ISSN 2147-4885 (Online) Elan Shapiro ile EMDR hakkında söyleşi Uzman Psikolog Zeynep Zat Söyleşi Zeynep Zat, Grup ile EMDR Terapisi eğitimi için Türkiye ye gelen Elan Shapiro ile yaptığı söyleşiyi paylaşıyor. Devamı 4. sayfada... Makale Özeti Editörden Doç. Dr. Önder Kavakcı Değerli okuyucularımız, EMDR-E bülteninin yeni sayısından merhaba, Kasım ayındaki sempozyumumuzun hemen ardından 19-20 Nisan da yeni bir sempozyumun hazırlıkları içindeyiz, hem sempozyum hem de Genel Kurulumuz bir arada olacak. Devamını 2. sayfada bulabilirsiniz. Kanser İçin Bir Risk Olarak Çocukluk Çağı Olumsuzlukları: 1958 British Doğum Kohort Çalışması Doç. Dr. Önder Kavakcı Kelly-Irvin ve arkadaşlarının çalışması olumsuz çocukluk çağı deneyimlerinin artmış kanser riski ile ilişkili olup olmadığını değerlendirmek amacı ile tasarlanmıştır. Devamı 8. sayfada... EMDR-TR Derneği Yayın Organı Yayın Kurulu Başkanı: Hejan Epözdemir Yayın Kurulu (Alfabetik Sırayla) : Berk Murat Ergun, Emre Konuk, İnci Canoğulları, Muhammet Özkan, Önder Kavakcı, Zeynep Zat, Editör: Önder Kavakcı Akademik Danışma Kurulu (Alfabetik Sırayla): Dr. Derek Farell, Dr. Udi Ören, Prof Dr. Emine Gül Kapçı, Uzm. Emre Konuk, Doç. Dr. Feryal Çam Çelikel, Uzm. Psk. Hejan Epözdemir, Dr. Jim Knipe, Dr. Marilyn Luber, Prof Dr. Nahit Özmenler, Uzm. Psk. Olcay Güner, Doç. Dr. Ömer Böke, Doç Dr. Önder Kavakcı, Dr.Richard Mitchell, Prof. Dr. Ümran Korkmazlar, Prof. Dr. Vedat Şar Gülbahar mah. Yenidere sk. No:21/A Şişli İstanbul Tel: 0212 219 85 56 emdrebulten@gmail.com EMDR Alt Komiteleri Araştırma / Başkan: Hejan Epözdemir İletişim: epozdemir@yahoo.com Çeviri, Üye İşleri ve WEB / Başkan: Asena Yurtsever, İletişim: asenayurt@hotmail.com Çocuk ve Ergen / Başkan: Ümran Korkmazlar İletişim: ukorkmazlar@gmail.com Uluslar Arası İlişkiler, Akreditasyon, Eğitim ve Etik Başkan: Önder Kavakcı, Emre Konuk İletişim:okavakci@yahoo.com konuk@dbe.com.tr EMDR HAP ve Krize Müdahale / Başkan: Emre Konuk İletişim: konuk@dbe.com.tr Genel Koordinatör: Şenel Karaman İletişim: senelkaraman@gmail.com Klinik Uygulama ve Protokol Geliştirme Başkan: Serin Öget İletişim: smeskill@superonline.com EMDR Birleştirici Grup Tedavi Protokolü Uzm Psk. İnci Canoğulları Kritik Bir Olayın Ardından Uygulanan Erken Müdahale Yöntemi Olarak EMDR Grup Tedavisi Devamı 6. sayfada... Araştırma Özeti Çocukluk Fiziksel İstismarı ile Psikiyatrik Bozukluklar İlişkisi Doç. Dr. Önder Kavakcı Sugaya ve arkadaşları Journal of Traumatic Stress te yayınlanan araştırmalarında, Çocukluk Fiziksel İstismarı (ÇFİ) ile ruhsal bozukluklar arasında belirgin bir ilişki bulduklarını bildirmişlerdir. Devamı 8. sayfada.. Bu Sayıda Editörden...2 EMDR HAP Kilis Projesi...3 Söyleşi...6 Makale Özeti...8 Araştırma Özeti...10 Araştırma Özeti...10 Duyuru...10 Bültene Yazı Gönderme Kuralları...11 Psikoloji ve Psikyatri Dünyasından Haberler...12 Sayfa 1
Editörden Doç. Dr. Önder Kavakcı Kasım ayındaki sempozyumumuzun hemen ardından 19-20 Nisan da yeni bir sempozyumun hazırlıkları içindeyiz. Doç Dr. Önder Kavakcı Değerli okuyucularımız, EMDR-E bülteninin yeni sayısından merhaba, Kasım ayındaki sempozyumumuzun hemen ardından 19-20 Nisan da yeni bir sempozyumun hazırlıkları içindeyiz, hem sempozyum hem de Genel Kurulumuz bir arada olacak. Emre Hocamızın deyimi ile bir taşla iki kuş! Programın ayrıntılarını bültenimizde bulabilirsiniz. Yanıbaşımızdaki savaştan kaçarak ülkemize sığınan Suriyeli mülteciler ile Asena Yurtsever, Feryal Tükel, Tuba Akyüz, Zeynep Zat, İnci Canoğulları ve Emre Konuk'un Kilis Göçmen Kampında yaptığı EMDR HAP çalışmalarını İnci Canoğulları özetledi. Kilis Mülteci Kampı Zeynep Zat ın Elan Shapiro ile sempozyum nedeni ile İstanbul a geldiğinde yaptığı söyleşiyi bu sayımıza hazırladık. Yine İnci Canoğulları, Jarero ve Artigas ın European Review of Applied Psychology dergisinde yayınlanan EMDR Birleştirici Grup Tedavi Protokolü: Kritik Bir Olayın Ardından Uygulanan Erken Müdahale Yöntemi Olarak EMDR Grup Tedavisi başlıklı makalesini çevirdi. Olumsuz çocukluk deneyimlerinin sonuçlarını değerlendirien yakınlarda yayınlanmış iki makalenin özetleri de yine bu sayımızda bulunuyor. Savaşsız çatışmasız, içinizin ve çevrenizin barış içinde olduğu güzel günler diliyor, 19-20 Nisan tarihlerinde 3. EMDR sempozyumumuzda sizlerle buluşmayı istiyoruz. Saygılarımızla... Doç. Dr. Önder Kavakcı, Pskiyatrist Sayfa 2
Uzm. Psk. İnci Canoğulları EMDR HAP Kilis Projesi Suriye deki iç savaştan kaçan ve Türkiye de kamplara sığınan yaklaşık 300.000 mülteci bulunmaktadır. 300.000 kadar mültecinin çoğunluğu da Suriye sınırına yakın şehirlerde yaşamaktadır. Bu kişiler çok ciddi savaş travmalarına maruz kalmışlardır. Savaş sonrası görülen TSSB semptomlarının yanı sıra, bu kişilerin aile ve sosyal ilişkilerinde, okul/iş başarılarında ve diğer alanlarda da olumsuzlukların yaşanması beklenen bir sonuçtur. Yrd. Doç. Dr. Zeynep Ceren Acartürk ve ekibinin, Suriyeli mültecilerle yapmış oldukları çalışmada (n=810) TSSB semptomlarının görülme yaygınlığı 60% olarak bulunmuştur. Dolayısıyla, kamplarda travma ile çalışabilecek yetkin uzmanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu problemin çözümü için ilk adım olarak kamplarda görevlendirilecek Kilis, Gaziantep ve diğer şehirlerde çalışan beş uzmana EMDR 1. Düzey eğitimi, EMDR R-TEP yakın tarihli travma protokolü ve süpervizyon verilmiştir. Seanslar tercüman aracılığı ile yürütülmüş ve danışanlar her gün görülmüştür. Alınan sonuçlar oldukça dikkat çekicidir. Ortalama 4.1 seansta bu kişilerin TSSB tanısı almadan hayatlarına devam edebilmeleri sağlanmıştır. Felaketlere müdahalede etkin grup çalışmalarının verimi artıracağını düşünerek Elan Shapiro'nun geliştirdiği EMDR G-TEP protokolünü uygulamaya karar verdik. Elan bir önceki sempozyuma gelerek G-TEP eğitimini verdi (bir taş iki kuş). Asena Yurtsever, Feryal Tükel, Tuba Akyüz, Zeynep Zat, İnci Canoğulları ve tabii ki başlarında olmazsa olmaz hocaları Emre Konuk'la Kilis Göçmen Kampında kampa girdiler. Ortalama 6-7 kişilik beş grupla çalışıldı. Kontrol grubu ayrıca değerlendirildi. Erkek ve kadınlar ayrı gruplarda yer aldılar. G-TEP öncesi ve sonrası ölçek uygulama çalışmaları Alan Koordinatörü Mustafa Çetinkaya ve ekibi tarafından yürütüldü. İlk G-TEP uygulamaları sırasında çok değişik deneyimler edinme fırsatımız oldu. Savaş sonrası travmanın etkilerini orada savaşı bizzat yaşayan insanların ağzından duymak ve gözlemlemek bu çalışmaların ne kadar önemli olduğunu daha iyi anlamamızı sağladı. Uygulama sırasında bulunduğumuz odanın kapısı sert bir şekilde kapatıldığı için çıkan sesi bomba sesine benzeten insanların gözlerinde o anı tekrar yaşamanın getirdiği korkuyu görmek, güvenli yer bulmakta ne kadar zorlandıklarını fark etmek, uygulama sonunda dile getirdikleri teşekkür ifadeleri böyle bir tedaviye ne kadar ihtiyaçları olduğunu bir kez daha anlamamızı sağladı. Bu çalışmayı kampın anaokulunda yürütüyor olmamız oradaki çocuklarla da vakit geçirme imkanı bulmamızı sağladı. Onlarla fotoğraf çektirip biraz da olsa neşelenmelerini sağlayabildik. Ancak kamptaki çocukların da psikolojik destek almaya çok fazla ihtiyaçları olduğu apaçık ortada. Belki onlar şu anda anne babaları gibi dile getiremiyorlar fakat çok fazla acıya şahit oldukları gözlerinden okunuyor. Sanıyoruz ilk fırsatta çocuklar ve ergenlerle bir çalışma daha yapacağız. Mayıs ayında kampa bir ziyaret daha yapılıp izleme seansları yürütülecektir. Bu çalışmanın sonuçlarının Haziran ayında Edinburgh taki kongrede sunulması planlanmaktadır. Bu arada Kilis dönüşü Suriye'li Psikolog ve Psikiyatristlerin katıldığı kongreye katılmak üzere gittiğimiz Gaziantep de ekipçe zehirlenip 15 gün kendimize gelemedik. Hatta ekibe serum takıldığı ve hastanelik olduğumuz için neredeyse dönüş uçağımızı kaçırıyorduk. Yöresel yemeklerin ağırlığı mı yoksa savaş sonrası yaşanan travmaların ağırlığı mı bizi bu hale getirdi bilemiyoruz ama en önemli gerçek şu ki, bu insanlar bu travmaları bire bir yaşıyorlar. Biz dört gün sonunda bu hale gelirken onların üzerinde bıraktığı etkilerin neler olabi- leceğini düşünmek bu çalışmaların önemini çok daha fazla ortaya koymaktadır. Sayfa 3
Uzm. Kln. Psk. Zeynep Zat Söyleşi Kasımın dokuzu Cumartesi sabahı.. Saat 08.25.. Taksim Meydanı nda Elan Shapiro ile buluştuk. Grup ile EMDR Terapisi eğitimi vermesi için Şehir Üniversitesi ne doğru yola çıktık. Yol boyunca yaptığımız sohbeti aşağıda sizlerle paylaşıyorum. Zeynep Zat: 1999 Depremi nden sonra EMDR öğretmek için Türkiye ye ilk gelen uzmanlar arasındasınız. Bize biraz o dönemi anlatabilir misiniz? Elan Shapiro: Marmara Depremi nin ardından Emre çok büyük bir çalışma yürüttü. EMDR HAP ile iletişime geçti. Böylece İngiltere, Almanya ve İsveç ten 16 EMDR eğitmeni ve danışmanından oluşan bir takım olarak İstanbul a geldik. Bildiğin gibi biz depremden iki üç ay sonra geldik ve depresif, kaygılı ve travmatize olmuş insanlar göreceğimizi sanıyorduk. Ancak Emre ve ekibi oldukça misafirperver, çok pozitif ve enerjikti. Buradaki ruh sağlığı uzmanlarına EMDR eğitimi ve süpervizyonu verdik ve bu sayede EMDR birden Türkiye de var olmaya başladı. Bu Emre nin başarısıdır; çünkü ne yapılması gerektiyse Emre hepsini yaptı. Emre, muhteşem düzenlemeler yaparak 16 uzmanın ağırlanmasını organize etti; EMDR eğitmenlerinin, danışmanlarının, öğrencilerin, danışanların, konaklama ve yemek hizmetlerinin ve lojistiğin organizasyonunu yaptı ve tüm bu insanların işbirliği yapmalarını sağladı. ZZ.: 14 yıl sonra bugün yeniden İstanbul dasınız. Bugün Türkiye de EMDR Terapisi nin geldiği noktayı nasıl değerlen- diriyorsunuz? EMDR Terapisi nin çok geliştiği, güçlendiği ve çok sayıda kişinin de ilgisini çektiği açıkça ortada. Bir üniversite sempozyum için bizi ağırladı. Eğitimime katılan insanlara baktım. Psikoloji bölüm başkanları ve başka önemli işlerin başında olan kişilerdi ki bu da bu işin bir akım haline geldiğini gösteren bir işarettir. Amerika da konferansa gidiyorsunuz, gördüğünüz pek çok insan gri saçlı. Oysa burada pek çok genç insanın da olduğunu gördüm ki bu çok güzel bir işaret. Ayrıca araştırmalar da yapılıyor. Bu bilimsel çalışmalar Türkiye de EMDR a verilen önemi gösteriyor. Ayrıca Emre başka ülkelerdeki pek çok insana, İnsani Yardım Programı (HAP) kapsamında çok yardımcı oluyor. Emre, Türkiye ye EMDR yi ilk getirdiği andan ititbaren bugüne gelmesi için çok emek harcadı ve uluslararası platformda EMDR dünyasında çok saygı duyulan biri. ZZ.: Burada eğitimini verdiğiniz Yakın Tarihli Travmatik Epizod Protokolü (R-TEP) ve Grup ile Yakın Tarihli Travmatik Epizod Protokolü (G-TEP) sizin geliştirdiğiniz terapötik müdahaleleri içeren protokoller. Bunlar hakkında ne söylemek istersiniz? Daha önce R-TEP araştırmalarda kullanıldı ve etkinliği kanıtlandı. G-TEP e gelince, Emre ile geçen haziran ayında Cenevre de kongredeyken ona benim geliştirmekte olduğum grup protokolünden bahsettim. Bu protokol benim 2 yıl üzerinde düşünüp oynadığım bir çalışmaydı; ancak henüz tamamlanmamıştı. O konuşmadan sonra çalışmaya tekrar geri döndüm. Son birkaç aydır protokolü basitleştirmek ve geliştirmek için çalışıp tamamladım. Şimdi gruplar ile EMDR uygulanabilir. EMDR Terapisi nin grup bağlamında da uygulanabilir olması EMDR Terapisi nin güçlü yanlarını gösteriyor. ZZ.: Dün R-TEP eğitimi verdiniz. Nasıl geçti? Dün çok güzeldi. Her şey çok güzel organize edilmişti. Her şey çok profesyoneldi. Herkes çok yardımseverdi. Daha iyisi olamazdı. Katılan insanlar çok güzel sorular sordular; gerçekten anlamışlar ve özümsemiş olduklarını hissettim. ZZ: Güzel sözler için tüm ekip adına çok teşekkür ederim. Türkiye deki EMDR terapistlerine önerileriniz var mı? Sayfa 4
EMDR bir teknik olarak başladı, sonra bir metoda dönüştü. Şimdi, travma odaklı çok geniş kapsamlı bir psikoterapi haline geldi. Bugüne kadar yürütülen bütün araştırmalar ve sonuçları hep Travma Sonrası Stres Bozukluğu ile ilgiliydi. Ama EMDR Terapisi nin şimdilerde pek çok psikopatolojinin tedavisine yardımcı olduğu görülüyor. Terapistler, EMDR nin farklı psikopatolojiler ile nasıl kullanılabileceğini araştırabilirler. EMDR Terapisi nde yeni uygulamalar bulmak üzerine düşünebilirler. Veriler ile destekleyebilirler. Örneğin, Hollanda da EMDR üzerine çoğunluğu yüksek lisans ve doktora öğrencileri tarafından yürütülmüş olan 28 araştırma projesi var. EMDR giderek yaygınlaşıyor ve güçleniyor. Şimdiden 23 Avrupa ülkesinde, 12.500 üyesi var. Dünya üzerindeki en büyük travma organizasyonu. Fakat önemli olan kariyerine yeni başlamış olan genç insanlara bu fikri kazandırıyor olmak; çünkü o zaman EMDR Terapisinin geleceği olur. ZZ: İstanbul da eğitim dışındaki vaktinizi nasıl geçirdiniz? Öncelikle misafirperverlik ve yemekler harikaydı. Başka hiçbir yerde bu kadar iyi karşılanıp misafir edilemezdik. Ayrıca 14 yıl önce geldiğimde bir deri ceket almıştım, şimdi onu yenilemenin vakti gelmişti. Kapalı Çarşı dan deri ceket aldım. Nasıl, yakışmış mı? ZZ: Evet, gerçekten iyi gözüküyor. Benim sormayı unuttuğum ama sizin bahsetmek istediğiniz ya da eklemek istediğiniz başka bir şey var mı? Yani, 1999 daki eğitimlere katılan insanları yeniden görmek çok hoştu. Çok duygulandım ve onları yeniden gördüğüm için heyecanlandım. ZZ: Sizi görmek, sizi ağırlamak ve sizden kendi geliştirdiğiniz protokolü uygulamayı öğrenmek çok keyifliydi. Ayrıca, bu söyleşi için de çok teşekkür ederiz. Duygular karşılıklı. Sayfa 5
Uzm. Psk. İnci Canoğulları Makale Özeti Makale Özeti Makale Adı: EMDR Birleştirici Grup Tedavi Protokolü: Kritik Bir Olayın Ardından Uygulanan Erken Müdahale Yöntemi Olarak EMDR Grup Tedavisi Yönergeler* Yazar: I. Jarero & L. Artigas Dergi: European Review of Applied Psychology (Revue européenne de psychologie appliquée) Sayı: 2012; 62; 219-222 Bu yazıda, 1998 yılından beri çocuklarla ve yetişkinlerle kullanılan EMDR-Birleştirici Grup Tedavi Protokolü nün orijinal hali veya dünyanın çeşitli yerlerinde doğal ya da insan eliyle olan felaketlerden kurtulmuş ya da devam eden jeopolitik krizlerin travma mağdurlarının içinde bulundukları şartlara uyum sağlayacak şekilde adapte edilmiş hali üzerine genel bir değerlendirme yapılmıştır. Bu protokolde EMDR Standart Protokolü ile grup terapi modeli ve sanat terapisi birleştirilmiş ve çift yönlü uyarım için kelebek kucaklaması kullanılmıştır. Böylece bireysel EMDR uygulamasına göre daha geniş çaplı bir erişim sağlanmıştır. Doğal yollarla ya da insan eliyle oluşan felaketlerin, etnik şiddetin ya da jeopolitik krizlerin zihin sağlığı üzerindeki yaygın olumsuz etkileri düşünüldüğünde, etkili bir biçimde uygulanan müdahalelere ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Dünyada travmatize olmuş insanların sayısı şok edici rakamlara ulaşmaktadır ve mümkün olan en çabuk şekilde ve fazla sayıda insanın temel fonksiyonlarını gerçekleştirebilecek düzeye geri dönmeleri için bir tedaviye ihtiyaç duyulmaktadır (Luber,2009). Silver ve arkadaşlarının yapmış oldukları gözlemler ve alan çalışmaları (2005), EMDR nin birkaç hafta ya da ay içinde, kritik olayların ardından ortaya çıkan aşırı stresi azaltmak ve komplikasyonları önlemek açısından faydalı olabildiğini göstermektedir. EMDR, travma anılarını daha uyum sağlayıcı bir şekilde işleme üzerine uzmanlaşmış, nispeten kısa bir tedavi yöntemi olarak; erken müdahalelerle önleyici bir rol sunabilir ve negatif bağlantılara karşı duyarlı olmayı ya da bu bağlantıların birikmesini engelleyebilir, böylece zihin sağlığının korunmasını ve esneklik kazandırarak (özellikle devam eden travmalarda) acı çekmeyi ve daha sonra oluşabilecek komplikasyonları azaltır (Shapiro, 2009a). EMDR nin temel aldığı teorik model, Adaptif Bilgi İşleme Modeli (AIP), çoğu psikopatolojinin uyumsuz kodlama ve/ya da travmanın ya da rahatsızlık veren olumsuz hayat olaylarının eksik işlenmesinden kaynaklandığını varsaymaktadır. Bu, kişinin anılarını uyumlu şekilde bütünleştirme yeteneğine zarar vermektedir. 8 aşamalı, 3 yönlü EMDR protokolü, normal bilgi işlenmesinin sürdürülmesine ve bütünleştirmesine olanak sağlar. Bu tedavi yaklaşımı, geçmiş anıları, şu andaki mevcut tetikleyicileri ve gelecekte olabilecek zorlukları tetikler, mevcut semptomların azalmasını, rahatsız eden anıyla ilgili stresin azalmasını ya da yok olmasını, gelişmiş benlik görüşüne sahip olmayı, beden rahatsızlıklarının giderilmesini ve şu andaki ve gelecekte öngörülen tetikleyicilerin ayrışmasını sağlar (EMDRIA, 2011). 1. EMDR Birleştirici Grup Tedavi Protokolü (EMDR-IGTP) EMDR-IGTP, Meksika Krizlerde Ruh Sağlığını Destekleme Birliği (AMAMECRISIS) üyeleri tarafından, 1997 yılında Pauline kasırgasının Meksika nın batı kıyılarını harabeye çevirmesinden sonra ruh sağlığı merkezleri için duyulan aşırı ihtiyaç üzerine geliştirilmiştir. Bu protokol, orijinal formatında da kullanılabildiği gibi, dünyadaki çeşitli ortamların ihtiyaçlarını karşılamak üzere uyarlamalar yapılarak da kullanılabilir (Gelbach and Davis, 2007; Maxfield, 2008). Bu protokol ayrıca, Grup Kelebek Kucaklaması Protokolü, EMDR Grup Protokolü ve Çocuklarla EMDR Grup Protokolü olarak da bilinir. Bu protokol,standart 8 aşamalı EMDR tedavi protokolünü (Shapiro, 1995, 2001) grup terapi modeli ve sanat terapisi formatı ile birleştirmekte ve ilk olarak Artigas tarafından, kendi kendine uygulanabilen çift yönlü uyarım formu olarak bulunan kelebek kucaklamasını kullanmaktadır (Artigas et al., 2000; Artigas and Jarero, 2009; Boel, 1999). Sayfa 6
Bu protokol, ilk olarak çocuklarla kullanılmak üzere geliştirilmiş daha sonra yetişkinlerle kullanılabilmesi için değişiklikler yapılmıştır. Bu protokolün, diğer modellerin grup tedavileriyle karşılaştırıldığında zaman, kaynak ve sonuçlar bakımdan daha iyi olduğu görülmektedir (Adúriz et al., 2009). 2. Prosedür Tanımı EMDR-IGTP, takıma liderlik eden EMDR klinisyeni tarafından uygulanmıştır ve bu kişi diğer klinisyenler ve bu protokol için daha önce eğitilen paraprofesyoneller tarafından destek sağlanmıştır. Bu destek sağlayan kişilere Duygusal Koruma Takımı (EPT) adı verilmiştir. Öğretmenlerin de, isimlerini, yaşlarını ve SUD larını yazmaları için çocuklara çok büyük yardımları olmuştur. Alan deneyimi, protokol uygulamasının ortalama 50-60 dakika sürdüğünü göstermektedir. Her bir ruh sağlığı uzmanı için 8-10 çocuk önerilmektedir. beş klinisyenden (bir kişi protokole liderlik ediyor, diğer dört kişi EPT çalışmasını uyguluyor) oluşan takımlar 40 50 çocuğu, yani dört saatlik çalışmada 160-200 çocuğu tedavi edebilirler. 2.1. 1. aşama Danışan Geçmişi Bu aşamada, takım üyeleri; öğretmenleri, anneleri ve akrabaları travmanın gidişatı ile ilgili bilgilendirirler ve bu kişilerin travmatik bir olaya maruz kalmış çocukları belirlemeleri için kaydederler. Takım üyeleri, danışanların içinde bulundukları geniş ailelerin, toplumun ve kültürün ihtiyaçlarının farkında olmalıdırlar. 2.2. 2. aşama Hazırlık Protokolün 2. Aşamasında, çocukların ortama ve müdahalelerde kullanılacak nesnelere alışmalarını, güven ve ilişki geliştirmelerini ve grup formasyonunu sağlamak için bir egzersizle başlanır. Uygun bir ilişki kurulduktan sonra, Çocuk Travmatik Olay Karşısında Reaksiyon Ölçeği (CRTES) ni uygulamak klinik bir karardır (Jones, 1997). Daha sonra çocuklara güvenli yer çalışması yaptırılır. Bu çalışma, çocuklara duygu düzenleme becerisi kazandırırken, Kelebek Kucaklaması (Artigas et al., 2000) da onları çift yönlü uyaranla tanıştırır. Çocukların duyguları ve diğer travma sonrası semptomları sürekli olarak geçerli kılınır. 2.3. 3. aşama Değerlendirme Burada standart EMDR Protokolü nde olduğu gibi hedef anıyı gözlerinde canlandırmaları istenmiyor. Onun yerine çocuklardan o olayın onları en fazla korkutan, üzen ya da öfkelendiren tarafının neresi olduğunu düşünmeleri istenir ve bu imajı kendilerine verilen kâğıdın üzerine çizmeleri istenir. Daha sonra çocuklara üzerinde farklı olumsuz duygu derecelerini temsil eden yüzlerin olduğu bir şema gösterilir (0-10 arası, 0 hiç rahatsızlık yok ve 10 şiddetli rahatsızlık) ve kendi duygularını en iyi şekilde ifade eden yüzü seçmeleri istenir, böylece takım çocukların SUD larını almış olur. 2.4. 4. aşama Duyarsızlaştırma Çocukların çizmiş oldukları resme bakmaları ve kendilerine Kelebek Kucaklaması (Artigas et al., 2000) ile çift yönlü uyarım yapmaları istenir. Daha sonra çocukların olayla alakalı istedikleri başka bir resmi çizmeleri istenir ve bu resmi stres düzeyine göre derecelendirmeleri istenir. Daha sonra tekrar çocukların çizmiş oldukları ikinci resme bakmaları ve kendilerine Kelebek Kucaklaması yapmaları istenir. Bu işlem dört resim olana kadar tekrarlanır. Daha sonra çocuklara en rahatsız edici resme odaklanmaları ve mevcut SUD seviyelerinin ne olduğu sorularak olayla ilgili stres seviyeleri değerlendirilir. Bu sayı kâğıdın arka tarafına yazılır. Öznel duygusal rahatsızlık seviyesi sıfır olmalı ya da ekolojik rahatsızlık seviyesine gelmeli ki, anı tamamen duyarsızlaştırılsın. Grup Protokolü sırasında çocukların hepsi bu seviyeye ulaşamayabiliyor. 2.5. 5. aşama Gelecek Şablonu (Yerleştirmenin yerine) Standart EMDR Protokolü nün 5. Aşaması büyük gruplarda uygulanamaz çünkü her bir kişinin SUD seviyesi farklı olabilir. Ayrıca bazı çocuklar grup protokolünde ekolojik rahatsızlık seviyesine inemezler. Bunun sonucu olarak grup protokolünde; çocuğu protokolün sonunda değerlendirirken faydalı olabilecek uyumlu ve uyumsuz inançları belirlemek için gelecek şablonu kullanılır (mesela, Ölmek istiyorum ve cennette babamla olmak istiyorum gibi). Çocukların kendi gelecek şablonlarını temsil eden bir resim çizmeleri ve bunu anlatan bir kelime ya da kısa bir ifade bulmaları istenir. Bu resim ve kelime daha sonra Kelebek Kucaklaması ile birleştirilir. Sayfa 7
2.6. 6. aşama Beden Taraması ve 7. aşama Kapanış SUD ları farklı olanlar ve hatta sıfıra ulaşamamış olanlar olsa bile, 6. aşama büyük gruplarda uygulanır. Bu aşamada, çocuklardan gözlerini kapamaları, bedenlerini taramaları ve Kelebek Kucaklaması yapmaları istenir. Son olarak, 7. aşamada, çocuklardan güvenli yerlerine geri dönmeleri istenir. 2.7. 8. aşama Yeniden Değerlendirme Takım lideri ve EPT üyeleri; hangi çocukların kişisel ilgiye ihtiyaç duyabileceği, hangi çocukların semptomlarının içeriği ve boyutunu tespit etmek veya eş zamanlı ya da daha önceden var olan zihinsel sağlık problemlerinin tespiti için ayrıntılı değerlendirmelere ihtiyacı olup olmadığı ile ilgili bilgilendirme yaparlar. Bu değerlendirme, öğretmenlerin ve akrabaların raporları, 2. aşamada uygulanan CRTES sonuçları, çizilen resimlerin sıralaması ve SUD değerleri, beden taraması, gelecek şablonu inancı ve EPT raporları göz önüne alınarak yapılmaktadır. Değerlendirmeden sonra, takım üyeleri belirlenen çocuklarla daha küçük gruplarda EMDR-IGTP kullanarak ya da bireysel tedavi yoluyla çalışırlar (Jarero et al., 2008). 3. EMDR Birleştirici Grup Tedavi Protokolünün Etkinliği:çocukların hepsi bu seviyeye ulaşamayabiliyor. Çocuklarla yapılmış 3 farklı alan çalışması (Adúriz ve ark., 2009; Jarero ve ark., 2006, 2008) bu protokolün işe yaradığını ve etkili olduğunu kanıtlamaktadır. Müdahalenin hemen ardından travma sonrası stres semptomlarında istatistiksel olarak anlamlı azalmalar olduğu ve bu durumun müdahale sonrası değerlendirmelerde de devam ettiği görülmüştür. Ayrıca bu kişilerin SUD ölçek değerlendirmelerinde de anlamlı azalmalar tespit edilmiştir. Bir Orta Amerika ülkesinde devam eden jeopolitik krize maruz kalmış 20 yetişkinle yapılan alan çalışması (Jarero and Artigas, 2010), 14 hafta sonra yapılan takiplerde halen devam eden bir krize maruz kalmalarına rağmen bu kişilerin SUD ölçeklerinde ve Olayın Etkisi Ölçeği (Impact of Event Scale - IES) sonuçlarında istatistiksel olarak anlamlı azalmalar olduğunu göstermektedir. Bu, EMDR-IGTP nin travma sonrası stres ve hasta tarafından beyan edilen stres semptomlarını azalttığı için travma sonrası tepkilerin akut aşamasında erken müdahale yöntemi olarak yetişkinlerle etkili biçimde kullanılabileceği görüşünü desteklemektedir. Kongo Demokratik Cumhuriyeti nde tecavüz mağduru yetişkinlerle yapılan başka bir alan çalışması, iki seans EMDR Grup Protokolü nden sonra tedavi edilen 50 kadının travma sonrası stres bozukluğu semptomlarının ve tecavüzden dolayı arka alt kısımda görülen ağrılarının durduğunu belirtmişlerdir (Shapiro, 2011). Bu protokolü kullanmanın bazı avantajları vardır. Grup uygulaması olaydan etkilenen topluluk, kuruluş ya da organizasyona ait geniş kitlelere zaman açısından etkin bir biçimde uygulanabilir. Protocol 7 yaş ve üzeri geniş bir yaş aralığında uygulanabilir. Düşük maliyetlidir, çünkü sadece yazı yazmak için bir yer, kağıt, renki pastel boya ya da kalem gerekir. Özel bir alan olmasına gerek yoktur: sığınak, açık hava kliniği, hatta Acapulco, Mexico da olduğu gibi bir mango ağacının altında bile yapılabilir. Danışanların travma hakkında sözlü bilgi vermelerine gerek yoktur ve tedavinin devam eden krizlere maruz kalma durumlarında iyi tolere edildiği görülmüştür. Terapi sonraki günlerde yapılabilir ve seanslar arasında ödevlere gerek yoktur. Bu tedavi yöntemi, daha şiddetli semptomları olan ve kişisel ilgi isteyen hastaların belirlenmesini sağlar. Protokol yeni olan ya da daha önceden deneyimli EMDR uygulayıcılarına kolaylıkla öğretilebilir. Danışanların kültürel değerlerine saygı gösterir ve farklı kültürlerde eşit derecede etkili olduğu görülmüştür. Aile üyelerinin, öğretmenlerin ya da paraprofesyonellerin yardımıyla tek bir klinisyen bunu uygulayabilir; böylece daha az ruh sağlığı uzmanları olan yerlerde bu protokolün geniş kitlelere uygulanması sağlanır (Adúriz et al., 2009; Gelbach ve Davis, 2007, Jarero ve Artigas, 2009). Çok sayıda insana travma tedavisi yapılması gerektiğinde, EMDR-IGTP Protokolü zaman, kaynaklar, maliyet, ve kalıcı sonuçlar elde etme açısından oldukça etkili bir tedavi yöntemidir. EMDR-IGTP Protokolü, çok sayıdaki insanın maruz kaldığı kritik olayların insanlar üzerindeki olumsuz etkilerinin tedavisinde yararlı bir terapötik müdahaledir. *Kaynak: I. Jarero & L. Artigas (2012). The EMDR integrative group treatment protocol: EMDR group treatment for early intervention following critical incidents.revue européenne de psychologie appliquée, 62, 219-222. Sayfa 8
Araştırma Özeti Doç. Dr. Önder Kavakcı Çocukluk Fiziksel İstismarı ile Psikiyatrik Bozukluklar İlişkisi Sugaya ve arkadaşları Journal of Traumatic Stress te yayınlanan araştırmalarında, Çocukluk Fiziksel İstismarı (ÇFİ) ile ruhsal bozukluklar arasında belirgin bir ilişki bulduklarını bildirmişlerdir. Sugaya ve arkadaşları Journal of Traumatic Stress te yayınlanan araştırmalarında, Çocukluk Fiziksel İstismarı (ÇFİ) ile ruhsal bozukluklar arasında belirgin bir ilişki bulduklarını bildirmişlerdir. Alkol ve ilişkili durumlar üzerinde, Ulusal Epidemiyolojik Araştırması nın 2000-2001 ve 2004-2005 kayıtlarından elde edilen verilerle yapılan araştırmada, ABD populasyonunu temsil eden 43.093 kişi üzerinde geniş bir kesitsel desenli çalışma yapılmıştır. Sosyodemografik bağlantıların ağırlıklı ortalamaları, sıklık ve odds oranları ve psikiyatrik bozuklukların prevalansları hesaplanmıştır. Sosyodemografik özellikler, diğer çocukluk olumsuzlukları ve eşlik eden psikiyatrik bozukluklar için uyarlanmış erişkin psikiyatrik bozuklukları ve çocukluk fiziksel suistimali arasındaki ilişkinin şiddeti lojistik regresyon. modelleri kullanılarak değerlendirilmiştir. Örneklemin %8 inde çocukluk fiziksel istismarı bildirilmiş ve fiziksel istismar sıklıkla diğer çocukluk olumsuz yaşantıları ile birlikte bulunmuştur. Çocukluk çağı fiziksel istismarı; DSM IV psikiyatrik bozuklukları ile uyarlanmış odds oranı ile belirgin olarak ilişkili bulunmuştur (uyarlanmış odds oranı: 1.16-2.28). Fiziksel istismar özellikle, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Travma Sonrası Stres Bozukluğu ve Bipolar Bozukluk ile ilişkili bulunmuştur. Suistimal sıklığı ve çeşitli erişkin ruhsal bozuklukları arasında bir doz yanıt ilişkisi gözlenmiştir. En kuvvetli bağlantılardan biri de FÇİ ile özkıyım girişimleri arasında bulunmuştur. FÇİ öyküsü olanlar, evli olmaktan daha fazla oranda boşanmış ya da ayrı yaşıyor bulunmuştur. Araştırmacılar sonuç olarak; bütün psikiyatrik gruplar ve çocukluk çağı fiziksel istismarı kategorileri değerlendirildiğinde, psikiyatrik kategoriler ile çocukluk çağı fiziksel istismarı arasında bir doz yanıt ilişkisi bildirmişlerdir. Çalışmanın tamamı için: Sugaya L, Hasin DS, Olfson M, Lin KH, Grant BF, Blanco C. Child Physical Abuse and Adult Mental Health: a National Study. J Trauma Stress. 2012;25:384-92. Sayfa 9
Araştırma Özeti Doç. Dr. Önder Kavakcı Kanser İçin Bir Risk Olarak Çocukluk Çağı Olumsuzlukları: 1958 British Doğum Kohort Çalışması Kelly-Irvin ve arkadaşlarının çalışması olumsuz çocukluk çağı deneyimlerinin artmış kanser riski ile ilişkili olup olmadığını değerlendirmek amacı ile tasarlanmıştır. Kelly-Irvin ve arkadaşlarının çalışması olumsuz çocukluk çağı deneyimlerinin artmış kanser riski ile ilişkili olup olmadığını değerlendirmek amacı ile tasarlanmıştır. Önceki çalışmalardan farklı olarak ileriye dönük bir kohort çalışması ile desenlenmiştir. Ulusal Çocuk Gelişimi Çalışması (UÇGÇ), 50 yılın üzerinde veri toplayan bir çalışmadır. Büyük Britanya da 1958 de bir haftada canlı doğan tüm çocuklar (18558) çalışmaya dahil edilmiştir. Bu kohorttaki kanser hastalığı olduğunu bildiren 444 hasta, aynı anda hiç kanseri olmayan 5694 kişi ile karşılaştırılmıştır. Çocukluk çağı olumsuz deneyimleri olarak; 1) çocuk bakımı (kamu ya da özel bakım evinde olma) 2) fiziksel ihmal (beslenme ve temizlik değerlendirilmiş) 3) cezaevi servisleri ile çocuk ya da ailesinin kontağı 4) boşanma, ayrılık, ölüm ya da diğer nedenler ile anne baba ayrılığı 5) ailede ruhsal hastalık deneyimi ve 6) ailede madde kötüye kullanımı deneyimi bildirimi temelinde değerlendirilmiştir. Çocuklar 7, 11 ve 16 yaşlarında olup yüz yüze değerlendirilmiş ya da öğretmenlerinden bilgi sağlanmıştır. Olumsuz Çocukluk Çağı Deneyimleri (OÇD); hiç yok, bir tane, iki ve üzeri olmak üzere üç kategoride değerlendirilmiştir. Sosyoekonomik özellikler, gebelik ve doğum gibi potansiyel karıştırıcılar değerlendirmeden çıkarılmıştır. Erişkin sağlık davranışı, sosyoekonomik çevre, psikolojik durum ve ilk gebelik yaşı modele eklenmiştir. Çalışmada, erişkinlik ve çocukluktaki erken yaşam karıştırıcıları uyarlandıktan sonra, kadınlar arasında iki ve üzeri olumsuz çocukluk deneyimi yaşayanlarda OÇD olmayanlara göre 50 yaşından önce kanser olma riski iki kat artmış olarak bulunmuştur (OR: 2.1, 95% CI: 1.42-3.21, p < 0.001). Araştırmacılar, çalışma bulgularının kanser riskinin, stresli koşullar ve erken yaşam olaylarından etkilendiğine işaret ettiğini bildirmektedirler. Araştırmanın tamamı için: Kelly-Irving M, Lepage B, Dedieu D, Lacey R, Cable N, Bartley M, Blane D, Grosclaude P, Lang T, Delpierre C. Childhood Adversity as a Risk for Cancer: Findings from the 1958 British Birth Cohort Study. BMC Public Health. 2013 Aug 19;13(1):767. Sayfa 10
EMDR Derneği 2. Olağan Genel Kurul Toplantısı 20 Nisan 2014 Pazar günü 13:00-16:00 saatleri arasında, Şehir Üniversitesi Doğu Kampüsü (Kuşbakışı C. No: 27 34662 Altunizade Üsküdar ) İstanbul adresinde EMDR Derneği 2. Olağan Genel Kurulu gerçekleşecektir. 19 Nisan Cumartesi tam gün, 20 Nisan sabahı ve Genel Kurul sonrası aşağıda konu başlıklarını bulabileceğiniz ilgi çekici çalıştaylar vardır. 2 gün boyunca çalıştaylara katılım : Üyeler: 150 ( KDV Dahil) Üye olmayanlar: 200 (KDV Dahil) dir. Kayıt için destek@emdr-tr.org mail adresinden veya 0533 608 35 68 no lu telefondan dernek sekreteri ile iletişime geçebilirsiniz. Çalıştay Konu Başlıkları: 1. Gebelik Bulantı Kusmasında ve Gebelikte EMDR Kullanımı ( Doç. Dr. Önder Kavakçı ) 2. Travma da Sosyal ve Politik Faktörler ( Yrd. Doç. Dr. Elif Çelebi ) 3. Oyun Terapisi ve EMDR ( Hayal Demirci ) 4. Çocuklarla EMDR ve Hikâye Tekniği (Prof Dr. Ümran Korkmazlar) 5. Bilişsel Müdahale: EMDR'de Verimi Artırmak (Asena Yurtsever, Şirin Atçeken) 6. Psikodrama ve EMDR ( Asena Yurtsever) Sayfa 11
Yazım Kuralları Genel İlkeler 1. E-bültene gönderilecek araştırma yazıları, A4 boyutlarında beyaz kağıda üst, alt, sağ ve sol boşluk 2,5 cm. Bırakılarak (16 x 24,7 lik alana) çift aralıklı ve düz metin olarak yazılmalıdır (Bu ölçüler, gönderilen tablo ve grafiklerin dergi sayfa boyutları dışına taşmamasını ve daha kolay kullanılmasını sağlayacaktır). 2. Yazılarda Türk Dil Kurumu nun yazım kılavuzu örnek alınmalı, yabancı sözcükler yerine olabildiğince Türkçe sözcükler kullanılmalıdır. Türkçe de pek alışılmamış sözcükler yazıda kullanılırken ilk geçtiği yerde yabancı dildeki karşılığı parantez içinde verilmelidir (Türkçe ve İngilizce). 3. Araştırma yazıları başlık sayfası, özet (Türkçe ve İngilize), anahtar kelimeler, ana metin, kaynaklar, ekler, tablolar, şekil başlıkları, şekiller, yazar notları ve yazışma adresi ile genişletilmiş İngilize uzun özet (summary) bölümlerini içermelidir. a) Başlık sayfası: Sadece araştırma yazısı başlığı ve kısa başlık bu sayfada yer almalıdır. Yazarların adı ve soyadı, unvanı ve çalıştığı kurumu içeren bilgiler de bu sayfada yer almalıdır. b) Özet ve anahtar sözcükler: Araştırma yazısı, Türkçe ve İngilizce olmak üzere her iki dilde Özet ve Abstract başlıkları altında 250 kelimeyi geçmeyecek şekilde olmalıdır. Anahtar kelimeler (3 ile 6 arasında) Türkçe özetin altında Anahtar kelimeler ve İngilizce özetin altında Key words başlığı kullanılarak verilmelidir. Türkçe ve İngilizce özetin her biri yeni bir sayfadan başlamalıdır. c) Ana metin: Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Görgül makalelerde (araştırma yazılarında) metin, sırasıyla giriş, yöntem, sonuçlar ve tartışma bölümlerinden oluşmalıdır. Derleme türü yazılarda da yöntem bölümü dışında diğer adımlar benzer şekilde yazılmalıdır. Makalenin başlığı ana metnin ilk sayfasında yer almalı ve başlıktan sonra, Giriş alt başlığı yazılmadan paragraf ile metne başlanmalıdır. Yöntem, Sonuçlar ve Tartışma bölümleri yeni bir sayfadan başlamamalıdır; bir bölüm bittikten sonra, aynı sayfada diğeri onu izlemelidir. Giriş bölümü, yapılan araştırma ile ilgili olarak, literatürdeki yaklaşım ve sonuçlar ile araştırmanın amacını içermelidir. Yöntem bölümü örneklem, veri toplama araçları ve işlem olmak üzere 3 alt bölümden oluşmalıdır. Sonuçlar, araştırmada kullanılan istatistiksel analizleri, her değişkene ait ortalama ve standart sapma değerlerini içermelidir. Tablolar ve şekiller ayrı bir sayfada yazının en sonunda verilmelidir. Verilecek olan tablolarda ortalamalar ortalama işareti, standart sapmalar ise s ile gösterilmelidir. d) Kaynaklar: Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Metin içinde belirtilen tüm kaynaklar Kaynakça listesi içinde yer almalıdır. APA 5 formatına uygun yazılmalıdır. e) Ekler: Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Araştırmada kullanılan ölçekler gibi ek bilgileri içerir. f) Tablolar: Yeni bir sayfadan başlamalıdır ve her bir tablo ayrı bir sayfada verilmedir. Tablo numarası (Tablo 1: gibi) ve Tablo başlığı tablonun üstünde kelimelerin yalnızca baş harfleri büyük olarak yer almalıdır. g) Şekil başlıkları ve şekiller: Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Şekil numarası ve şekil başlıkları kelimelerin baş harfleri büyük olarak aynı sayfada alt alta verilmelidir. Şekillerin her biri ise ayrı sayfalarda verilmelidir. h) Yazar notları: Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Eğer araştırma bir tez çalışmasının özeti ise veya araştırmayı destekleyen kurum(lar) var ise bu bölümde belirtilmelidir. Ayrıca araştırmacının, araştırmaya katkılarından dolayı teşekkür etmek istediği kişiler de bu sayfada belirtilmelidir. ı) Yazışma adresi: Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Yazarın veya yazarlardan bağlantı kurulabilecek olan kişinin adresi, telefon numarası ve varsa faks numarası ile e-posta adresi bu bölümde yer almalıdır i) Genişletilmiş İngilizce özet (Summary): Yeni bir sayfadan başlamalıdır. Çift aralıklı, 4-10 sayfa uzunluğunda olmalı; giriş, yöntem, bulgular ve tartışma bölümlerini içermelidir. İngilizce kısa başlık mutlaka belirtilmelidir. 4) Yazılardan ifade edilen düşüncelerden yazarları sorumludur. 5) Yayın Kurulu, yazıda gerekli gördüğü sözcükleri değiştirebilir. 6) Kurallara uymayan yazılar yayınlanmaz. 7) Yayınlanan her araştırmanın verilerinin 5 yıl süre ile araştırmacı tarafından saklanması zorunludur. Çalışma iki kopya halinde emdrebulten@gmail.com adresine gönderilmelidir. Bunlar: a)-kimlik bilgilerini içeren başlık sayfası dahil b) Kimlik bilgilerini içeren başlık sayfası hariç. Sayfa12
Psikoloji ve Pskiyatri Dünyasından Haberler 18. Ulusal Psikoloji Kongresi 9-12 Nisan 2014 tarihleri arasında Bursa da yapılacaktır. Kongre ile ilgili ayrıntılı bilgi http://www.psikoloji2014.org adresindedir. Türkiye Psikiyatri Derneği 18. Yıllık Toplantısı ve Klinik Eğitim Sempozyumu 23-26 Nisan 2014 tarihlerinde Antalya Xanadu Resort Hotel de gerçekleştirilecektir. Detaylı bilgiye, http://www.18psikiyatri.org adresinden ulaşılabilir. EMDR ve Aile Terapisi eğitimi vermek üzere 7-8 Haziran 2014 tarihlerinde Michel Silvester İstanbul a geliyor. Detayları www.dbe.com.tr sayfasından takip edebilirsiniz. Schema Therapy: More than the Sum of its Parts" temasıyla 12-14 Haziran 2014 tarihleri arasında İstanbul da gerçekleşmesi planlanan ISST konferansı özet gönderimleri için son tarih 20 Ocak 2014 tür. Detaylı bilgiye http://www.isstonline.com adresinden ulaşılabilir. 19. Ulusal Psikoloji Öğrencileri Kongresi, 24-27 Haziran 2014 tarihleri arasında Ondokuz Mayıs Üniversitesi nde yapılacaktır. Tüm öneriler için son başvuru tarihi 15 Mayıs 2014 tür. Ayrıntılı bilgiye http://19ulusalpsikolojiogrencilerikongresi.com adresinden ulaşılabilir. EMDR Avrupa 2014 Kongresi 26-29 Haziran 2014 tarihleri arasında Edinburgh ta gerçekleştirilecektir. Bildiri gönderimleri için son tarih 13 Ocak 2014 olarak belirlenmiştir. Kongre ile ilgili detaylı bilgiye http://www.emdr2014.com/conference/index.html adresinden ulaşılabilir. 2014 EMDRIA Konferansı 18-21 Eylül 2014 tarihleri arasında Denver, Colorado da gerçekleşecektir. Kongre sayfasına http://www.emdria.org/displaycommon.cfm?an=1& subarticlenbr=758 adresinden ulaşılabilir. www.estd2014.org adresinden ulaşılabilir. 50. Ulusal Psikiyatri Kongresi, 12-16 Kasım 2014 tarihleri arasında Rixos Sungate Hotel-Antalya da gerçekleşecektir. Ayrıntılı bilgiye, http://www.psikiyatri.org.tr/eventdetail.aspx?e=176 adresinden ulaşılabilir. Sayfa13