T.C SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DİN HİZMETLERİNDE DİNİ DANIŞMANLIK VE REHBERLİK DANIŞMAN Doç. Dr. Habil ŞENTÜRK HAZIRLAYAN Feyza KAHVECİOĞLU KARACA 0630206194 ISPARTA-2010
ÖNSÖZ İnsanlar yaratılış itibariyle hayatının her döneminde inanma ihtiyacı içerisindedirler. Ve bu inanma ihtiyacı ile birlikte birey dine yönelmektedir. Çünkü din bireyin yaşamında gerek kişiliğinin oluşmasında, gerek bireyin kendini gerçekleştirmesinde, gerekse hayatı anlamlandırmasında büyük bir boşluğu doldurmaktadır. Bu nedenle dine yönelen birey, zaman ve şartların değişmesi, bireyin kişilik özellikleri gibi birçok sebeple dini yaşamada çeşitli ve sorunlarla karşılaşmaktadır. Bu sorunları ve problemleri çözmek için de bir dini danışmana başvurma ihtiyacı hissetmektedir. Fakat bazen muhatap olduğu dini danışman, falcılık, büyücülük gibi aslında dinle ilgisi olmayan ve dinin hoş karşılamadığı alanlarla ilgilenen kişiler olabilmektedir. Bu kişiler bireye dinle alakası olmayan çözümler getirebilmekte ve haliyle bireyin dini yaşantısı yanlış bir şekilde şekillenebilmektedir. Görüldüğü üzere günümüzde sağlıklı bir dini yaşayışta önemli bir yere sahip olan dini danışmanlık konusunu ele almak istedik. Çalışmamıza, psikolojik danışma ve rehberlikteki amaçlar ve ilkeler ile ilgili kısa bilgiler vererek başladık. Yine din, inanma ihtiyacı, din- birey ve dinkişilik ilişkisi ve din hizmetlerinden de kısaca bahsettik. Birinci bölümde din eğitiminin öneminden, dini danışmanlığa duyulan ihtiyaçtan, dini danışmanların uyması gereken metot ve prensiplerden, hayatı anlamlandırmada dini danışmanlığın yeri ve öneminden ve dini danışmanlığı yapacak olan kişilerde bulunması gereken vasıflardan bahsettik. İkinci bölümde ise dini danışmanlığın ilk temsilcisi olan Hz Peygamber in dini danışmanlık metot ve prensiplerinden bahsettik. Çalışmam esnasında yaptıkları yardımdan dolayı danışman hocam Habil Şentürk e ve Hüseyin Certel, Bilal Sambur hocalarıma teşekkürlerimi arz ederim. Feyza Kahvecioğlu Karaca Isparta- 2010 ii
ÖZET DİN HİZMETLERİNDE DİNİ DANIŞMANLIK VE REHBERLİK Feyza Kahvecioğlu Karaca Süleyman Demirel Üniversitesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 92 Sayfa, Nisan 2010 Danışman: Doç. Dr. Habil ŞENTÜRK Dini doğru bir şekilde yaşamada büyük bir öneme sahip olan dini danışmanlık ve rehberlik konusunu ele almak istedik. İslam dininde dini danışmanlık ve rehberlik olarak konuyu sınırladık. Çalışmamıza psikolojik danışma ve rehberlik ile ilgili kısa bilgiler vererek giriş yaptık. Bireyin yaşamının her evresinde inanma ihtiyacı sebebiyle din eğitimine, din hizmetlerine, doğru bir dini yaşayış için danışma ihtiyacına, dini danışmanların uyması gereken ilke ve metotlara, Kuran ve sünnette dini danışmanlığın yeri ve önemine yer verdik. Araştırma sonucunda da bireylerin dini doğru bir şekilde yaşama isteğinden dolayı dini bilgilere ihtiyaç duyduklarında başvurdukları dini danışmanların yeteri kadar donanımlı olmaları gerektiği, bunun için özellikle Hz. Peygamber i örnek almalarının önemini ortaya koyduk. Sonuç olarak dini doğru bir şekilde yaşayan ve hayatı anlamlandıran bireylerin, dini danışmanlar ve bu danışmanların uyguladıkları prensip ve metotlar sayesinde bunu daha kolay başarabileceklerini söyleyebiliriz. Anahtar Kelimeler: Psikolojik Danışma, Rehberlik, Din Hizmetleri, Dini Danışma, Dini Danışman iii
ABSTRACT RELIGIOUS SERVICES AND QUIDANCE IN THE RELIGIOUS SERVICES Feyza Kahvecioglu Karaca Suleyman Demirel University, Departman of Philosophy and Religion Master of Arts, 92 Pages, April 2010 Supervising Professor: Doç. Dr. Habil ŞENTÜRK We desired to search the issue that religious counselling and guidance in having a great importance to correct a religious life. We limited the subject as a religious counselling and guidance in İslam. We limited the issue as Religious Counselling and Guidance in Islam. We started our work with brief information which was related psychological counseling and guidance. We search that the issue of, religious education and religious services because of individuals need theese at every stage of their lifes, counsultation needs to having correct a religious life, principles and methods which religious counsellor must comply with and the importance of religious conselling in Quran and the Sunna. We considered necessary, religious consellors should take an example by our Prophet because of the desires of individuals to having correct a religious life in result of investigation, religious consellors should develop theirselves in case they don t apply to magicians and fortune tellers who haven t any true religious informations and non competent in his religious conselling As a result (we found at the end of the search) individuals who put into religious practices correctly and give meaning to life, will achieve this by means of counsellors and their rihgt principles and methods. Key Words: Psychological Counselling, Quidance, Religious Services, Religious Counsellor, Religious Counselling. iv
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... ii ÖZET... iii ABSTRACT... iv İÇİNDEKİLER... v GİRİŞ... 1 1. KONU VE PROBLEM... 2 1.1.Konu İle İlgili Yapılan Çalışmalar... 3 2. AMAÇ VE ÖNEM... 5 3. YÖNTEM... 5 4. KAVRAMSAL ÇERÇEVE... 6 4.1. Dinin Anlamı ve Fonksiyonları... 6 4.2. Din- Birey ve Kişilik İlişkisi... 7 4.3. Rehberlik ve Psikolojik Danışma... 8 4.4. İnsani Bir İlişki Olarak Rehberlik ve Psikolojik Danışma... 10 4.5. Din Hizmetleri ve Dini Danışmanlık... 14 BİRİNCİ BÖLÜM DİN HİZMETLERİ VE DİNİ DANIŞMANLIK 1.DİN HİZMETLERİNDE DİNİ DANIŞMA VE REHBERLİĞİN YERİ VE ÖNEMİ... 17 1.1.Dini Danışma İhtiyacı ve Dini Hayatta Rehberliğin Önemi... 17 1.2.İnanma İhtiyacı... 19 1.3.Dini İletişim Şekilleri... 21 1.3.1.Allah ile Yarattıkları Arasındaki İletişim... 22 1.3.2.Yaratılanlar Arası İletişim... 23 1.4. Dini Danışma İhtiyacını Doğuran Nedenler... 23 2.DİNİ DANIŞMA VE REHBERLİKTE PRENSİP VE İLKELER... 25 2.1.Dini Danışmanın Danışan Bireyi Yakından Tanıması... 25 v
2.2.Danışmanın Ortamı, Çevreyi ve Kültürel Yapıyı Tanıması:... 27 3. DİNİ DANIŞMANDA BULUNMASI GEREKEN VASIFLAR... 29 3.1. Mesleğinde Ehil Olma ve Meslek Sevgisi:... 29 3.2. Feraset:... 30 3.3. Sevgi ve Şefkat, Af ve Merhamet:... 30 3.4. Allah la Sevgiye Dayalı İlişki Kurma... 33 3.5. Güzel Ahlâk Sahibi ve Örnek Bir Yaşayışa Sahip Olma... 33 3.6. Vakar:... 35 3.7.Tevazu... 36 3.8. Sabır... 38 3.9. Güven Verme... 39 4.DİNİ HAYATTA DİNİ DANIŞMANLIĞIN TEMEL İLKELERİ... 40 5. BİREYSEL FARKLILIKLAR VE HAYATI ANLAMLANDIRMADA DİNİ DANIŞMANLIĞIN ROLÜ... 41 5.1. Hayatı Anlama ve Sorgulamada Yoğunlaşma ve Gelişim Dönemleri... 42 5.1.1. Çocukluk Dönemi... 43 5.1.2. İlk Ergenlik Dönemi... 44 5.1.3. Gençlik Dönemi (Son Ergenlik)... 46 5.1.4. Orta Yaş Dönemi... 47 5.1.5. Yaşlılık Dönemi... 47 5.2. Cinsiyet Faktörü... 50 5.3. Sosyoekonomik Durum... 51 5.4. Kişisel Dindarlık Düzeyi... 52 5.5. Danışanın (Muhatabın) İzlenmesi... 53 İKİNCİ BÖLÜM HZ. PEYGAMBER ÖRNEĞİNDE DİNİ REHBERLİK VE DANIŞMANLIK 1.İSLÂM A GÖRE BİREYİN DANIŞMA İHTİYACI... 56 2.HZ. PEYGAMBER İN GENEL DANIŞMANLIK PRENSİPLERİ... 60 vi
2.1.Zamanı İyi Kullanma ve Anlatım Metodu... 61 2.2. Bilmediği Konularda Cevap Vermeme... 62 2.3. Muhatabın Anlayacağı Tarzda Konuşmak... 63 2.4. Tedricilik Prensibi... 64 2.5. İkna ve Yönlendirme Prensibi... 67 2.6. İyiliği Emretmek ve Kötülükten Sakındırmak... 69 3.HZ. PEYGAMBER İN DANIŞMANLIK VE REHBERLİK METOTLARI... 70 3.1.Çarpıcı Soruyla Muhatabı Hazırlama... 71 3.2. İhtiyaca Göre Cevap Verme... 73 3.3. Muhatabı Rencide Etmeden Tatlı Dille Uyarma... 74 3.4. Temsil Metodunu Kullanma... 76 3.5. Tartışma Metodunu Kullanma... 78 3.6. Yaparak ve Yaşayarak Öğrenme Metodu... 81 3.7. Güzel Ahlâk ve Örnek Bir Yaşayışa Sahip Olarak Öğretme Metodu... 82 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER... 85 BİBLİYOGRAFYA... 87 ÖZGEÇMİŞ... 92 vii
KISALTMALAR age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale agt. : Adı geçen tebliğ AÖF : Açık Öğretim Fakültesi AÜİF: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi C. : Cilt Çev. : Çeviren DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Ed. : Editör İbn. : Oğul İHL : İmam Hatip Lisesi S. : Sayı s. : Sayfa Ter. : Tercüme Yay. : Yayınları viii
GİRİŞ İnsan yaratılışı itibariyle hayatı boyunca bazen çok, bazen de az ama sürekli danışmanlığa ihtiyaç duyar. Bu ihtiyaç bireyin doğumuyla birlikte başlar ve bir ömür boyu devam eder. Birey doğumundan itibaren hayatı tanımaya anne babasının rehberliğinde devam eder. Bu durum bireyin hayatının ilerleyen yıllarında, kişiliğini geliştirmesi ile birlikte farklı şekillerde, farklı danışmanlık hizmetleri alması ile devam eder. Bu bağlamda Mualla Selçuk şu soruyu sormaktadır: Birey olarak her birimiz, her gün yaşadıklarımıza baktığımızda, belki de rehberlik ve danışmanlık olarak değerlendirilebilecek onlarca psikolojik yardım ilişkisi yaşadığımızı veya gördüğümüzü hatırlayabiliriz. Orduda subaylarla erler arasında, okulda öğretmenlerle öğrenciler arasında, camide din görevlileri ile cami cemaati arasında, sanayide ustalarla çıraklar arasında bu çeşit birçok ilişki 1
yaşanmaktadır. Ama bu yardım ilişkilerinin tamamı rehberlik ilişkisi midir? 1 İşte biz bu çalışmamızda rehberlik ve psikolojik danışmanlığın ne anlama geldiğini ve danışmanlığın bir türü olan dini danışmanlık konusunu ele alacağız. 1. KONU VE PROBLEM İnsan, zaman zaman kaynağı insanın kendi iç dünyasına ya da çevresel etkenlere dayanan, birçok problem veya olayla karşı karşıya gelir. Bazen bu problemlere kendi başına çözüm yolu bulurken, bazen de çıkmaza girer ve kendi problemine çözüm bulabileceğine inandığı başka bir bireyin tavsiyesine ve yol göstermesine ihtiyaç duyar ve problemini onunla paylaşır. Çoğu zaman bu paylaşım sonucunda birey karşı taraftan kendisine bir çıkış yolu göstermesini, danışmanlık yapmasını ister. Çünkü birey bu yol göstermeler sayesinde çevresi ile sağlıklı bir iletişim, kendi iç dünyası ile de uyumlu, çatışmalardan uzak bir yaşantıya sahip olur. Çalışmamıza ilk olarak rehberlik ve psikolojik danışmanlık hakkında kısa bilgiler vererek başlamak istiyoruz. Daha sonra bireyin, yaşamının çeşitli evrelerinde aşkın ve yüce bir yaratıcıya ve dini değerlere inanmaya duyduğu ihtiyaca, bu değerleri hayatına geçirirken danışmanlığa en çok ihtiyaç duyduğu, tek başına problem çözmede zorlandığı bir alan olan dini danışmanlığa, dini danışmanların sahip olması gereken özelliklere, uyması gereken metot ve prensiplere ve dinin ilk danışmanı olan, içinde yaşadığı topluma gerek dini gerekse dünyevi konularda danışmanlık yapan Hz. Peygamber den de örnekler vererek konuya açıklık getirmeğe çalışacağız. 1 Mualla Selçuk, Din Hizmetlerinde Rehberlik ve Dinî Danışmanlık, (Ed.) Cemal Tosun, Din Hizmetlerinde İletişim ve Halkla İlişkiler içinde, Açıköğretim Fak. Yay., Eskişehir 2006, s.128 2
1.1.1. Konu İle İlgili Yapılan Çalışmalar Dini danışmanlık konusu ile ilgili yapılan çalışmalar az ve yeteri kadar zenginleşmiş değildir. Halbuki dini danışmanlık konusu son dönemlerde daha çok gündeme gelmektedir. Zamanın ve teknolojinin ilerlemesi ile birlikte farklı güncel sorunların ortaya çıkması, danışman konumundaki kişilerin değişen zamanın ve çağın şartlarına karşın kendilerini yenileyememeleri bu ihtiyacı daha belirgin bir hale getirmiştir. Bu nedenle dini danışmanlığa duyulan ihtiyaç son dönemlerde daha çok kendini göstermiştir. Şimdi yapılan çalışmaları kısaca tanıtalım: a) Nurullah Altaş Dini Danışmanlığın Teorik Temelleri adlı makale Bu çalışmada, din eğitimi sürecine dini danışmanlığın katkısının olup olmadığı tartışılmıştır. Ayrıca, örgün eğitimde din eğitimi alan bireylerin bu eğitimi alırken ve sonrasında hangi problemlerle karşılaştığından, çağın değişmesi ile birlikte karşılaşılan güncel problemlerin çözümünde dinin sunduğu çözümlerin nasıl kullanılabileceğinden, örgün eğitim sonrasında dini danışmanlığın kurumsallaşma yoluyla faaliyet göstermesinden ve İslam dininde danışmanlığın yeri ve öneminden bahsedilmektedir. 2 b) Nurullah Altaş, Hastanelerde Dini Danışmanlık Hizmetleri adlı makale Bu çalışma, ilk defa 1994 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından gündeme gelen, Sağlık Bakanlığı ve il müftülüklerinin koordinasyonu ile 1995 yılında uygulamaya konulan fakat 1996 yılında Danıştay tarafından iptal edilen hastanelerdeki hastalara yönelik bir nevi manevi destek ve moral hizmeti niteliğinde yapılan dini danışmanlık hizmetlerini konu edinmektedir. Yine bu çalışmada, hastanelerde uygulanan bu dini danışmanlık hizmetlerinin niteliğinden, 2 Nurullah Altaş, Dini Danışmanlığın Teorik Temelleri, AÜİF Dergisi, C. 41, Ankara 2000 3
uygulamanın hastaların tedavisindeki katkısından, karşılaşılan aksaklıklardan ve bu aksaklıkların nedenlerinden bahsedilmektedir. 3 c) Üzeyir Ok, Dinsel Danışmanlığın Teorik Çatısı adlı yayınlanmamış yüksek lisans tezi Bu çalışmada psikolojik danışmanlığın dinsel alanda işlev kazanmasını sağlama konusu, temeli Hıristiyanlık ve Yahudilik geleneğine dayanan dini danışmanlık kurumunun İslam geleneğindeki yeri ve önemi, bireysel ve toplumsal sorunların çözüm aşamasında ve din adamlarının nitelikli eleman haline gelmesinde dini danışmanlığın katkısı ele alınmıştır. Yine bu çalışmada dindarların, dini ve ruhsal problemlerini çözmek için din görevlilerine başvurdukları, bu sebeple dinsel danışmanlığın aslında bireylerin problemlerini çözmelerinde manevi bir yardım niteliğinde olduğundan, dini danışmanlık sayesinde toplumdaki ruhsal sorunların çözülmesine katkı sağladığı için bir nevi toplumsal huzura pozitif yönde katkı sağladığından bahsedilmiştir. 4 d) Aytekin Bulut, Din Eğitiminde Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık adlı kitap Bu çalışmada din eğitimindeki problemlerin çözümünde, bireylerin manevi sorunlarının çözülmesinde, bireylerin kendini ve dini anlamlandırmasında ve dinin doğru bir şekilde anlaşılmasında rehberlik ve danışmanlığın yeri ve önemi ele alınmıştır. Bu amaca yönelik olarak da ilk olarak rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinin tarihi gelişiminden, tanımından, din eğitimindeki yeri ve önemi ve çeşitlerinden bahsedilmiş ve konu ile ilgili anket sonuçlarına yer verilmiştir. 5 3 Nurullah Altaş, Hastanelerde Dini Danışmanlık Hizmetleri (Türkiye Uygulaması Üzerine Bir Araştırma), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara Üniversitesi Basımevi, 2000, C. 39 4 Üzeyir Ok, Dinsel Danışmanlığın Teorik Çatısı, AÜSBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003 5 Aytekin Bulut, Din Eğitiminde Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, Ankara 2002 4
2. AMAÇ VE ÖNEM İslam dini bireyin bedensel ve ruhsal açıdan sağlıklı olmasına büyük önem vermiştir. Çünkü İslam a göre inanç, sağlıklı bir ruh yapısı ile oluşmalıdır. Bu nedenle bütün dinlerde olduğu gibi İslam dininde de oldukça önemlidir. İslam dininde dini danışmanlık, aslında yeni bir alan değildir. İslam tarihinde bu alanın başlangıç tarihi Hz. Peygamber dönemine dayanmaktadır. Günümüzde Hz. Peygamber in rehberlik yönüne işaret eden yeterli çalışmalar yoktur. Ama O nun rehberlik yönü gerek vahiy yolu ile bilgilendirilmesi, tebliğindeki kullandığı dil, eğitim yöntemi açısından ve gerekse onun bir beşer olması ve insanlarla beşeri ilişkiler kurması açısından bir dini danışmanlık modeli olarak incelenmesini gerektirmektedir. Böylece günümüz dini danışmanları da Hz. Peygamber in danışmanlık metotlarından gerektiğinde günümüze de uyarlayarak yararlanabileceklerdir. Bizim bu çalışmamızın amacı, dini hayatta danışma ve rehberliğe duyulan ihtiyaç, din hizmetlerindeki danışmanlık görevinin gerekliliği, dini danışmanlık konusunun bir Müslüman ın hayatındaki yeri ve önemi konularını araştırmak, rehber olarak görevli olan kişinin takip etmesi gereken metot ve tekniklerin neler olması gerektiğini Kuran ve sünnetten örnekler vererek açıklamaktır. 3. YÖNTEM Bu araştırma, teorik çerçevede, değişik bilimsel araştırma yöntemi kitaplarında genellikle, dokümantasyon metodu veya dokümanter metot 6, tanıtıcı araştırma yöntemi 7 olarak adlandırılan metotla yapılmıştır. Bu yöntem, her türlü doküman veya yazılı belge ve bilginin değerlendirilmesi esasına dayanır. Dokümantasyon metodu, adını doküman ve kayıtların incelenmesiyle yeni olay ve ilkelerin öğrenilmesindeki araştırma eylemlerinden almaktadır. Bu araştırma 6 Zeki Aslantürk, Araştırma Metod ve Teknikleri, İFAV Yay., İstanbul 1999, s.80-91; Birgül Karataş, Araştırma Teknikleri, İstanbul 1984, s. 68-81 7 Halil Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Güzem Yay., İstanbul 1997, s.24 5
yöntemi, her akademik alanda yoğun bir biçimde kullanılabildiği gibi, özellikle tarih, literatür ve dilbilgisi araştırmalarında ve genellikle insan bilimleri alanında önemli bir bilgi toplama yöntemidir. 8 Bu arada bir Kuran Kursu Öğreticisi olarak meslekî hayatımda yaşadığım tecrübelere ve dini danışmanlıkla ilgili gözlemlere de zaman zaman yer verilmiştir. 4. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 4.1. Dinin Anlamı ve Fonksiyonları Din, kelime olarak bağ, bağlanma, hüküm, yol, boyun eğmek, itaat etmek, kulluk, örf ve adet gibi manalara gelmektedir. 9 Terim olarak da din, İnanış ve davranış şekilleriyle, insanlar arası ilişkileri düzenleyen ve insanların iyi işler yapmasını, barış ve huzur içinde, bir arada yaşamasını sağlayan genel kurallar bütünüdür. 10 şeklinde tarif edilebilir. Bütün bunlardan sonra biz de dini, şuurlu bir varlık olarak kişinin kutsala yönelmesi, kâinatın veya varlıkların yaratıcısı olan güce veya güçlere inanıp boyun eğmesi; sevgi, saygı ve bağlılıklarını sunması; hayatını bu inanç ve anlayış çerçevesinde disipline etmesidir, şeklinde tarif edebiliriz. Dinin fonksiyonları deyince dinin, hayatın çeşitli cephelerindeki etki ve yansımaları göz önüne alınarak dinî inanç, dinî duygu ve dinî düşünce gibi bir sübjektif yönü; dinî davranışlar gibi bir de objektif yönü üzerinde durulabilir. Objektif yönü de kişinin inandığı ve bağlandığı Yüce Yaratıcıya sunmuş olduğu sevgi ve saygı ifadesi olan ibadetler veya dinî ritüellerle, hayatın diğer cephelerindeki sosyal ve ahlâkî ilişkiler ve davranışlar olarak iki kısımda incelenebilir. 11 8 Karataş, age, s.68 9 Kur an da din kelimesinin kullanılışıyla ilgili olarak bkz. Günay Tümer, Din, DİA, IX, İstanbul 1994, s.312-320 10 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara 1997, s.7 11 Ünver Günay, konuya din sosyolojisi açısından Dinî Tecrübenin İfade Şekilleri başlığı altında ayrıntılı ve çok yönlü bir yaklaşımda bulunmuştur. Bkz. Ünver Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yay., İstanbul 2000, s.213-232 6
Kısaca, dinin fonksiyonlarını kişinin bireysel ve sosyal hayatındaki yeri, önemi, davranışları üzerindeki yönlendirici ve belirleyici etkileri olarak ele alabiliriz. 12 4.2. Din- Birey ve Kişilik İlişkisi Tarihin ilk dönemlerinden beri bireysel ve toplumsal hayatın temel yapı taşlarından biri olarak hep var olageldiğini bildiğimiz din, inanan insan açısından duygu, düşünce, tutum ve davranışların oluşumunda oldukça önemli bir role sahiptir. Hatta pek çok dindar kimse açısından dini tutumlar, merkezi tutumlardır. Bu açıdan insan davranışlarının geri planındaki çatışma ve engellenmeler, hayatın nasıl daha anlamlı olacağı ve bireylerin kendilerini nasıl daha iyi gerçekleştirebilecekleri gibi konular üzerinde duran psikoloji için dini yaşantı son derece önemlidir. 13 Birey kendini gerçekleştirme yolunda büyük ölçüde dini değerlerden yararlanacaktır. Çünkü dini hayatın olumlu olması, bireyin iç huzurunun sağlanması sağlıklı bir psikolojik yaşantıya ve haliyle bireyin kendini gerçekleştirmesine katkı sağlar. Kişinin davranışlarını belirleyen veya yönlendiren tutumların temelinde onun değerler dünyası, bu değerlerin arka planında da onları oluşturan bir inanç sistemi, dünya görüşü veya hayat felsefesi vardır. Bu sebeple inançlar, bireyin psikolojik hayatında çok önemli bir yere sahiptir. 14 Yine genel olarak inançlar insanın şahsiyetini oluşturan temel yapı taşları mesabesindedir. 15 Şahsiyetin oluşumundaki dini inançların rolü, çevresel ve psikolojik faktörlerin rolünden daha fazladır. Şahsiyeti oturmamış bir bireyde belirsizlik hüküm sürer, daha doğru bir deyişle, kişilik tam olarak oluşmaz ve 12 Habil Şentürk, İslami Hayatın Psikolojik Temelleri, Isparta 2008, s. 12-15 13 M. Doğan Karaçoşkun, Din Hizmetlerinde Psikolojik Formasyon Yeterliliğinin Önemi ve İlahiyat Fakültelerindeki Psikoloji Eğitimi Üzerine Görüş ve Öneriler, Türkiye de Yüksek Din Eğitimi Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu içinde, Isparta 2003, s.83-84 14 Gordon W. Allport, Birey ve Dini, Çev. B. Sambur, Elis Yay., Ankara 2004, s,.139-140 15 David Krech-Richard S. Crutchfield, Sosyal Psikoloji, Çev. E. Güngör, Ötüken Yay., İstanbul 1980, s.181 7
oturmaz. İşte bu bakımdan inançlar, bireyde sağlıklı bir kişiliğin oluşmasında önemli bir yere sahiptir. 16 Bütün bunlar gösteriyor ki bireyin kişiliğinin oluşmasında dini inançların etkisi diğer psikolojik ve çevresel faktörler kadar önemli bir yere sahiptir. Çünkü birey içinde yaşadığı kültürün ve değerler sisteminin etkileri ile birlikte kişiliğini oluşturur. 4.3. Rehberlik ve Psikolojik Danışma Rehberlik; bireyi tanımak, onu kendisine tanıtmak; ayrıca problemlerini çözmesi, gerçekçi kararlar alması, ilgi ve yeteneklerini geliştirmesi, çevresine sağlıklı ve dengeli bir uyum sağlaması ve böylece kendini gerçekleştirmesi için ilgili kişilerce yürütülen yardım hizmetleridir. Rehberlik ile ilgili çalışmalar 20. yüzyılın başlarında ABD deki endüstriyel gelişmelere paralel olarak kişileri belli mesleklere yönlendirmek amacıyla bir mesleki yardım süreci olarak başlamıştır. Daha sonra bireyin eğitilebilme yeteneklerinin belirlenmesi, kişinin kendini tanıması olarak genişleyerek gelişmiştir. Günümüzde ise psikolojik danışmayı da içine alarak bireyin kendini ve çevresini tanımasına, sorunlarının kaynağını görebilmesine, iç çatışmalarını çözerek doğru ve yerinde kararlar almasına yardım etme faaliyeti olarak hayatın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. 17 Rehberlik faaliyetlerinin 20. yy. da ortaya çıkma sebebi ise, bu yüzyılda yaşanan, ekonomik ve sosyal hayattaki gelişmeler, milli ve manevi değerlerdeki sarsıntılar, kuşak çatışmaları, kültür boşluğu ve toplumsal çözülme, mesleklerin farklılaşması, kadının iş hayatında daha fazla yer almasının getirdiği aile içi zorluklar ve medyanın birey ve toplumu etkileme gücünün artması çağdaş insanın 16 Hüseyin Peker, Olumlu Şahsiyet Özellikleri ve Din, OMÜİF Dergisi, S.1, Samsun 1986, s.100-101 17 Suat Cebeci, Din Eğitiminde Rehberlik ve Psikolojik Destek, Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Türkiye de Din Eğitimi ve Sorunları Sempozyumu içinde, İstanbul 2002, s. 216 8
rehberlik mesleğine olan ihtiyacını iyice artmasıdır. Bunun yanında, az sayıda da olsa, bazı insanların hiçbir problemi olmadığı halde, olumlu ruh sağlığına kavuşmak, iyi halini sürdürmek ya da daha mutlu ve sağlıklı bir hayat geçirmek için rehberlik talebinde bulunması da rehberliğe olan ihtiyacı arttırmıştır. 18 İnsan topluluklarında ise danışmanlık faaliyetlerinin tarihi çok öncelere kadar gitmektedir. İnsanın toplu halde yaşamaya başlamasıyla birlikte, problemlerine ilahi kaynaklı çözüm yolları üreten merkezleri olarak hep başvuru kaynağı olagelmişlerdir. İlkel kabilelerde halen gözleyebileceğimiz büyücüler ve şamanlar gibi dini liderler bu fonksiyonu icra ederler. Ne kadar güçlü ve bilinçli bir din eğitimi sağlanırsa sağlansın bu motiflerin farklı kimlikler altında toplumda varlığını sürdürmesinin önüne geçilememiştir. Bizim toplumumuzda şamanist anlayışın tezahürü muskacılarda ve kısmen de din adamlarında ortaya çıkmıştır. İnsanımız yüzyıllar boyu tasavvufi merkezleri, din adamlarını ve muskacıları yardım merkezleri yani bir nevi dini danışmanlar olarak algılamış ve onlara koşmuşlardır. 19 Ülkemizde psikolojik danışma ve rehberlikle ilgili ilk girişimler 1950 lerde başlamış ve bu girişimler ağırlıklı olarak ABD deki danışma hareketinden etkilenmiştir. 1953 ve 1955 yıllarında ilk rehberlik merkezlerinin açılması ile birlikte rehberlik hizmetleri gelişmeye başlamıştır 20. Psikolojik danışma, çeşitli nedenlerle uyum sıkıntısı çeken, kendini yalnız hisseden, başarısız ve değersiz gören kimselerin, problemlerini işin uzmanı olan danışmana anlatması, şikayetiyle ilgili olayları bütün çıplaklığıyla ortaya koyması, savunucu tutumunu bırakıp kendini olduğu gibi tanıtması; buna karşı 18 Mehmet Önal, Peygamberliğin Lüzumu ve Bireysel Rehberlik Yönüyle Hz. Muhammed, Yargı Yay., Ankara 2008, s. 125-126 19 Nurullah Altaş, Dini Danışmanlığın Teorik Temelleri, AÜİF Dergisi, C.41, s. 327-328 20 Binnur Yeşilyaprak, Türkiye de Psikolojik Danışma ve Rehberlik Alanının Gelişiminde Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneğinin Yeri ve Önemi ; Fidan Korkut- Owen, Psikolojik Danışma Alanında Meslekleşme ve Psikolojik Danışman Eğitimi: ABD, Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye deki Durum, Gelişen Psikolojik Danışma ve Rehberlik içinde, (Ed. Ragıp Özyürek, Fidan Korkut, Owen, Dean W. Owen), Nobel Yay., Ekim 2007, C. 1, s.22, s. 110 9
problemin halli için neler yapılabileceği ile ilgili danışmanın görüşlerini sunması şeklinde yapılan bir görüşme tarzıdır. Psikolojik danışma bireylerin, kişisel, sosyal, eğitimsel ve mesleki konularda amaçlarını belirleme, karar verme, var olan problemlerini çözme ve benzeri konularda tarafsız, kişilik haklarına saygılı, güven ve gizliliğe önem veren eğitimli danışmanlardan yardım aldığı bir gelişim sürecidir. Psikolojik danışma sırasında danışmanın yaratacağı geliştirici atmosferde kişi kendini doğru bir biçimde algılamaya başlayacak, bu gelişme onun çevreyi de doğru bir biçimde algılanmasına yol açacaktır. Böylece, örneğin bilgi verme servisi tarafından sağlanan bilgileri de doğru bir biçimde algılamaya açık hale gelecek, hatta bu konuda bilgi edinme çabalarına kendisi de katkıda bulunmaya başlayacaktır. 21 4.4. İnsani Bir İlişki Olarak Rehberlik ve Psikolojik Danışma Rehberlik bireyin yaşamının bir bölümünde belirli zamanlarda yapılan bir etkinlik değil, doğumundan ölümüne kadar devam eden yardımcı olma ile psikolojik tedavi arası bir süreçtir. Çünkü rehberlik tek bir olay ya da işlem değil, belirli basamakları bulunan ve birbirine dayalı olan bir dizi etkinlikler zinciridir. Amaç bireyin problemine kalıcı olarak, kaynağından çözüm bulmasında onu bilgilendirmek ve tek başına hayatta kalmasına yardımcı olmaktır. Rehberliğin merkezinde bilinçli bir birey vardır. Esas amaç ise, bireyin kendisini tanımasına, kendini ifade etmesine ve böylece kendini gerçekleştirmesine yardımcı olmaktır. Kendini gerçekleştiren birey de toplumda sorumluluk alabilecek, bağımsız bir birey olma yolunda ilerler, hem kendisi hem de başkaları hakkında iyi düşüncelere sahip olur; insanî değerlere saygı duyar, 21 Geniş bilgi için bkz., Yıldız Kuzgun, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, ÖSYM Yay. Ankara 1995, s. 6-7 10
onları benimser ve geliştirir, çevresine kolayca uyum sağlar. Özellikle de ruhsal açıdan sıkıntıya düşmüş olan kişiler bu sosyalleşme sayesinde ruhi açıdan problemlerini çözmeye başlar. Şüphesiz ferdin, başkalarını sevdiği, başkalarının da kendisini sevdiği bir sosyal grubun üyesi olması ve o sosyal grupla insani ilişkiler içinde olması, sağlıklı şahsiyetin oluşmasına, nefsinde güven ve dinginliğin yerleşmesine yardımcı olan önemli etkenlerden birisidir. 22 Örneğin Alfred Adler, ruhi bakımdan hasta olan kişinin topluma girip, insanlarla iyi ilişkilerde bulunması sayesinde, ruhsal hastalığının iyileştiğini gözlemlemiştir. Konu ile ilgili olarak şunları söylemiştir: Hastanın kendi toplumuna girmesi, toplumun diğer fertleriyle eşit bir pozisyonda bulunup onlara yardım ve destekte bulunması, iyileşmesini sağlamaktadır. 23 Rehberlik her türlü problemi çözebilen bir faaliyet değildir. Amaç, bireyin benzer sorunlar karşısında uygun çözüm yolları bulmasına ve yaşamında doğru tercihler, yorumlar yapmasına yardımcı olur. Rehberliğin amacına uygun olarak yapılabilmesi için bireyin kendisini doğru bir şekilde ve rehbere güven duygusu içerisinde ifade edebilmesi için demokratik bir ortamda yapılması gerekmektedir. Rehberlik bireyin sadece duygusal yönüyle değil; sosyal, duygusal, zihinsel, mesleki ve eğitsel nitelik gösteren her türlü gelişim ve kişisel sorunları ile ilgilenir. Rehberlikte insana ve onun kendine ilişkin konularda karar verme hakkına saygı esastır. Dinimizde de bu esastır. Nitekim Kuran da Dinde zorlama yoktur. 24 ayetinde de gördüğümüz gibi rehberin görevi kendi doğrularını karşısındaki bireye kabul ettirme değil, ona uygun çözümler bulmada yardım etmektir. Bunu yaparken de karşısındaki bireyin duygu, düşünce ve kararlarına yanlış olduğunu düşünse bile saygı göstermektir. Rehberlik bir ders ya da öğrenme konusu değildir. Bu nedenle yargılamaz, ceza vermez. Amaç bireye 22 M. Osman Necati, Kur an ve Psikoloji,Çev. Hayati Aydın, Fecr Yay., Ankara 2004, s. 261 23 Alfred Adler, Understanding Human, New York,: Greenberg Publishers, Inc. 1927, s. 239 24 Bakara 2/ 256 11
acımak değil, sahip olduğu gücü kullanma ve geliştirme imkânını geliştirmesine yardımcı olmaktır. Her birey farklı değerlere sahiptir ve farklı kültürel çevrede yaşamıştır. Farklı kültürlerde bulunan psikolojik danışmanlar ve danışanlar tarafından ileri sürülen değerlerle ilgili varsayımlar, kültürel olarak önyargılı yapılan psikolojik danışmanlıkla sonuçlanmakta ve bu kişileri ruh sağlığı hizmetlerinden yararlanılamaz duruma getirmektedir. 25 İşte rehber ve danışman bunun farkında olmalı ve bu durumu dikkate almalıdır. Rehber Kültürel olarak kişisel farkındalığın ve bireye ait kültürel mirasa gösterilen hassasiyetin, ona verilecek herhangi bir yardımdan çok daha önemli olduğuna inanmalıdır. 26 Ayrıca danışman, danışanın sahip olduğu kültürel yapı, inanç ve tutumlar ile ilgili ayrıntılı ve geniş bilgi birikimine sahip olursa o kültürel yapıya uygun psikolojik danışma teknik ve metodu seçebilir. Rehberlik hizmetlerinde süreklilik ve gönüllülük esastır. Yani rehberlik bireyin yaşamın hemen her evresinde yer alan devamlı bir süreç olduğu için bu hizmetler bireye dengeli ve sistemli bir şekilde sunulmalıdır. Rehberlik ve psikolojik danışmada, danışanlar danışmanları tamamlanmış bir ürün 27 olarak görmemelidir. Danışmanın da eksik olan yönleri olabilir. Önemli olan danışmanın bu eksikliği fark ederek en kısa zamanda bu eksikliklerini gidermiş olmasıdır. Rehber ve danışmanlar alanları ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmalıdırlar. Danışmanlar, genel olarak bildikleri tek bir kuramın etkisi altında kalarak danışanlar ile çalışma yerine, geniş bir yelpazedeki psikolojik danışma kuramları ve uygulamaları hakkında bilgi sahibi olup, danışanları için en uygun olan psikolojik danışma yaklaşımını ve tekniklerini kullanmaya çalışmalıdır. 28 Çünkü 25 Geniş bilgi için bkz., D.W. Sue, D. Sue, Counseling the Culturally Diverse, Theory and Practice (4th ed.) New York: Wiley (2003), P. Pedersen, A Handbook for Develoving Multicultural Awareness (3rd ed.) Alexandria, VA: American Counseling Association, (2000) 26 Gerald Corey, Psikolojik Danışma, Psikoterapi Kuram ve Uygulamaları, Çev. Tuncay Ergene, Mentis Yay., Ankara 2008, s. 30 27 Corey, age, s. 6 28 Corey, age, s. 7 12