan ekosisteminin en önemli parçalarındandır. Kızılırmak Deltası nda mandalar ile yörede yaşayan insanlar arasında çok önemli kültürel bağlar mevcuttur. Sürü duygusuyla yaşayan mandalar Kızılırmak Deltası nda da çoğunlukla işletmelerde sürü olarak yetiştirilmektedir. Kızılırmak Deltası nda sığır, koyun ve manda sayıları köylere göre Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6 incelendiğinde 1995 2007 yılları arasında koyun sayısında önemli bir azalmanın olduğu görülmektedir. Ovadaki köylerde sulama imkanının artması, mera olarak kullanılan bazı arazilerin sürülerek tarla arazisi haline getirilmesine yol açmıştır. Tarımdaki bu entansifleşme artışı koyunun hayvansal üretimdeki etkinliğini azaltmıştır. Bu durumda tarla tarımında münavebede yem bitkilerine yer verilmesi oldukça önemlidir. 16

Tablo 6. Kızılırmak Deltası nda Köyler Bazında Hayvan Sayılarındaki Değişim Köyün Adı Sığır Sayısı 1995 2007 Koyun Sayısı Sığır Sayısı Koyun Sayısı Balıklar Köyü 397 154 688 130 Bakırpınar 309 530 406 350 Doğanca 2515 2320 2600 1500 Koşuköy 974 1560 951 1000 Kahramandere 566 350 610 200 Osmanbeyli 628 270 670 470 Sankaya 567 440 650 1350 Sanköy 1708 1600 1300 1000 Şeyhören 520 780 490 800 Taşköprü 650 510 700 570 Uçpınar 1324 630 1031 800 Yakıntaş 448 730 495 200 Yeşilyazı 1684 2630 1100 2700 Emenli 984 1830 1190 400 Harız 512 2835 650 1250 Şirinköy 693 130 720 100 Altunay 936 1927 1000 1000 Altınova 1264 1200 1300 2600 TOPLAM 16679 20426 16551 16420 Anon., 2007b. Kızılırmak Deltası nda Altınay Ve Çevre Köyleri Hayvancılık Kooperatifi, Emenli Hayvancılık Kooperatifi, Yörükler Karsüt, Zerenler, Çiftlik Süt, Aypi Süt, Candır Süt gibi küçük çaplı mandıra işletmeleri de mevcuttur. Kızılırmak Deltasının Mera ve Hayvan Varlığı Açısından Değerlendirilmesi Kızılırmak Deltası nda çayır meraların hemen hepsi taban mera niteliğindedir. Bu alanların en önemli özelliği büyük bir kısmının yılın yaklaşık 4-5 ayı boyunca su altında kalmasıdır. Meraların büyük bir kısmı sucul ve suya dayanıklı bitki örtülerine sahiptir. Kumul bitki örtüsüne sahip meralar ise kıyıda dar bir kum bandı üzerinde yer alır. Kızılırmak Deltası nda meralar, zamansız ve yoğun otlatma baskısına rağmen, biyolojik çeşitliliğin fazla olduğu alanlardır. Her familyadan birçok bitki cins ve türünü bir arada görmek mümkündür. Kızılırmak Deltası nda yaklaşık 2549,22ha mera alanı bulunmaktadır. Kızılırmak Deltasında meraların planları tamamı ile yapılmış olup özellikle ekonomik değere sahip olan 17

meralarda (Emenli, Fener, Doğanca, Sarıköy, Koşuköy, Harız, Şirinköy, Sarıkaya, Türbe, Köseli, Koruluk, Osmanbeyli, Şeyhören, Karaburç, Kuşcular, Adaköy, ve Kalaycılı) mera yönetim birlikleri kurularak uygulamaya geçilmiştir. İl otlatma planı doğrultusunda otlatılan bu meralarda meranın verimliliği hızlı bir şekilde artmakta ve üzerindeki baskı azalmaktadır. Kızılırmak Deltasındaki köylerin mera alanları Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7 incelendiğinde, mera alanı fazla olan köylerin gerek toplam hayvan sayıları gerekse koyun sayılarının diğer köylerden fazla olduğu görülmektedir. Tablo 7. Kızılırmak Deltasındaki Mera Alanları Toplam mera alanı Toplam mera alanı Köyler (ha) Köyler (ha) Karaburç 16,070 Osmanbeyli 36,080 Kolaycılı 11,620 Taşköprü 0,770 Kaygusuz 44,110 Şirinköy 70,200 Emenli 114,540 Şeyhulaş 0,840 Kuşcular 27,730 Altınay 162,120 Harız 143,490 Yakıntaş 43,320 Koşu Köyü 211,180 Yağmurca 21,450 Adaköy 31,970 Fenerköy 246,558 Doğanca 302,093 Dereköy 193,000 Türbe 21,820 Engiz köyü 598,000 Üçpınar 13,400 Yörükler 196,000 Şeyhören 21,110 Sarıkaya 21,750 Toplam 2.549,221 Anon., 2007d Ülkemizde olduğu gibi Kızılırmak Deltası nda da yıllardan beri sürdürülen aşırı otlatma ve bilinçsiz kullanım mera vejetasyonlarında bulunan bazı türlerin yok olmasına ve biyolojik çeşitliliğin süratle azalmasına neden olmaktadır. Bu nedenle bu mera alanlardan yararlanma kapasitelerinin çok altında olmaktadır. Deltada yer alan meralarda otlatma amacıyla dışarıdan hayvan getirilmemektedir. Ayrıca bu meralar kiraya verilmemektedir. Çünkü Deltada mevcut hayvanların ihtiyacını bile karşılayamamaktadırlar. 18

Resim 3,4. Kızılırmak Deltası nda meralar. Deltadaki meralarda yürütülen vejetasyon gözlem ve inceleme çalışmalarında belirlenen bazı türler aşağıda verilmiştir. Buğdaygil familyası: Poa pratensis L (Çayır Salkım Otu)., Alopecurus myosuroides Hudson. (Tarla Tilki Kuyruğu), Cynodon dactylon L. (Köpek Dişi), Lolium perene L (Çok Yıllık Çim)., Poa annua L(Tek Yıllık Salkım Otu)., Agrostis castellana Boiss (Tavus Otu), Paspalum paspalodes Scribn. (Su ayrığı). Baklagil Familyası: Trifolium resupinatum L (Anadolu Üçgülü)., Trifolium hybridum L. (Melez Üçgül), Medicago hispida L (Kaba Yonca), Trifolium meneghinianum Clem. (Gelemen Üçgülü), Trifolium repens L (Ak Üçgül)., Lotus corniculatus L. (Gazal Boynuzu), Trifolium subterraneum L. (Yer altı Üçgülü). Diğer Familyalara Ait Bitkiler :Bellis perennis L (Çayır Güzeli)., Eryngium sp (Çakır Dikeni).,Ranunculus muricatus L(Düğün Çiceği), Plantago lanceolata L (Dar Yapraklı Sinir Otu), Carex divulsa Stokes. (Gövdesi Üç Köşeliler), Centaurea carduiformis DC. (Peygamber Çiçeği), Rumex acetosella L. (Labada, Kuzukulağı), Cyperus rotondus L. (Topalak). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Samsun İl Müdürlüğü tarafından Kızılırmak Deltası nda yapılan mera ıslah çalışmaları Harita 2 de verilmiştir. 19

Harita 2. Kızılırmak Deltası ndaki meralarda yapılan ıslah çalışmaları Anon., 2007d Harita 1 de görülen yeşil alanlar Kızılırmak Deltası nda Emenli Köyü (54ha) Koşu Köyü (211,18ha) ve Fener-Sahilkent ve Koruluk 246,55ha) köylerinde yapılan mera ıslah ve amenajman çalışmalarıdır (Anon 2007d). Mera ıslah ve amenajman çalışmalarının başlıca amaçları şunlardır: Islah sonrasında meranın otlatma kapasitesinin ve ot kalitesinin arttırılması, Meranın otlatma planına uygun olarak kullanımının sağlanması, Otlatma yönetimini sağlayacak tesislerin yapılması şeklinde sıralanabilir. Mera alanlarında yapılan/yapılacak uygulamalar ise çalı ve yabancı ot temizliği, gübre atılması, sıvat(suluk) yapımı, gölgelik yapımı ve eğitim çalışmaları şeklindedir. Her yıl olmak üzere meraya 24 kg/da olacak şekilde amonyum sülfat gübresi verilmektedir (Resim 5). Gölgelikler de yapılmıştır. Suluk yapımları ise devam etmektedir. Resim 5. Bafra İlçesi Emenli Köyü Merasında Gübreleme 20